Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw

1

Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq Institutı

Tábiyattanıw fakulteti

Ximiya hám ekologiya kafedrası

«Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw»

páninen lekciya teksti

Nókis – 2010

2

1-sanlı lekciya

Ekologiya pániniń tiykarları hám tariyxı.

Tiykarǵı sorawlar

1. Ekologiyanıń házirgi zaman túsinigi hám onıń wazıypaları.

Ekologiyanıń tábiyattı qorǵaw hám onnan aqılǵa muwapıq paydalanıwda teoriyalıq tiykar ekenligi.

2.Ekologiyanıń bólimleri. Odum boyınsha biospektr.

3.Ekologiya pániniń tiykarları

4.Ekologiyanıń tariyxı.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler hám sózler.

Ekologiya, adaptaciya, tábiyattan aqılǵa muwapıq paydalanıw, rekultivaciya, autoekologiya, sinekologiya, dimekologiya, biosfera táliymatı, organizm, jámáát, abiotik ortalıq, populiyaciya, ekodizim, biogeocenoz, tirishilik ortalıǵı, evribiont, stenobiont, regulyaciya, gomeostaz, biocenoz, biotop.

1- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti.

Talabalarda Ekologiya» ataması, predmeti, wazıypaları haqqında túsinik payda qıldırıw hámde ekologiyanıń tábiyattı qorǵaw hám onnan aqılǵa muwapıq paydalanıwda teoriyalıq tiykar ekenligin tiykarlap beriw.

Identiv oqıw maqsetleri.

1.1.Ekologiya» ataması mánisin túsinip jetedi.

1.2.Ekologiyanıń predmeti hám wazıypaların biledi hám parqına jetedi.

1.3.Ekologiyanıń tábiyattı qorǵaw hám onnan aqılǵa muwapıq paydalanıwda teoriyalıq tiykar ekenligin talqılay aladı.

1- tiykar sorawdıń bayanı.

Ekologiya» túsinigi pánge birinshi bolıp nemis ilimpazı E.Gekkel tárepinen 1866-jıl kiritilgen (Organizmlerdiń ulıwma morfologiyası shıǵarmasında).

Házirde keńeyip ketken bul atama grekshe sóz bolıp, Oykos»-úy jay, logos» pán degendi bildiredi.

Ekologiya biologiyalıq pán bolıp olorganizmlerdiń bir-biri hám sırtqı ortalıq sharayatı menen óz ara múnásibet nızamlıqların úyrenetuǵın pán esaplanadı. Organizmlerdiń iykemlesiwin (adaptaciya) úyreniw sıpatında bunnan 100 jıl aldın qáliplesken házirgi zaman ekologiyasıtábiyattan aqılǵa muwapıq paydalanıw hám tábiyattı qorǵawdıń teoriyalıq tiykarı esaplanadı. Ol ózine tán predmetke, wazıypalarǵa hám izleniw usıllarına iye.

Ekologiya antropogen hám hár qıylı faktorlar tásirinde tábiyattaǵı baylanıslardıń buzılıwı tuwralı maǵlıwmat beredi. Ekologiya tábiyat resurslarınan aqılǵa muwapıq paydalanıwda hám tábiyattı qorǵawda ilimiy tiykar bolıp xızmet qıladı. Mısalı: hár jılı toǵay xojalıqları tábiyatta ósiwshi dárilik ósimliklerdi jıynap alıp dári tayarlaw ushın tapsıradı. Bunda eger jıynap alınıp atırǵan ósimlikler muǵdarı qayta ósip shıǵıp atırǵan ósimlikler muǵdarınan assa onda ósimlikler áste-áste joǵala baslaydı. Sonıń ushın dárilik ósimliklerdi jıynaw tek ǵana ilimiy tiykarlanǵan normalar tiykarında terip tapsırılıwı kerek. Bul normalar hám jıynaw múddetleri ósimlikler jámáátinde qayta tikleniw tiykar bolıwı kerek.

Ekologiyanıń predmeti-organizmler toparı hám sırtqı ortalıq arasındaǵı baylanıslardıń dúzilisin, oǵan baylanıslı bolǵan janlanıw, rawajlanıw, tarqalıw hám konkurentlik qásiyetlerin, tiri tábiyat qanday dúzilgen, qaysı nızamlar tiykarında bar hám rawajlanadı, insan tásirine qanday juwap beredi, bulardıń hámmesi ekologiyanıń predmeti esaplanadı.

Házirgi payıtta ekologiyanıń tiykarǵı wazıypaların tómendegishe táriyplew múmkin. Tirishiliktiń payda bolıw nızamların insan tásirin esapqa alǵan halda úyreniw.

Insannıń xojalıq iskerligi tásirinde tábiyatta júz beretuǵın ózgerislerdi aldınan biliw. Biosferadaǵı bolıp atırǵan processlerdi úyreniw, basqarıw, boljaw, insan jasaytuǵın ortalıqtı

saqlap qalıw.

3

Buzılǵan tábiyiy dizimlerdi tiklew usınıń menen birge paydalanıwdan shıǵarılǵan awıl xojalıǵı egin maydanların jáne iske salıw (rekultivaciya), jaylawlardıń topıraq ónimdarlıǵın, suw boyların hám basqa ekodizmlerdiń ónimdarlıǵın tiklew.

Biologiyalıq resurslardan aqılǵa muwapıq paydalanıwdıń ilimiy tiykarların jaratıw hám basqalar.

2- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti.

Ekologiyanıń bólimleri haqqında olardıń nelerdi úyreniwin bayanlap beriw. Yu.Odum boyınsha biologiyalıq spektr mazmunın túsindiriw.

Identiv oqıw maqsetleri.

2.1Ekologiyanıń bólimlerin dáliyllep beredi

2.2Biologiyalıq spektordıń mazmunın este saqlap qaladı.

2-tiykarǵı sorawdıń bayanı

Populiyaciyalar, túrler, biocenoz, biogeocenoz, biosfera sıyaqlı túsinikler ekologiya pániniń negizi esaplanadı. Sonıń ushın da ekologiya 4 bólimge bólip úyreniledi.

