Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

Awıl xojalıǵın rawajlandırıw boyınsha kún tártibine qoyılıp otırǵan talaplarǵa hám xalıqtı azıq-awqatlıq ónim menen támiyinlew wazıypalarına sáykes jer-suw resurslarınan raсionallı paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Jer bul awıl xojalıǵı óndirisiniń eń tiykarǵı baslı quralı esaplanıp, onnan raсionallı paydalanıw strukturalıq analizdi hám jer fondınıń jerden paydalanıwshılar arasında bóliniw dárejesin hár tárepleme esapqa alıwdı talap etedi. Durısında da awıl xojalıǵı kárxanalarınıń paydalanıwındaǵı jerler, óziniń quramı hám ónimdarlıǵı jaǵınan úlken ayırmashılıqqa iye. Mısalı, shólistanlı, jaylawlar, suwǵarıp egiletuǵın jerler awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdiń kategoriyasına kirip, olar óziniń ónimdarlıǵı hám paydalanıw intensivligi boyınsha bir birinen parıq qıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası shárayatında jer resursları egislik jerlerden turadı hám oǵada kólemli maydanlardı iyeleydi.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ulıwma jer fondı 16,6 mln. ga

jerdi iyelep, usınnan izertlengen jer fondı (jaylawlar menen qosa esaplaǵanda) 9,2 mln. gektarǵa barabar. Usınnan 3,8 mln.ga jaylawlar, al qalǵan 1,3 mln.gektarı házirgi hám áyyemgi suwǵarmalı jerler konturına kiredi. Bul házirgi egislik jerlerge salıstırǵanda 3 eseden aslamıraq (15keste). Qaraqalpaqstan Ózbekstandaǵı eń perspektivalı suwǵarmalı diyxanshılıqtı rawajlandırıw ushın mol rezervlerge iye rayonlar qatarına kiredi. Respublikada jaqın keleshekte suwǵarmalı diyxanshılıqtı rawajlandırıwga jaramlı rezervtegi egislik jer fondı 417,0 mıń gektardı quraydı. Buǵan diyxanshılıq xojalıqlardıń házirgi shegarasındaǵı suwǵarıwǵa jaramlı 26,3 mıń gektarday partaw jerler, mámleketlik jer fondınıń strukturasındaǵı 304,6 mıń gektarday jerler, Tórtkúl, Beruniy jáne Ellikqala rayonlarınıń territoriyasındaǵı áyyemgi suwǵarılıp egiletuǵın jerlerdiń konturındaǵı jaylasqan 100 mıń ga h.t.b jerler kiredi (15-keste). Usı kólemli jer resurslarınan raсionallı paydalanıw maqsetińde Ámiwdáryanıń tómengi aǵısında Túyemoyın qısnaǵınan Aral teńizine shekemgi aralıqta Tashsaǵa, Paxta-arna, Qlıchniyazbay, Sovet jap, Súwenli kanalı, Qızketken, Ráwshan h.t.b. suwǵarıw

72

Ilimiy izertlew hám joybarlaw mákemeleriniń maǵlıwmatlarına qaraǵanda tek jerden paydalanıw koeffiсientin (KZI) 0,65 jetkergenniń ózinde suwǵarmalı diyxanshılıqtıń egislik maydanın 14-17% ke kóbeytiwge múmkinshilikler bar. Ózlestiriwge jaramlı taza massivler tiykarınan arqa zonalarda jámlengen. Bul arqadan suwǵarmalı diyxanshılıq ushın oǵada perspektivalı maydan Ámiwdáryanıń jaǵa boyı polosası hám onıń salaları, Ráwshan hám Erkindárya massivinde jaylasqan.

Áyyemgi suwǵarmalı jerler arqa rayonlarǵa qaraǵanda qubla da kóbirek. Bularǵa Tórtkúl, Beruniy hám Ellikqala rayonlarınıń suwǵarmalı jerleri kiredi. Olar háreket etiwshi qumlardıń astında hám ayırım taqırlı massivlerde jaylasqan. Qubla rayonlarda Túyemoyın suw saqlaǵıshı bazasında jańa jerlerdi ózlestiriw hám egislik maydandı 161,7 mıń ga jetkeriw názerde tutılmaqta.

