Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

aytırlıqtay tómenlemekte. Nátiyjede Qaraqalpaqstan may zavodları jıl sayın 15-17 mıń tonnadan aslam may ónimlerin jetistiriw múmkinshiligine iye. Tilekke qarsı, házir óndirislik quwatlardan tolıq paydalanbawdıń nátiyjesinde xalıqtıń jan basına barlıǵı bolıp jılına 39233 sum muǵdarında ǵana azıq-awqat ónimleri óndiriliekte.

Bunnan basqa azıq-awqat sanaatında jumısshılardıń jumıs waqtınan paydalanıw jobasında da kemshilikler ushıraydı. Mısalı, Shımbay may zavodı boyınsha adam kúshinen paydalanıwdıń jıllıq jobası 21 % ke orınlanbasa, ul kórsetkish Xójeli hám Beruniy may zavodlarında 69,8-74,8 % ti ǵana quraydı. Respublikanıń azıq-awqat sanaatında orın alǵan bunday ayırım jaǵdaylar jıl sayın óndiriletuǵın tutınıw tovarlarınıń kóleminiń páseyiwine hám jan basına tuwrı keletuǵın azıq-awqatlıq ónimlerdiń keskin páseyip ketiwine jol ashpaqta.

Usınday sebeplerge baylanıslı házirgi waqıtta jıl sayın respublika boyınsha tek bolǵanı 91,7 mlrd. sumlıq qwnǵa iye hár qıylı assortimenttegi azıq-auqat tovarları tayarlanadı. Solay etip, úlkemiz boyınsha tutınıw tovarların tayarlaw, ásirese azıqawqat ónimlerin óndiriw Ózbekstan boyınsha islep shıǵarılatuǵın ónimniń tek 2,9-3,4 % in quraydı. Natural formada óndirilip atırǵan azıq-awqat ónimleriniń kólemi Ózbekstan Respublikası boyınsha ortasha kórsetkishke salıstırǵanda gósh boyınsha 5

%ti, sút ónimleri boyınsha 4,3 %ti quraydı. Bul durısında da, ashınarlı jaǵday, sonday-aq biz awıl xojalıqlı úlke bola tursaqta, jıl sayın xalıqtıń jan basına 17,7 kg kartoshka, 81,1 ovosh, 42,1 kg palız ónimlerin,12, 9 kg day miywe, soyılǵan salmaǵında 35,7 kg gósh ónimlerin, 97,4 kg sút, 111,2 dana máyek jetistiriw dárejesine iyemiz. Bul azıq-awqat sanaatında orın alǵan awır jagdaylardan qutılıw ushın, bárinen de burın shiyki zat bazasın keńeytiwge ayırıqsha itibar beriw kerek. Mısalı, Qaraqalpaqstannıń may zavodlarında ónim jetistiriwdiń páseyiwi, jıl sayın tayarlanatuǵın paxta ónimleriniń azayıwına baylanıslı bolıp atır. Sonlıqtan házirgi islep turǵan óndirislik quwatlardı tolıq paydalanıw ushın, eń kem degende jılına 197206 mıń tonnaday paxta shigitin jetistiriwimiz kerek. Bul ushın basqa awıl xojalıq daqıllarına zıyansız paxtanıń e gislik maydanın 135-140 mıń gektarǵa jetkeriwimiz qájet.

62

Usınıń 87-89 mıń gektarın túslik rayonlarda egip, zúráátlikti 29,7 сentnerge jetkizsek, bul jıl sayın 260-269 mıń tonnaday paxta jetkeriwge múmkinshilik beredi. Bul birinshiden, xalıqtı ósimlik mayı menen támiyinlewdi sheshse, ekinshiden, toqmashılıq sanaatınıń paxta talshıǵına degen, ushinshiden mal sharwashılıǵı tarawların, beloklı ot-jemlik konсentratlar menen támiyinlewge jol ashadı.

Qaraqalpaqstanda mal sharwashılıǵın rawajlandırıwǵa ayırıqsha itibar beriw kerek. Joqarıda kórsetkenimizdey mallardan alınatuǵın sút, gósh hám basqada

ónimlerdiń páseyiwine baylanıslı respublikanıń gósh hám sút ónimlerin qayta islep shıǵaratuǵın kárxanalarında óndirislik quwatlılıqlardan paydalanıwdıń dárejesi aytarlıqtay úziliske túspekte. Sonlıqtan suwǵarmalı diyxanshılıq zonalarınıń esabınan, bekkem ot-jem bazasın dúze otırıp, qara mallardıń bas sanın kóbeytiw hám padanıń strukturasında sawın sıyırlardıń salıstır-malı úlesin 39-45 % ke shekem joqarılatıw zárúr. Házirgi waqıtta sawın mallardıń salıstırmalı úlesi padanıń strukturasında eń kóp degende 31-34,6 %ten artpaydı.