1.Autekologiya-autos-grekshe soz bolıp, ózi degen mánisti bildiredi. Ayırım túrlerdiń olar jasap turǵan ortalıq penen qatnasın, túrlerdiń qanday ortalıqqa kóbirek beyimleskenligin úyrenedi.

2.Populiyaciyalar ekologiyası - populyason - frantsuzsha sóz bolıp, «xalıq» degen mánisti beredi. Populiyaciyalar dúzilmesi, dinamikası belgili sharayatlarda túrli organizmler sanınıń ózgeriw sebeplerin tekseredi.

3.Sinekologiya - «sin» degeni grekshe sóz bolıp, «birgelikte» degen mánisti beredi. Biogeocenozlardıń dúzilisi hám qásiyetlerin ayırım ósimlik hám haywan túrleriniń óz-ara baylanısların hámde olardıń sırtqı ortalıq penen bolǵan múnásebetlerin úyrenedi.

4.Ekodizmlerdi izertlewdiń rawajlanıwı ekologiyanıń jańa bir bólimin, yaǵnıy biosfera (grekshe bios»-ómir, sfera»-shar) haqqında táliymattı júzege keltirdi. Bul táliymat tiykarshısı V.I.Vernadskiy esaplanadı. (1863-1945jj). Organizmler tarqalǵan qabıq-biosfera.

Házirgi zaman ekologiyasınıń mazmunın tómendegi biologiyalıq spektr dúzilisinde jazsa boladı

(Yu.Odum, 1986).

Gen kletka toqıma organ (organizm populyaciya jámáá + abiotikalıq ortalıq = Ekodizim)

3. Tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti.

Ekologiya páni tiykarların keń jaratıp beriw. Tirishilik ortalıǵı, biocenoz, biogeocenoz, ekodizmlar haqqında maǵlıwmat beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

3.1.Ekologiya páni tiykarları haqqında túsinik payda qıladı.

3.2.Evri hám stenobiont túrlerdi parıqlaydı.

3.3.Biocenoz, biogeotseoz, ekodizm, gomeostaz, bioton sıyaqlı túsiniklerdiń parıqların ańlap jetedi.

3 - tiykarǵı sorawdıń bayanı.

Organizmlerdi orap turıwshı hám onıń menen turaqlı múnysibette bolatuǵın tábiyattıń bir bólegi - tirishilik ortalıǵı dep ataladı. Jer júzinde organizmler 4 tirishilik ortalıǵında tarqalǵan. Bular - hawa, suw, topıraq, organizmniń ózi.

Tirishilik ortalıǵınıń organizmler jasaw iskerligine tásir kórsetetuǵın elementlerdi yamasa qásiyetleri - ortalıq faktorları yamasa ekologiyalıq faktorları dep ataladı.

Ekologiyalıq faktorlar jansız (abiotikalıq), biotikalıq - janlı tábiyat faktorları hám insan (antropogen) faktorlar toparına ajıratıladı.

Ekologiyalıq faktorlar barlıq organizmler hám insannıń ómirine túrli dárejede tásir qıladı. Organizmlerdiń ekologiyalıq faktorlar tásirine iykemlesiwi yamasa sırtqı ortalıq jaǵdaylarına beyimlesiwi - adaptaciya delinedi. Ekologiyalıq faktorlar tásirine shıdamlı hám jer júzinde keń tarqalǵan organizmler - evribiontlar; faktorlar tásirine shıdamsız hám tarqalıw aylanısı tar organizmlerge bolsa - stenobiontlar dep ataladı. «Evros» - keń, stenos» - tar mánisti beredi.

Biz joqarıda populyaciya haqqında ayttıq. Tábiyatta tek populyaciyalar ózin san boyınsha basqara aladı.

4

Tuwılıw hám óliw arasındaǵı sáykeslik populyaciya sanınıń basqarılıwı delinedi. Populyaciyadaǵı organizmler sanı faktorlar tásirinde ógerip turadı. Onıń sanınıń azayıwına - ólimniń kóbeyiwi hám ónimdarlıqtıń azayıwı tásir qıladı. Basqarıwdıń jáne bir forması - populyaciyada tıǵızlıqtıń asıwı menen bayqaladı. Tıǵızlıq normadan kóbeyip ketse, awqat jetispese populyaciyada óz-

ózin basqarıw hám usı arqalı populyaciyalardı basqarıw júz beredi. Mısalı: Balıq, tıshqanlarda populyaciya tıǵızlıǵı belgili dárejege jetkende, olardıń tuxım qoyıwshılıǵı páseyip ketedi. Bul awqat jetispewshiligi nátiyjesinde boladı. Gormonal ózgeriwler bayqaladı (bala tuwıw kemeyedi) bul bolsa jınısıy minez-xulqına tásir qıladı hám násilsizlikke alıp keledi, bala taslawǵa, ata-ana tárepinen balalardıń jeyiliwine, basqınshılıq asıwına alıp keledi.

Populyaciya tıǵızlıǵı asıwı menen haywanlardıń tuxım qoyıwı azayadı, ósimliklerde tuxım payda bolıwı tómenleydi. Jay jetispewshiligi menen migraciya baslanadı.

Bir qıylı populyaciyalar tuwılıwı arqalı basqarılsa, basqaları ruli esaplanadı.

Populyaciyanıń san tárepinen bir normada saqlanıp turılıwı - gomeostaz delinedi, grekshe «gomeo»- uqsas, statis - halat degendi bildiredi.

Ekologiyada tiykarǵı túsiniklerden biri ekologiyalıq dizim túsinigi bolıp tabıladı. Tiri organizmler jámááti hám olardıń jasaw ortalıǵın óz ishine alatuǵın funkcional dizim ekologiyalıq dizim delinedi.

Tábiyiy hám jasalma ekodizmler bar. Qala, akvarium, túbektegi gúl, kosmik keme jasalma ekodizmlerge mısal bola aladı. Eger sırtqı tásir nátiyjesinde teń salmaqlılıq buzılsa, ekodizm ózózin tiklew imkaniyatlarınan aspawı kerek.