Qaraqalpaqstannıń jer fondınıń strukturasında pishenlikler, otlaqlıqlar hám jaylawlar kólemli territoriyanı iyeleydi. 2008-jılǵı jer balansı maǵlıwmatı boyınsha pishenlikler 76,9 mıń gektardı, otlaqjaylawlar hám putalıqlar 4 mln. 742 mıń ga iyeleydi.

73

Esapqa alınǵan jaylawlar xakıyqatında da kóp territoriyanı iyeleydi. Ózbekstan Respublikasınıń awıl xojalıık ministrliginiń geobotanikalıq izertlew maǵlıwmatlarına qaraǵanda ústirttiń Qaraqalpaqstanǵa tiyisli bóliminde 7 mln.gektardan aslam jaylawlar jaylasqan. Demek, tábiyiy otlaqlardı xalıq xojalıǵında raсionallı paydalanǵan jaǵdayda, bul zonada qoylardıń bas sanın 1,1 mln. basqa shekem kóbeytiwge múmkinshilik beredi, yaki Qaraqalpaqstanda aldaǵı perspektivada qoylardıń bas sanı 2 esege kóbeytiwge boladı degen sóz.

Qumlı tiptegi jaylawlarǵa Qaraqalpaqstan Qızıl qumı, Ámiwdáryanıń áyyemgi deltasında jaylasqan territoriyalar kirip, olar qoy sharwashılıǵı hám tuyeshilik ushın jıl dawamında paydalanıladı. Bul jaylawlar-seksewilli, juwsanlı hám mayda-putalı gruppalarǵa bólinedi. Suwalmalı jaylawlar házirgi Ámiwdárya deltası territoriyada jaylasqan. Bul tiykarınan jer astı grunt suwlarınıń jaylasıwında baylanıslı, suw almalar hám artıq ıǵallıqqa iye territoriyalarda tarqalǵan. Jer astı suwlarınıń jaylasıw qáddine qaray ayırım jerlerde qamıs, ajırıq h.t.b. ósimlikler ósedi. Bul jaylawlardı qaramallar hám jılqı baǵıw ushın ózlestiriw tek mallardı baǵıw emes, al qıslatıw ushında bekkem ot shópbalansın dúziwge múmkinshilik beredi.

Qaraqalpaqstannıń arqa rayonına kiretuǵın territoriyalarda da kóp kólemli jaylawlar kózge tusedi. Bul Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qumlı tipke kiretuǵın jaylawlarınıń yarımı hám suwǵarmalı jaylawlarınıń 1/3 bólimin quraydı. Solay etip respublikada jer resurslarınıń geografiyalıq jaylasıwına tallaw jasasaq, Qaraqalpaqstannıń arqa rayonlarında paydalanılmay atırǵan kólemil jer resursların bayqaymız. Keyingi jıllarda Qaraqalpaqstan Respublikasında suwǵarmalı diyxanshılıqtı rawajlandırıw baǵdarlamasına sáykes jıl sayın tazadan 5,0-10,5 mıń gektardan aslam egislik jerler ózlestirildi. Bul ózlestirilgen egislik jerlerdiń basım kópshiligi paxtashılıqta, diyxanshılıqtıń taǵı basqada tarawlarında paydalanıladı.