Ekodizmdegi organizmlerdiń ayrıqsha toplamı biocenoz dep ataladı. Biocenoz - latınsha «bios» - ómir, «cenoz» - ulıwma degen mánisti ańlatadı. Demek, málim sharayatta qurıqlıqdaǵı yamasa suw boylarındaǵı birge jasaytuǵın ósimlik, haywan, zamarrıq, mikroorganizmlerdiń jıyındısı túsiniledi. Bul atama 1877 jılı nemis biolıgı K.Mebius tárepinen pánge kiritilgen.

Biotop biocenozdıń jasaw ortalıǵı yamasa aytıwımız múmkin: biocenoz iyelep turǵa ortalıq

- biotop. Bul latınsha sóz bolıp, «bios» - ómir, «topos» - jasaw jayı demek.

Biocenoz hám biotop birgelikte biogeocenozdı júzege keltiredi. Biogeocenoz - «bios» - ómir,

«geo» - er; «cenoz»- ulıwma túsinigin rus botanik ilimpazı, akademik V.N.Sukachev usınıs etken. Málim topıraq sharayatında ósimlikler, haywanlar, zamarrıqlar hám ayırım ápiwayı

haywanlardan payda bolǵan mikroorganizmlerdiń birgelikte jasawı biogeocenoz bolıp esaplanadı. Kóbinese ekodizm hám biogeocenoz túsinikleri bir-biriniń sinonimi sıpatında qollanıladı hám

derlik bir qıylı mánisti bildiredi, biraq ayırım bir tárepleri menen olar parıqlanadı.

Ekodizmdegi organizmler azıqlıq shınjırı arqalı óz-ara baylanısqan. Azıqlıq shınjırı evolyuciya processinde payda bolǵan. Tábiyatta tirishilik ushın zárúr bolǵan zatlar úzliksiz túrde aylanıp turadı. Avtotrof organizmler qorshaǵan ortalıqtan ximiyalıq zatlardı ózlestiredi, bul zatlar geterotroflar arqalı qaytadan qorshaǵan ortalıqqa qaytadı. Bul process júdá quramalı formalarda baradı. Azıqlıq shınjırında birinshi buwınnan keyingilerge qaray biomassa azayıp baradı. «Ósimlik - nasekoma - qurbaqa - jılan - kalxat» mine usı azıqlıq shınjırında birinshi buwınnan qánigelerine qaray azayıp baradı. Azıqlıq shınjırı quramalı hám kóp buwınlı boladı. Bunda álbette jasıl ósimlikler (payda etiwshiler) producentler; haywanlar (organikalıq zatlardı paydalanıwshılar) konsumentler; bakteriyalar (organikalıq qaldıqlardı ıdıratıwshılar) reducentler qatnasadı.

5

Eger azıq shınjırınıń baslanıwı sıpatında jasıl ósimlik esaplansa bul sarıplanıw shınjırı delinedi.

Mısalı: ósimlik - kiyik - qasqır paydalanǵanda.

Egerde azıq shınjırı ósimlik qaldıqları, haywan jasadı yamasa shıǵındılarınan baslansa, buǵan detril, yaǵnıy ıdıraw shınjırı delinedi. Mısalı: haywan óligi - súyir shıbın - qurbaqa - jılan. Solay etip, uzaq evolyuciya processinde bir-birine baylanıslı túrlerden ǵárezli azıqlıq shınjırlar payda boladı, bular baslanǵısh azıq zatlardan energiya hám zatlardı birin-ketin alıp tábiyatta zatlardıń turaqlı háreketin támiynleydi. Organizmler quyash energiyasın ximiyalıq, mexanikalıq hám jıllılıq energiyalarına aylandıradı. Bunda baratuǵın barlıq ózgerisler energiyanı joǵaltıw menen baylanıslı bolıp, ol jıllılıqqa aylanıp tarqalıp ketedi.

4 - tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti.

Ekologiyanıń rawajlanıwında áyyemgi grek ilimpazlarınıń jumısları, rus hám shet el ilimpazları iskerligi, Orta Aziya oyshıllarınıń tábiyat haqqındaǵı pikirleri, Ózbekstanda ekologiyalıq bilimlerdiń tiykarshıları - ekolog - geograflar mektebi hámde Ózbekstanda ekologiya pániniń qısqasha rawajlanıw tariyxı haqqında talabalarǵa maǵlıwmat beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

4.1.Ekologiyanıń rawajlanıwında grek ilimpazları, shet el ilimpazları jumısların talqılap beredi.

4.2.Orta Aziya oyshıllarınıń tábiyat haqqındaǵı pikirleri bayan etilgen shıǵarmaları áhmiyetin tiykarlap bere aladı.

4.3.Ózbekstanda ekolog - geograflar mektebi hám onıń áhmiyeti mánisine jetedi.

4.4.Ózbekstanda ekologiya pániniń rawajlanıwın aytıp bere aladı.

4 - tiykarǵı sorawdıń bayanı.

Tiri organizmler tirishiliginiń sırtqı ortalıq penen baylanıslılıǵı ázelden málim. Antik dáwirde jasaǵan filosofiyalardıń shıǵarmalarında haywanlardıń túrli instinktleri, balıqlar hám quslardıń migraciyaları, ósimliklerdiń sırtqı kórinisi topıraq hám klimat jaǵdayları menen baylanıslılıǵı haqqındaǵı maǵlıwmatlar keltiriledi.

Dáslepki ekologiyalıq túsinikler áyyemgi grek ilimpazları shıǵarmalarında bayan etilgen bolıp, olardıń miynetlerinde biz ekologiyalıq baǵdarlardı kóremiz. Biraq «ekologiya» terminin isletpegen. Arestotel (eramızdan 384-322 jıl aldın), áyyemgi grek filosofı Teofrast (371-280 jıl aldın) haywan hám ósimliklerdi jasaw jaǵdayına baylanıslı halda kórip shıqqan. Aristotel 500 túr hayuanlardı úyrenip olardıń minez-qulqı kóship júriwi haqqında Teofrast-ósimliklerdiń forması hám ósiui-klimat topıraq sharayatına baylanıslılıǵın anıqlaydı.

Frantsuz M.Byuffon (1707-1788) nıń miynetlerinde haywanlardıń dúzilisine sırtqı ortalıqtıń tásiri máselesi kóterilgen.