Joqarıda berilgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda 1960 jıldan 2008 jılǵa shekemgi dáwir ishinde Qaraqalpaqstanda suwǵarılıp e giletuǵın daqıllardıń e gislik maydanı 191,7 mıń gektardan 419,6 mıń gektarǵa yaki

74

214,1 mıń gektarǵa kóbeydi. Usı jıllar ishinde paxtanıń egislik maydanı 145,4 mıń gektarǵa, al ǵálleniń egislik maydanı 74,3 mıń gektarǵa arttı. Usıǵan sáykes suwdan paydalanıw boyınsha kólemli ilájlar iske asırıldı. Mısalı, Taxiatash gidrouzeli zonasında báhárgi suw jetispeytuǵın waqıtlarında ortasha suw shıǵını sekundına 280296 kub metrdi quraytuǵın boldı. Solay etip, Ámiwdáryadan respublikanıń barlıq magistral suwǵarıw kanalları arqalı jılına paydalanılatuǵın suwdıń kólemi 8-9,7 mlrd.m3 jetti. Biraq degen menen ayırım jıllarda Ámiwdáryadan alınatuǵın suwdıń muǵdarı júdá azayıp baratır. Usıǵan sáykes suwdan paydalanıw mashqalaların sheshiwde hám suwǵarıw sistemalarınan paydalanıw koeffiсientin joqarılatıw úlken áhmiyetke iye. Tilekke qarsı házirgi waqıtlarda suwǵarıw sistemalarınan paydalanıw (KPD) koeffiсienti 0,56 artpaydı. Suwǵarıw sistemaları qájetli jabılgı menen támiyinlenbesede, olardıń uzınlıǵı 400 km aralıqqa sozılıp, sekundına suw ótkeriw múmkinshiligi 100 kubometrdi quraydı.

Qaraqalpaqstan boyınsha Ámiwdáryanıń deltalıq basqarıw mákemesine

qaraslı (AITXB) Qızketken, Súwenli, Paxta-arna, Ráwshan h.t.b. kanallar esaplanıp, bulardan Qızketken, Súwenli hám Paxta-arna kanalları eń iri suwǵarıw sistemaları qatarına kiredi.

ızketken magistrallı suwǵarıw kanalı. Qaraqalpaqstandaǵı eń iri suwǵarıw sistemalarınan esaplanadı hám bul Nókis, Kegeyli, Shımbay, Qaraózek, Taxtakópir rayonlarınıń territoriyasınan 170 mıń gektardan aslam egislik jerlerdi suw menen támiyinleydi (16-keste).

16- keste

Qızketken suwǵarıw sisteması tásirinde egislik maydanlarınıń kóbeyiwi (mıń gektar esabında)

Qızketken suwǵarıw sisteması zonasında paxtanıń egislik maydanınıń azayıwı ayırım rayonlardı tolıǵı menen ǵálleshilikke qániygelestiriwge baylanıslı boldı. Al aldaǵı perspektivada bul zonada suwǵarmalı e gislik

75

jerlerdiń maydanın kóbeytiw ushın Ámiwdáryanıń suwın tolıǵı menen diyxanshılıqqa paydalanıw jobalastırılıp otır.

Statistikalıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda bul zonada egislik jerlerdiń maydanı 303 mıń gektarǵa jerkerildi. Suwǵarıw sistemalarınıń paydalanıw koeffiсientin joqarılatıw jáne KZI di barınsha jetilistiriw názere tutılmaqta. Qızketken kanalı 1974 j. baslap Taxiatash gidrouzeliniń, qurılıwına baylanıslı saǵadan suw alıw injenerlik usılǵa ótkerildi. Uzınlıǵı 9 kilometrlik Qattaǵar kanalı iske túsirilip arqa rayon aymaǵına Ámiwdáryadan suw alıw biraz jaqsılandı. Bul ilájlar Qızketken suwǵarıw sisteması tásir etetuǵın rayonlardaǵı xojalıqlarda paydalanıp atırǵan egislik jerlerdiń nátiyjeligin (KZI) arttırıwǵa hám kóp sanlı qosımsha kanallar arqalı sarp etiletwǵın suwdı únemlew jolımenen suw dereklerinen aqılǵa muwapıq paydalanıw arqalı egislik maydanlardı kóbeytiw ushın qosımsha múmkinshilikler iske túsirilmekte.

Sywenli suwǵarıw sisteması. Ámiwdáryanıń shep jaǵalawında jaylasqan Xójeli,

Shomanay, Qanlıkól, Qońırat hám Moynaq rayonlarınıń xojalıqların suw menen támiyinlep, jıl sayın 100-130 mıń gektardan aslam egislik maydandı suwǵarıwǵa múmkinshilik tuwdırmaqta (17-keste). Súwenli magistrallı suwǵarıw sisteması Ámiwdáryanıń shep jaǵalawı arqalı 2-5 kilometrlik aralıqta aǵıp otkeńnen keyin jolında birneshe jańapay qurılǵan kanallardı da suw menen támiyinleydi.

1949-jıldan 1974 jılǵa shekem kanal saǵası injenerlik usılda ornalastırılǵan regulyator arqalı, al 1974-jıldan baslap Taxiatash gidrouzeli iske túsiwi menen tolıq injenerlik usılda suw menen támiyinlewge ótti. Súwenli kanalı 42 kilometrlik aralıqqa shekem 1949-

76

jıldan baslap-aq rekonstrukсiyalandı, hám usı aralıqtan sál tómenirekte tıńnan qazılǵan Shomanay kanalına da suw beretuǵın boldı.

1971-jıldan baslap Súwenli kanalına parallel etip, ekinshi saǵa alındı. Bul Taxiatash qısnaǵınan Ámiwdáryanıń shep jaǵasındaǵı jaylasqan xojalıqlarǵa kóp suw beretuǵın boldı. Nátiyjede Shomanay rayonında keń kólemdegi egislik jerler awıl xojalıǵına paydalanıwǵa berildi. UzMinselvodxoz mekemesiniń baǵdarlamada kórsetken jobasına qaraǵanda Súwenli kanalınıń sekundına suw ótkeriwi 130 kubometrdi quraydı, al parallel Qattaǵar kanalınıń suw ótkeriw múmkinshiligi sekundına 250 kubometrge barabar. Solay etip statistikalıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Súwenli kanalınıń saǵadan suw jiberiw múmkinshiligi ádewir kóbeydi.

Qaraqalpaqstannıń qubla rayonlarınıń suwlandıratuǵın Paxta-arna suwǵarıw sisteması esaplanıp, ol Ámiwdáryanıń oń tárepinde jaylasqan Tórtkúl, Beruniy, Ellikqala rayonlarınıń territoriyasınan 84,0-100,0 mıń gektarday egislik maydanlardı suw menen támiyinleydi (18-keste).

Aldaǵı perspektivada Paxta-arna kanalı tásir etetuǵın zonada suwǵarılıp egiletuǵın egislik jerlerdiń kólemi 145 mıń gektarǵa; al qubla rayonlar boyınsha ulıwma egislik jerlerdiń maydanı 182 mıń gektarǵa kóbeytiletuǵın boladı. Durısında da Qaraqalpaqstannıń qubla rayonları, ásirese Ellikqala, Janbasqala, Qırıqqız abad massivleri perspektivada suwǵarmalı diyxanshılıqtı rawajlandırıw ushın úlken múmkin-shiliklergeiye.

18- keste

Paxta-arna suwǵarıw sisteması tásirinde egislik maydanlarınıń kóbeyiwi (mıń gektar esabında)

Usıǵan sáykes qubla rayonlardıń suwǵarıw sistemaları boyınsha Ámiwdáryadan alatuǵın suwdıń shıǵınıń kóbeytiw úlken áhmiyetke iye. Házir bul zonada Ámiwdáryadan alınatuǵın suwdıń shıǵını sekundına 70m3

77

den 100 m3 ge kóbeytilsede Paxta-arna suwǵarıw sisteması ulıwma talaplarǵa tolıq juwap bermeydi.