J.B.Lamark (1744-1829) dáslepki evolyutsion táliymattıń avtorı ósimlik hámde haywanlardıń evolyutsion ózgeriwlerinde eń zárúr faktor dep sırtqı ortalıq tásirin esaplaǵan.

A.Gumboltiń miynetleri ósimlikler geografiyasında jańa ekologiyalıq baǵdarlardı anıqlap berdi. Ol pánge landshaft «fizionomiyası» ósimliklerdiń sırtqı kórinisi menen anıqlanadı sıyaqlı túsinikti kiritedi. Uqsas zona hám vertikal poyaslarda hár qıylı taksonomikalıq toparlarda uqsas

«fizionomikalıq» formalar islep shıǵıladı; Bul formalardıń tarqalıwı hám parqına qaray jaydıń fizikalıq-geografiyalıq qásiyetleri haqqında pikir júritiw múmkin.

Moskva universitetiniń professorı K.Yu.Rule (1814-1858) zoologiyada ózine tán bolǵan baǵdardı rawajlandırıw zárúr ekenligin keń málim qıldı. Bul baǵdar haywanlar ómirin hár tárepleme

úyreniw, qorshaǵan ortalıq penen olardıń óz-ara quramalı qatnasların túsindiriw sıyaqlılar edi. Solay etip, K.Yu.Rule haywanlardı úyreniwdiń keń ekologiyalıq dizimin islep shıqtı hám ekologiyalıq mazmundaǵı qatar ilimiy islerdi qaldırdı. Onıń shákirtlerinen biri N.A.Severtsov (1827-1885) esaplanadı. Onıń «Periodicheskie yavleniya jizni zverey, ptits i gad Voronejskoy gubernii» (1855) atlı jumısı Rossiyada ayırım regionda haywanat áleminde alıp barılǵan ekologiyalıq izleniwleriniń eń

úlken hám áhmiyetlisi edi.

Ch.Darvin «Tábiyiy tańlaw jolı menen túrlerdiń kelip shıǵıwı» (1859 y) shıǵarmasındatábiyattaǵı jasaw ushın gúres, yaǵnıy túr menen ortalıq ortasındaǵı hár qanday qaramaqarsılıqlardıń kórinisleri tábiyiy tańlawǵa alıp keledi hám evolyuciyanıń háreketlendiriwshi kúshi dep qaraydı.

6

A.N.Beketov (1825-1902) ósimliklerdiń ishki hám sırtqı dúzilisindegi qásiyetlerin olardıń geografiyalıq tarqalıwı menen baylanıslılıǵı hámde fiziologiyalıq usıllardıń ekologiya ushın áhmiyeti úlken ekenligin kórsetti. Áne usınday jumıslar haywanlar ómiri mısalında A.F.Middenford tárepinen

úyrenildi.

1877 jıl nemis gidrobiologi K.Mebiue biocenozlar haqqındaǵı shıǵarmalardı tiykarlap berdi.

Ósimlikler jámááti haqqında Morozov G.F. hám Sukachev F.N. tolıq pikir júritip, bul tiykarǵa tiykar saldı.

Rus ilimpazları V.N.Sukachev, B.A.Keller, V.V.Alexin, V.G.Ramensskiy, A.P.Shennikov hám shet el ilimpazlarınan - F.Klements, K.Raunker, T.Dyu.Rie, I.Braun - Blake hám basqalardıń fitocenologiya baǵdarlarındaǵı miynetleri ulıwma biogeocenologiyanıń rawajlanıwına úlken úles qostı.

Ulıwma ekologiyanıń rawajlanıwında D.N.Kashkarovtıń «Ortalıq hám jámáát» dep atalǵan Orta Aziya universitetinde oqıǵan lekciyaları, keyin ala «Haywanlar ekologiyası tiykarları» atı menen jazılǵan oqıwlıǵı úlken áhmiyetke iye boldı.

Haywanlardıń morfologiyalıq hám evolyutsion ekologiyasın rawajlandırıwda M.S.Gilyarov,

S.S.Shvartslar úlken úles qostı. I.G.Serebryakov tárepinen gúlli ósimliklerdiń tirishilik formaları bayanlaması islep shıǵıldı.

1940 jıllardıń baslarında tábiyiy dizimlerdi úyreniw processinde jańa baǵdar kelip shıqtı. 1950 jıllardıń basında G.Odum, Yu.Odum, R.Uitekker, R.Margalef biologiyalıq ónimdarlıqtıń

teoriyalıq tiykarların jaratıw barısında is alıp bardı.

Orta ásirlerde Orta Aziyada jasaǵan alımlardan Al-Xarezmiy, Farabiy, Beruniy, Ibn Sina hám basqalar tábiyiy pánleriniń rawajlanıwına úlken úles qosqan. Olar ele ekologiya páni dúnyaǵa kelmegen dáwirde hám ondaǵı teń salmaqlılıq, ósimlik hám haywanat dúnyası, tábiyattı qádirlew haqqındaǵı ózleriniń qımbatlı pikirlerin aytqan.

Ullı alım Muxammad Musa Al-Xarezmiy (782-847j) shıǵarmalarınan birinde solay dep jazadı: «Bilgin, dáryanıń kózleri jaslansa, onıń basına qayǵı, hásiret túsken boladı. Adamlar dáryadan miyrimińizdi ayamańızdar». Bunda ol neni názerde tuttı. Itimal ol dárya suwınıń artıqsha israp bolıwın názerde tutqan. Ol zat eń aldın dárya menen adamlardıń bir-birin túsiniwleri hám til tabısıwları, óz-ara mehr-muxabbat qoyıwların názerde tutqan. Ol óziniń «Kitap surat al-are» shıǵarmasında dúnya okeanları, tereńliktegi materikler, kutblar, ekvator, shól, taw, dárya hám teńizler, kóller hám toǵaylar, olardaǵı ósimlik, haywan dúnyası, usı menen basqa tábiyiy resurslar jerdiń tiykarǵı baylıqları haqqındaǵı maǵlıwmatlar keltirilgen.

Abu Nasr Farabiydiń (870-910 j) ilimiy filosofiyalıq miyrası kútá bay bolıp, shıǵarmaları házirge shekem tolıq anıqlanbaǵan. Nemis ilimpazı M.K.Brokelmannıń diziminde Farabiydiń túrli baǵdarǵa tiyisli 180 shıǵarmasınıń atı keltiriledi. Bul shıǵarmalar bir neshe toparlarǵa bólinip, 11 - toparına onıń tábiyattanıw ilimi, ámeliy iskerlik hám ónermentshilik máselelerine tiyisli shıǵarmaları kiritilgen.

Tábiyattanıwǵa tán Adam aǵzalarınıń dúzilisi», Haywan dúzilisi hám olardıń wazıypaları haqqında» atlı shıǵarmalarında adam hám haywanlar ayırım aǵzalarınıń dúzilisi, qásiyetleri, wazıypaları haqqında, olardıń uqsaslıǵı hám parıqlaı keltiriliwi menen birge tiykarǵı anatomiyalıq - fiziologiyalıq túsinikler berilgen.

Ol tábiyiy hám insan qolı menen jaratılatuǵın jasalma zatlardı ajıratqan. Tábiyiy zatlar tábiyat tárepinen jaratılǵan, degen sheshimge keledi.

Abu Rayhan Beruniy galaktikadaǵı hádiyselerdi rawajlanıw nızamları menen zat hám hádiyslerdiń óz-ara tásiri menen túsindiriwge urındı. Onıń shıǵarmalarında ósimlik hám haywanlardıń biologiyalıq qásiyetlerin, olardıń tarqalıw hám xojalıqtaǵı áhmiyeti haqqında maǵlıwmatlar tabıw múmkin. Ol «Saydana» atlı shıǵarmasında 1116 túr dári-dármaqlardı sáwlelendirgen. Olardıń 750 túri

ósimlilerden, 101 túri haywanlardan, 107 túri minerallardan alınadı. Hár bir ósimlik, haywan hám miynerallardıń qásiyetleri, tarqalıwı hám basqa qásiyetleri keltirilgen.

Beruniy shıǵarmalarında ósimlik hám haywanlardıń dúzilisi hámde olardıń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısı haqqında da qızıqlı maǵlıwmatlar keltiriledi. Ol óziniń tábiyiy - ilimiy

7

baqlawları, tájiriybeleri tiykarında tábiyattaǵı hádiyseler belgili tábiyiy nızamlar tiykarınd basqarıladı degen sheshime keledi.

Abu Ali Ibn Sino (980-1037) dúnya mádeniyatına úlken úles qosqan iri entsiklopedist alım. Túrli jazba dereklerd onıń 450 den aslam shıǵarma jazǵanlıǵı esletiledi. Bizge shekem onıń 240 shıǵarması jetip kelgen.

Onıń «Tib qonunlari» shıǵarması medicina iliminiń nızamlıqları bolıp, orta ásir medicina ilimi civilizaciyasınıń joqarı shıńı esaplanadı. Insan organizmine sırtqı ortalıq tásiri zárúrligin bilgen ilimpaz ayırım kesellikler suw hám hawa arqalı tarqalıwı haqqında pikir bayan etken.

Ibn Sinanıń tawlardıń júzege keliwi, jer júziniń dáwirler ótiwi menen ózgerip barıwı tábiyiy processler haqqındaǵı pikirleri geologiya pániniń rawajlanıwına úlken tásir qıldı.

Záhriddin Muxammad Babur (1843-1550). Biz Baburdı patsha hám shayır sıpatında bilemiz. Biraq Babur tek ǵana shayır, bálkim sárkarda, tariyxshı hám ańshı hám baǵban, sayaxatshı hám tábiyat tanıwshıda esaplanadı. Onıń «Boburnoma» shıǵarması eń iri shıǵarması bolıp esaplanadı. Bul shıǵarmasında hár bir zonanı málim bir tártipte sáwlelendiredi. Aldın ala jaydıń geografiyalıq ornı, soń qaysı klimatqa tiyisliligi, hár qıylı shıpalı jayları, ósimlikleri, haywanları, qazılma baylıqları hám halqı haqqında maǵlıwmat keltiriledi. Ol ájayıp geobotanik bolǵan, ósimliklerdi súygen hám jaqsı bilgen. Ózbekstandaǵı júdá kóp giyax dárilerdi, olardıń qásiyetin hám áhmiyetin sonday táriypleydi, bunı uqıplı baǵban bolǵan kisi, asıl tábiyatı ǵana orınlay alıwı múmkin.

Babur bi neshe ret jer kıymıldaw, ay hám quyash tutılıwı sıyaqlı tábiyiy hádiyseler guwası bolǵan. Usı hádiyselerdiń tábiyat nızamlarınan basqa zat emesligine isenim payda etken.

Orta Aziyanı úyrengen ilimpazlardan I.A.Severtsov, A.N.Krasnovlardıń shıǵarmaları hám

Kashkarov-Korovin mektebiniń qáliplesiwi Orta Aziyada tábiyiy-geografiyalıq ideyalardıń rawajlanıwında zárúr áhmiyekte iye boladı.

P.A.Baranov, I.A.Raykovlar Pamir tawlarında shól biocenozınıń kelip shıǵıw dinamikası hám evolyuciyasında organizmlerdiń ómirinde qolaysız temperaturanıń roli, mádeniy biocenozlardı joqarı taw sharayatında jaratıw máseleleri islep shıǵıldı. R.A.Bolin, E.P.Korovin, M.V.Kultnasov hám I.I.Granitovlardıń ekologiyalıq hám fitocenologiyalıq kóz-qarasları olardıń baspadan shıqqan bir qatar miynetlerinde óz ornın tapqan.

Orta Aziyada zooekologiyalıq baǵdardaǵı kompleks jumıslarınıń rawajlanıwı T.Z.Zoxidov atı menen tıǵız baylanıslı. Ol Qızılqum shólleriniń ózine tán tirishilik mákanı ekenligin, qumlı, shor, ılaylı hám taslaq shóllerdi biyǵárez biotoplar sıpatında sáwlelendirip, olardı óz náwbetinde mayda zonalıq birliklerge ajıratıp beredi.