Paxta-arna kanalı 1926-1928 jıllarda burınǵı eski Shoraxan suwǵarıw sistemasın qayta rekonstrukсiyalaw jáne kishigirim Buzyab, Kúnyabagyab, Amirabad, Kelteminar, Sarıbiy kanalların biriktiriw jolı menen dúzilgen edi. Aldaǵı perspektivada qubla rayonlarda kólemli jer fondın ózlestiriwge baylanıslı Paxta-arna suwǵarıw sistemasınıń suw beriw múmkinshiligin jánede arttırıw maqsetke muwapıq keledi. Bunnann basqa Bestam, Nayman, qazaqyab, Qattaǵar kanallarınıń da suw beriw múmkinshiligin kóbeytiw zárúrli.

Keleshekte Nayman Bestam suwǵarıw sistemasınıń sekundına suw ótkeriw dárejesin 33 m3 arttırıwdı talap etedi. Eger Ellikqala hám Jambasqala massivindegi 100 mıń gektarday jańa egislik jerlerdi suw menen támiyinlewdi esapqa alsaq, onda aldaǵı perspektivada qubla rayonlar boyınsha Ámiwdáryadan saǵa alatuǵın suwǵarıw sistemalarınıń saǵaların Túyemoyın gidrouzeli jaylasqan zonanıń órireginen alıw qájet. Bul máseleni sheshiw Qaraqalpaqstannıń qubla rayonlarında jaylasqan xojalıqlardıń esabınan házirgi respublika boyınsha hár jıl sayın jetilistirilip atırǵan paxtanı tayarlawǵa, al Qaraqalpaqstannıń arqa rayonlarında iri-iri ǵálleshilik hám mal sharwashalıǵına qániygelesken xojalıqlardı, hátteki rayonlardı dúziwge jol ashadı. Qaraqalpaqstan Respublikası kólemli jer resurslarına iye. Biraq házirgi waqıtta suwǵarmalı diyxanshılıqta suw menen támiyinlengen egislik maydan 405,8 mıń gektardan artpaydı. Ilimiy izertlew institutları hám Ózbekstan jer joybarlaw mákemeleriniń maǵlıwmatlarına qaraǵanda Qaraqalpaqstanda aldaǵı uzaq perspektivada 1290 mıń gektarday egislik jerlerdi ózlestiriw múmkinshiligi bar. Jaqın keleshekte burınga suwǵarılǵan egislik zonalarda ayırım massivlerdi ózlestiriw jolı menen 196,4 mıń gektarday e gislik jer, al Ellikqala, Jambasqala massivlerindegi ertedegi suwǵarılǵan jerlerdiń esabınan 78,3 mıń gektar jáne burınǵı ǵálleshilik egilgen territoriyalarda 123 mıń gektarday egislik jer ózlestiriw múmkinshiligi bar. Usıǵan sáykes házirgi suwǵarıw sistemaların rekonstrukсiyalaw, ásirese, kanallardıń paydalanıw koeffiсientin qosımsha 0,7 shekem

78

joqarılatıw, al jerden paydalanıw koeffiсienti 0,80-0,85 jetkeriw qájet. Bul belgilengen joybardaǵı maslelerdi sheshiw hám egislik jerlerdiń meliorativlik jaǵdayın jaqsılaw bárinende burın awıl xojalıq ónimlerin kóbeytiwge jol ashadı. Bul ushın bárinende burın suwdan paydalanıw normasın jetilistiriw hám kollektor-drenaj sistemalarınan ónimdarlı paydalanıw máselesin tezden sheshiw qájet boladı. Qaraqalpaqstanda keyingi jıllarda ayrım xojalıqlarda hár bir gektar egislik maydan ushın tuwra keletuǵın kollektor-drenaj setleriniń uzınlıǵı 29-32 metrge kóbeytildi hám almaslap egiw sxemasın óndiriske engiziwge ayrıqsha itibar berilmekte.