Ózbekstanda ekologiya pániniń qısqasha rawajlanıw tariyxı

Joqarıda aytıp ótkenimiz sıyaqlı biziń ullı alımlarımız tábiyat, tiri organizmler hám olardıń sırtqı ortalıq penen óz-ara baylanısına tán máselelerge toqtatlıǵan.

ÓzIA Botanika hám Zoologiya institutları ilimpazları ósimlik hám haywanlar ekologiyasına arnalǵan jumıslar alıp barǵan, házirde bul jumıslar alıp barılmaqta.

Orta Aziya ósimlikler dúnyasın úyreniw M.S.Papov, E.P.Korovin, K.Z.Zokirov, A.M.Muzaffarov, I.I.Granitov, S.Saxobiddinov, A.I.Vvedenskiy sıyaqlı ilimpazlardıń atı menen baylanıslı.

Ózbekstanda ekologiyalıq baǵdarındaǵı jumıslardıń tiykarshıları D.N.Kashkarov hám E.P.Korovin esaplanadı. 30 jıllarda Kashkarovtıń ekologiya máselelerin keń jarıtqan «Ortalıq hám jámáát», «Túrkistan haywanları», «Haywanlar ekologiyası tiykarları» sıyaqlı iri ilimiy shıǵarmaları baspadan shıǵarıladı. Olar ekologiyalıq ilimiy-izertlew jumısların rejelestiriw, ekolog qánigeler tayarlaw máselesin aldıǵa súrgen.

Usı jıllarda Korovin ósimlikler jámááti hám ortalıǵın birgelikte úyreniw zárúrligin tastıyıqlaydı. Bunday ilimiy isler usı waqıtta Orta Aziya Mámleketlik Universiteti biologiya fakulteti qasında alıp barılǵan. Shól zonasınıń ósimliklerin úyreniw maqsetinde kompleks ekspediciyalar shólkemlestirildi.

Korovin, Granitov sıyaqlı ilimpazlar basshılıǵında shól regionındaǵı jaylawlardı jaqsılaw barısında ol jerdegi kserofit toparına tán ósimliklerdi úyreniwge kirisiledi.

8

1950 jılda ekologiya jumıslarınıń zárúrligin qatnası esapqa alınıp ÓzRIA Botanika institutında Burigin basshılıǵında «Ósimlikler ekologiyası» laboratoriyası shólkemlestiriledi hám usı laboratoriya xızmetkerleri tárepinen shól hám shala shól shaaryatında ósimliklerdiń qurǵaqshılıqqa iykemlesiwi jolları úyrenildi.

Keyin ala 1967-1987 jıllarda Fergana dolinası sharayatında kompleks ekologiyalıq isler

O.X.Xasanov hám R.S.Vernik, Raximova Toshxon, T.U.Raximova hám basqalar tárepinen dawam ettirildi. Nátiyjede adır ósimlikleriniń ekologiyalıq klassifikaciyası berildi.

Házirde bunday isler Qızılqum, Jizzax shóllerinde, Aral sharayatında dawam ettirilmekte.

D.N.Kashkarovtıń dáslepki miynetleri Orta Aziya kemiriwshilerin úyreniwge arnalǵan edi.

Olardıń biologiyası, sistematikası hám zıyanına itibar beriw menen birge haywanlar ekologiyası boyınsha hám jumıs alıp barǵan. 1928 jıl ol AQShqa baradı hám 7 ay dawamında iri ekologlardıń miynetleri menen aǵzalarınan M.A.Sultonov R.O.Olimjanov, V.V.Yaxontovlar Ózbekstanda zoologiyalıq izertlewlerdiń rawajlanıwında óz úleslerin qosqan ilimpazlar esaplanadı. Zoologiyalıq izertlewler - ÓzIA nıń Sultanovtıń Wzbekiston qushlarining gelmintlari» (1963 j). Yaxonovtıń Hashoratlar ekologiyasi» (1963 j), T.Zoxidovtıń Qizilqum chwlining biocenozlari» (1971 j) sıyaqlı shıǵarmaları baspadan shıǵarıldı.

1981-1985 jıllarda Ózbekstanda ańlanatuǵın bahalı haywanlar ekodizimin úyreniwge kirisildi. Sút emiziwshi qımbat haywanlar sanınıń azayıp ketiw sebepleri, olardı tiklew, bahalıların saqlaw hám olardan aqılǵa muwapıq paydalanıw jolları islep shıǵıldı.

Ixtiologiya hám gidrobiologiya laboratoriya xızmetkerleri - Ózbekstan suw saqlaǵıshları, suwdıń pataslanıwı, suw haywanları ekologiyası hám suw resurslarınan paydalanıw boyınsha ilimiy izleniwler alıp bardı.

1995 jılda Ózbekstan Milliy Universitetinde ekologiya kafedrası shólkemlestirildi. Kafedra xızmetkerleri ósimliklerdiń qurǵaqshılıqqa hám sanaat shıǵındılarına shıdamlılıǵınıń ilimiy tiykarları, dárilik ósimlikler ekologiyasın úyreniw hámde degleraciyaǵa ushıraǵan jerlerde ósimlikler jámáátin shólkemlestiriw, Ózbekstan suw boylarındaǵı balıq resursların únemli paydalanıw hám olardı qorǵaw, tábiyattan bárhá paydalanıw, qalalar ekologiyası sıyaqlı baǵdarlarda ilimiy izleniwlerdi ámelge asırmaqta. Házirge shekem kafedranı 150 ga jaqın student pitkerip shıqtı, 200 den aslam ilimiy jumıslar respublika hám shet ellerde baspadan shıǵarıldı.

Ekologiya hám tábiyattı qorǵaw tarawındaǵı qánigeler respublikamızdıń túrli joqarı oqıw orınlarında tayarlanbaqta.

Paydalanılǵan ádebiyatlar:

1.N.M.Chernova, A.M.Bılova. Ekologiya. M.Prosveshenie. 1988.3-11b.

2.A.S.Twxtaev. Ekologiya. T. Wqituvchi. 1998. 5-22 b.

3.X.T.Tursunov. Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza qilish. Toshkent Universitet 1997. 9-14 b.