Tábiyiy-ekonomikalıq rayonlardıń klimat shárayatın esapqa ala otırıp, diyxanshılıq tarawların qániygelestiriw hám awıl xojalıq eginleriniń tez piser sortların diyxanshılıqqa engiziw kolga alınbaqta. Respublikanıń tábiyiy klimatı sharayatına sáykes suw resurslarınan durıs paydalanıw jolı menen suwǵarmalı diyxanshılıqtı tabıslı rawajlandırıw jumısların alıp barıp atırǵan xojalıqlar az emes. Buǵan mısal retinde Shımbay rayonınıń «Mayjap» fermer xojalıǵın mısalga keltirip ótsek boladı. Xojalıqtıń ulıwma jer maydanı 13539 gektarǵa barabar. Usınnan súrimge jaramlı jerler 7261 gektardı quraydı. Xojalıqta jerden hám suwǵarıw sistemalarınan paydalanıw koeffiсienti aytarlıqtay jaqsılanbaqta. Bul belgilengen ilájlardı ámelge asırıw arqalı «Mayjab» fermer xojalıǵı awıl xojalıq ónimleriniń kólemin 22502,0 mıń sumga, al paydanıń jıllıq ósimin 10443 mıń swmga kóbeytiwge jol ashtı. Solay etip, xojalıqta sarıp etilgen shıǵınlardıń óteliwi 8,5 jılǵa qısqarsa, al rentabelliktiń dárejesi 15,3% arrtı. Bunday ilájlar aldaǵı waqıtta arqa zonanıń basqada xojalıqlarında ámelge asırıw názerde tutılmaqta. Bul ushın arqa rayonlardıń klimat shárayatına sáykes dárya alabına jaqın egilgen ǵálle atızlarında 1 ga egislik jerdi suwǵarıw ushın suw normasın 1,3-1,5 esege qısqartıw, al orta piser sorttaǵı ǵálle atızlarında suwǵarıw mezgiliniń waqtın 1-maydan 25-avgustqa shekemgi aralıqqa ótkeriw názerde tutılǵan. Aral rayonında da suwlandırıw ushın kollektor-drenaj suwlarınan paydalanıw máselesi alga qoyılmaqta.

79

Aldaǵı perspektivada Qaraqalpaqstan shárayatında suw tańqıslıǵın esapqa ala otırıp, kollektor-drenaj suwlarınan keńnen paydalanıw júdá qájet boladı. Sebebi respublikanıń arqa hám qubla rayonlarında kollektordıń nátiyjeligin arttırıwǵa baylanıslı taslandı suwlardıń kólemi 3,4 mlrd.m3 quraydı. Usınnan eń kem degende 2 mlrd.m3 in ekinshi mártebe suwlandırıw ushın agın suw menen almastırıp paydalanıwǵa boladı. Sebebi qániygelerdiń maǵlıwmatlarına qaraǵanda bul suwlardıń mineralizaсiyalanıw dárejesi bir litr suw muǵdarında 3-4 grammnan artpaydı. Sonlıqtan Qaraqalpaqstannıń arqa rayonlarındaǵı KS-1, KS-3, KS-4 hám KKS kollektorları tásir etetuǵın aymaqlarda 1,5 mlrd.m3 kollektor-drenaj suwların qaytadan mal jaylawların suwlandırıwga jumsawga boladı. Keleshekte qaytadan paydalanatuǵın qashırımlı suwlardıń kólemi 3,4-4 mlrd.m3 kóbeyedi. Sonlıqtan kollektor-drenaj suwların xalıq xojalıǵına qayta paydalanıwdıń múmkinshiliklerin izlestiriw hám shólistanlıqqa bet alǵan Aral jaǵalawlarındaǵı jaylawlardı suwlandırıw Qaraqalpaqstan Respublikası shárayatında belgili dárejede ekologiyalıq qıyınshılıqlardı sheshiwge múmkinshilik beredi degen úmittemiz.