2- sanlı lekciya

Ortalıq hám ekologiyalıq faktorlar

Tiykarǵı sorawlar:

1.Ortalıq hám iykemlesiw túsinikleri.

2.Ekologiyalıq faktorlar hám olardıń klassifikaciyası.

3.Ekologiyalıq faktorlardıń tiri organizmlerge tásir etiwiniń ulıwma nızamlıqları.

Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler hám sózler:

Ortalıq, iykemlesiw, tirishilik ortalıqları, ekologiyalıq faktor, abiotikalıq, biotikalıq, antropogen, fitogen, zoogen, mikrobogen, optimal, maksimum, minimum, kritikalıq noqat, ekologiyalıq valentlik, sheklewshi faktor.

1- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Ortalıq, tirishilik ortalıqları, iykemlesiw, onıń túrleri haqqında talabalarda túsinik payda etiw.

Identiv oqıw maqsetleri:

1.1Ortalıq, iykemlesiw túsiniklerin sóylep beredi.

1.2Tirishilik ortalıqları hám iykemlesiw túrlerin biledi hámde olardı parıqlaydı.

9

1-tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Ortalıq qorshaǵan átiraptaǵı óz-ara baylanıslardaǵı shárt-sharayatlar hám tásirler toplamı. Ápiwayıraq qılıp aytqanımızda organizmlerdi orap alǵan barlıq faktorlar jıyındısın túsinemiz. Ádette tábiyiy hám jasalma ortalıqlar ajıratıladı.

Tábiyiy ortalıqtı suw, quyash, shamal, hawa, jer, ósimlik hám haywanat dúnyası sıyaqlı tábiyiy faktorlar kompleksi quraydı. Jasalma ortalıq insan tárepinen jaratılǵan bolıp, bunda insannıń miynet usılı jatadı. Tábiyiy hám jasalma ortalıqlar bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Olardıń baylanıslılıǵın ekologiyalıq ortalıq túsinigi táriypleydi.

Tiri organizmlerdiń tirishiligi ózgermegen shárt-sharayatlar hám tásirler erkin halatında teń salmaqlılıq ózgermeydi, kerisinshe ortalıqtıń qolaylıqları hám tásirler buzılǵanda teń salmaqsız halat kelip shıǵadı.

Ekologiyalıq ortalıqtıń buzılıwı atmosferanıń jer astı suwlarınıń pataslanıwı, qattı shıǵındı zatlarınıń toplanıwı hám azıqtıń zaqımlanıwı, shawqımlardıń kóbeyiwi, radiaktiv zatlar hám basqalardıń tásiriniń artıp barıwında kórinedi. Insan tábiyat nızamların tereńirek úyreniw ornına tirishilik ortalıǵın tezlik penen buzıp pataslandıra basladı.

Tiri organizmler tórt tiykarǵı ortalıqlarǵa tarqalǵan. Olardan ekewi, yaǵnıy suw hám hawa ortalıqları óli topıraq ortalıǵı aralıq hám organizm (ortalıq sıpatında) tiri qásiyetlerge iye. Hár bir tirishilik ortalıǵı óz gezeginde organizmler jasawı ushın hár qıylı jasaw jaylarınan ibarat. Máselen: suw ortalıǵı tómendegi jasaw jayları sıpatında ushırawı múmkin: dushshı hám shor suw, kólmek hám aǵım suw, shońqır hám sayız, jıllı hám suwıq.

Tiri organizmler bir-birlerinen parıq qılıwshı ózine tán 4 ortalıqta tarqalǵan eken, olardan biri esaplanǵan suw ortalıqta dáslep tirishilik kelip shıqqan. Keyin ala tiri organizmler qurǵaqlıqqa shıǵıp, topıraq payda bolıwında qatnasadı hám onı iyelegen. Sonday-aq, hawa hám basqa bir tiri organizmniń ishinde yamasa sırtında da tarqalǵan. Demek, bizge belgili bolǵan tiri tábiyat hám onıń quram bólimleri esaplanǵan zamarıqlar, ósimlikler hám haywanlar áne usı ortalıqlarda jasawǵa iykemlesken.

Iykemlesiw túrli dárejelerde kórinislerde sáwlelenedi. Kópshilik ósimlikler artıqsha qızıp ketiwden saqlanıw ushın basqa ósimlik túriniń sayasında ósedi. Bul jerde iykemlesiw biocenotik dárejede sáwlelenip atır. Pal hárrelerdiń uyaları hádden tısqarı qızıp ketkende qanatların qaǵıp uyanı suwıtıw topar dárejesindegi iykemlesiwge mısal boladı. Haywanlardıń teri bezleri arqalı denesin suwıtıwı yamasa ósimliklerdi transpiraciya arqalı japıraq betin suwıtıwı sıyaqlılar organizm dárejesindegi iykemlesiwler.

Iykemlesiwdiń kórinislerine kelsek morfologiyalıq, fiziologiyalıq hám qulqıy iykemlesiwlerge ajıratıladı.

Morfologiyalıq iykemlesiwlerge mısal qılıp suw ortalıǵında gidrobiontlardıń suwdıń qarsılıǵın kesip júriwge tán dene dúzilisi, plankton organizmlerdiń suwda asılǵan halda jasawı sıyaqlılar esaplansa, ósimlikler dúnyasında shól sharayatında minumum suw sarıplawǵa iykemlesiw sıpatında japıraqlardıń redukciyalanıwı yamasa pútkilley bolmawı sıyaqlılardı kórsetiw múmkin.

Fizologiyalıq iykemlesiwler haywanlarda azıq quramına qaray as sińiriw diziminde fermentleriniń belgili túrleriniń ushırawı yamasa shólde jasawshı haywanlardıń suwǵa bolǵan talabın qandırıw ushın maylardıń bioximiyalıq oksidleniwinen paydalanıw sıyaqlılar kiredi.

Hulqıy yamasa etologiyalıq iykemlesiwler haywanlar ushın tán bolıp, túrli formalarda sáwlelenedi. Máselen, sırtqı ortalıq penen haywan denesi ortasında normal jıllılıq almasıwı ushın uya qurıw (báspana tabıw), qolay temperaturalı jaydı izlep tabıw, sonday-aq quslar hám sút emiziwshilerde sutkalıq hám máwsimlik kóship júriwleri málim.