Aldaǵı perspektivada Qaraqalpaqstannıń shólistanlı territoriya-

larında tiykarǵı suw deregi retinde jer astı suwlarınan keńnen paydalanıw qájet boladı. Gidrogeologiyalıq izertlew maǵlıwmatlarına qaraǵanda Qaraqalpaqstanda jer astı suwlarına bay úsh territoriya belgili: olar Sultan Uayis, Ámiwdárya alabı hám qubla Aral artezian basseyninde jaylasqan. Bul kólemli jer astı suwlarınıń xalıq xojalıǵı tarawlarında paydalanıw úlken mashqalardı sheshiwge, ásirese qubla Aralda júz bergen ekologiyalıq apatshılıqtı bosańlastırıwǵa hám házirgi islep turǵan xojalıqlardıń tiykarǵı óndirislik fondınan ónimdarlı paydalanıwǵa múmkinshilik beretuǵını sózsiz.

ekonomikamızdıń e ń iri tarawlarınan e saplanadı ham xalıqtı kúndelikli

80

tutınıw tovarları hám sanaattıń ayrım tarawların shiyki zat penen támiyinlewde úlken rol atqaradı. Usıǵan sáykes awıl xojalıǵı tarawların rawajlandırıw xojalıq mashqalaları ishindegi eń baslı wazıypalardan esaplanadı hám aldaǵı waqıtları húkimet organlarınıń dıqqat orayındaǵı baslı máseleler qatarına kiredi. Durısındada,respublikanıń tábiyǵıyekonomikalıq sharayatlarındaǵı ózine tán ózgesheliklerge qaray bul tarawdıń rawajlanıwın sanaat relisine jaqınlatıw boyınsha úlken ámeliy ilájlar iske asırılmaqta. Ásirese, ǵárezsizlik jıllarında awıl-xojalıǵınıń materiallıqtexnikalıq bazasın bekkemlew ushın bólip shıǵarılǵan iri qarjılardıń kólemi artpaqta. Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında awıl xojalıǵı milliy ekonomikamızdıń eń iri tarawlarınan esaplanadı ham xalıqtı kúndelikli tutınıw tovarları hám sanaattıń ayrım tarawların shiyki zat penen támiyinlewde úlken áhmietke iye Durısında-da, respublikanıń tábiyǵıy-ekonomikalıq sharayatlarındaǵı ózine tán ózgesheliklerge qaray bul tarawdıń rawajlanın sanaat relisine jaqınlatıw boyınsha úlken ámeliy ilájlar iske asırılmaqta. Eger, 1986-1990-jıllar ishinde, yaki 5 jılda Qaraqalpaqstannıń xalıq xojalıǵı tarawların rawajlandırıw ushın bólip shıǵarılǵan qarjılardıń kólemi 3 mlrd. 40 mln. bolǵan bolsa, bul kórsetkish tek 2000-jıl ushın 32,3 mlrd. sumdı, al 2010jıllarda 800 mlrd. sumǵa kóbeydi. Kórsetilgen jıllar ishinde awılxojalıǵına iri qarjı jumsawdıń kólemi de arttı. Usı bólingen iri qarjılardıń 68,9% ondirislik obektlerdi qurıw, awıl-xojalıq mashinaların satıp alıw hám transport tarmaqların modernizaсiyalaw ushın paydalanıldı. Bul awıl-xojalıǵınıń óndirislik bazasın keńeytiwge hám jumıs proсessin mexanizaсiyalawǵa jol ashpaqta. Nátiyjede awılxojalıǵı joqarı monevrli S-100, K-700, K-701,KLAS, KEYS hám t.b. markadaǵı joqarı ónimdarlı awıl-xojalıq mashinaları menen tolıqtırıldı. Awılxojalıǵın energetikalıq quwatlarmenen támiynlewdiń joqarılawına baylanıslı miynettiń áónimdarlıǵı aytarlıqtay óspekte. Awılxojalıǵında egislik jerlerdiń meliorativ jaǵdayın jaqsılawǵa ayrıqsha itibar berilmekte.

Keyingi jıllarda úkimet tárepinen shıǵarılǵan qararlarǵa sáykes suwǵarmalı diyxanshılıqtı rawajlandırıwdıń kompleksli programması

81