Haywanlar tek ǵana temperatura faktorına hulqıy tárepten iykemlesip qalmay, bálkim ıǵallıq, jaqtılıq hám basqa kópshilik ekologiyalıq faktorlarına da iykemlesedi.

Hulqıy iykemlesiwler jırtqıshlardıń oljanıń izinen júriw, baqlaw sıyaqlılarda hámde oljanıń juwap reakciyalarıda kórinedi.

2 - tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti :

Ekologiyalıq faktorlar hám olardıń túrlerin studentlerge túsindiriw.

10

Identiv oqıw maqsetleri:

2.1.Ekologiyalıq faktorlar túrlerin parıqlaydı.

2.2.Ekologiyalıq faktorlar táriypin este saqlaydı.

2 - tiykarǵı sorawdıń bayanı:

Faktor tiri organizmlerge tikkeley tásir etiwshi ortalıqtıń ayırım bir quram bólegi.

Ekologiyalıq faktorlar hár qıylı. Sonıń ushın olardı táriyplew zárúr boladı.

Ekologiyalıq faktorlardı abiotikalıq (óli tábiyattıń tásir), biotikalıq (tiri organizmler menen baylanıslı bolǵan tásir) hám antropogen (insan iskerligi nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın tásir) faktorlarǵa bólip úyrenemiz.

Abiotikalıq faktorlarǵa tómendegiler kiredi:

1.Klimat-temperatura, jaqtılıq, hawa, ıǵallıq, radiaciya, gravitaciya.

2.Edafik-topıraq. Topıraqtıń mexanikalıq hám ximiyalıq quramı, topıraqtıń fizikalıq

qásiyetleri.

3. Topografikalıq - orografiyalıq - relef sharayatı.

Biotikalıq faktorlarǵa bolsa tómendegiler kiredi:

1.Fitogen ósimliklerdiń ósimliklerge, ósimliklerdiń haywanlarǵa;

2.Zoogen-haywanlardıń ósimliklerge, haywanlardıń haywanlarǵa;

3.Mikrobiogen-mikroorganizmlerdiń ósimlik hám haywanlarǵa, ósimlik, haywan, mikroorganizmlerdiń óz-ara bir-birine tásirinde anıq sáwlelenedi.

Ósimliklerdiń ósimliklerge tásiri-bir túrdiń ekinshi túrge kórsetken tásiri kiredi. Bunday tásir nátiyjesinde olar ósedi, rawajlanadı, tuqım miywe payda qılıp, jánede keńirek tarqaladı.

Demek, hár bir ósimlik jasaw ushın gúresedi. Bunıń nátiyjesinde ósimlikler parazitlik, simbiozlıq (óz-ara awızbirshilik) neytrallıq sıyaqlı múnásebetler kelip shıǵadı.

Ósimliklerdiń haywanlarǵa tásiri-geypara záhárli ósimlikler hám shıbın-shirkey jewshi

ósimlikler mısalında kórinedi.

Bizge quramında záhárli zatlar bar bolǵan ósimlikler (záhárli ayıw taban, kempirshapan, kakra, bangidiywana, mindiywana h.t.b.) hámde 500 ge jaqın ósimlikler (aldrovanda, venerina shıbın tutarı, nepetenis, puzırchatka h.t.b) diń haywanlar menen awqatlanıwı pánge málim. Bunday ósimlikler shıbın-shirkey jewshi ósimlikler delinedi. Olar tiykarınan batpaqlarda ósedi. Batpaq jerlerde azotlı zatlar az bolǵanlıǵı sebepli, shıbın-shirkey jewshi ósimlikler bul zatlarǵa bolǵan talabın usı jerde jasaytuǵın shıbın-shirkeyler menen awqatlanıwı arqalı qandıradı. Bunıń ushın shıbın-shirkey jewshi ósimlikler uzaq evolyuciya dawamında arnawlı iykemlesiwlerge (shıbınshirkeylerdi tutıp sińiriwshi) iye. Olardıń túklerinenferment (suyıqlıqlar) ajıraladı hám suyıqlıq shıbın-shirkeylerdi ıdıratıp sińiriwine imkan beredi.

Haywanlardıń ósimliklerge tásiri-kópshilik haywanlar ósimlikler menen awqatlanǵanda

ósimliklerdiń spora, tuqım hám miyweleriniń tarqalıwına tásir kórsetedi. Ayırım zıyankeslerdiń bolsa

ósimlikler tirishiligine keri tásiri hámmemizge málim. Máselen: kapusta gúbelegi, ǵoza qurtı, kartoshka qońızı, dánli eginlerdiń zıyankesleri sıyaqlılar.

Haywanlardıń xaywanlarǵa tásiri-bunı tábiyatta jırtqısh olja ortasındaǵı múnásibette anıq kóriw múmkin. Bunda olja dushpanınan qorǵanıwǵa umtıladı.

Mikroorganizmlerdiń ósimlik hám haywanlarǵa tásirin-ayırım kesellik tuwdırıwshı mikroblardıń ósimlik hám haywanlarda túrli keselliklerdi keltirip shıǵarıwda kóriw múmkin.Ósimlik, haywan hám mikroorganizmlerdiń óz-ara tásiri-aldın ala olardıń topıraqta birgelikte jasawında seziledi. Nátiyjede olar óz-ara quramalı múnásebetlerde boladı. Bunday múnásebetler azıq shınjırındaǵı biotikalıq múnásebetlerde anıq kórinedi.

3- tiykarǵı soraw boyınsha oqıtıwshınıń maqseti:

Faktordıń organizmge tásir kúshin, kritikalıq noqat, ekologiyalıq valentlik haqqında anıq túsinik beriw. Sheklewshi faktorlar tásirin jaratıp beriw.

Identiv oqıw maqsetleri:

3.1.Faktorlardıń organizmlerge tásir etiwdiń ulıwma nızamlıqların aytıp beredi.

3.2.Sheklewshi faktorlardıń tábiyattaǵı rolin biledi.

3.3.Temaǵa tiyisli terminlerdi este saqlaydı.