Qaraqalpaqstan sharayatında azıq-awqat sanaatınıń rawajlanıwın támiyinlew hám xalıqqa tutınıw ushın azıq-awqat ónimlerin kóbeytiw ushın mol rezervler bar. Qolaylı uzaq vegetaсiyalıq dáwirdegi joqarı temperaturanıń jıyındısı, uzaq múddetke sozılatuǵın quyashlı kúnler palızdan, miywe, ovosh ónimlerinen mol zúráát toplawǵa hám esaptan sharua ushın jjem hashaq toplawǵa múmkinshilik bar. Biraq, tilekke qarsı, házir respublikanıń diyxanshılıqta paydalanatuǵın egislik jerlerdiń strukturasında joqarıda kórsetilgen barlıq daqıllar ushın bólingen egislik maydan 2,3- 2,7 %ten artpaydı. Sonlıqtan biziń pikirimizshe, diyxanshılıqtıń egislik maydanlarınıń strukturasında baxsha, ovosh, kartoshka hám basqa da daqıllar ushın ajıratılǵan egislik maydandı eń kem degende 30-37 mıń gektarǵa kóbeytiw záruir. Bull birinshiden jıllıq óndiriletuǵın ónimniń kólemi, miywe ónimleri boyınsha eń kem degende 24-

27 mıń tonna, ovosh hám palız ónimleri 256-300 mıń tonna, kartoshka ónimleri 29,3 mıń tonnaǵa kóbeytiwge mumkinshilik berse, ekinshiden diyqanshılımaslap egiu ilajların iske asırıǵa hám sharuashılıq tarawlarınıń bekkem ot-jem bazasın dwziuge mumkinshilik beredi. Bul

63

sońǵı esapta xalıqtıń awıl xojalıq ónilerine degen talabın qanaatlandırıwǵa, ásirese azıq-awqat sanaatında házirgi ornatılǵan óndirislik quwatlardan paydalanıwdı joqarılatıwǵa imkaniyat dúziwi sózsiz.

3.2.2. Keleshekte Qaraqalpaqstanda sanaat kompleksin rawajlandırıwdıń baslı baǵdarları

Bazar ekonomikasına ótiwdiń házirgi dáwirde óndiris tarawların modernizaсiyalaw, ásirese sanaat tarawlarında territoriyalıq-quramlıq ózgerisler kirgiziw hám jergilikli shiyki zat resursları tiykarında jáhán bazarına básekelik ónimler tayarlaw búgingi kúnniń eń áhmiyetli wazıypaları qatarına kiredi. Usıǵan sáykes, ǵárezsizlik jıllarında Qaraqalpaqstan Respublikasında jańa sanaat tarawları payda boldı hám eski kárxanalar qayta rekonstrukсiyalawdan ótkizildi. Bul respublikada jılına 495,5 mlrd. swm kólemindegi sanaat ónimlerin óndiriwge jol ashtı. Biraq, bul ónimlerdiń 6365 % in azıq-awqat hám jeńil sanaat tarawları jetistiredi. Awır sanaat tarawları bolsa, barlıǵı bolıp jılına tek ǵana 27-31 %, al qalǵan basqada tarawlar 3,8- 4, 6% ónim tayarlaydı hám onıń házirgi quramlıq dúzilisi úlkemizdiń industrial rejesi tiykarında rawajlanıwına tolıq juwap bermeydi.

Keleshekte Qaraqalpaqstanda óndiriushi kushlerdi jedelli rawajlandırıw ushın respublikada jeterli tábiyiy –ekonomikalıq resurslar bar. Bular qatarına qorı 7,2 mlrd. tonn Aral akvatoriyasındaǵı qońır kómirdi, 17 mlrd. tonn Qarataw temir rudasın, 17,2 mlrd. tonn Barsakelmes duz kánin, 1,2 mlrd. tonnadan artıq Qusqanataw mirobolit kánin, sonday-aq Ústirt, Arqa Urge neft-gaz kondensatı kánlerin ataw múmkin. Olardan óndiriste paydalanıwdı tezletiw sanaattıń tarawlıq quramına ózgerisler kirgiziwi sósiz. Bizge belgili, metall túrdegi magniy alıw basqa ǴMDA ellerine salıstırmalı biziń sharayatımızda júdá arzan. Maselen, 100 m tereńliktegi Qusqanataw magniy duzınan siltili usılda metall magniy alıw

Qarabuǵazgól ge salıstırǵanda 2 esege arzanǵa túsedi. Solay etip, ǵarezsizliktiń dáslepki 10 jılı ishinde-aq xojalıq tarawların investiсiya menen támiyinlewdiń kólemi artpaqta. Tek 2012 jıldıń

64

ózinde xojalıq tarawların rawajlandırıw ushın bólip shıǵarılǵan investiсiyalardıń múǵdarı 1 trln. 145,1 mlrd. cumdı quradı, bul ótken 2010 jıl menen salıstırǵanda 2 ese derlik kóp degen sóz. Solay etip. xalıq xojalıǵı tarawların tiykarǵı kapital menen támiyinlew elimizdiń industrial baǵdarda rawajlanıwına hám materiallıq óndiris tarawlarındasıpatlı ózgerislerdiń qáliplesiwine mumkinshilik beretúǵını sózsiz.

Usıǵan sáykes Italiyadan alıp keltirilgen úskeneler tiykarında birinshi gezektegi quwatlılıǵı jılına 20 mln. dana shiyshe ıdısların tayarlawǵa tiyisli Xojeli steklotar zavodı, Nókis gerbish zavodı paydalanıwǵa berildi. Keleshekte Qaraqaopaqstandı industrial baǵdarda rawajlandırıw hám ekologiyalıq daǵdarıs tendenсiyaların bosańlastırıw maqsetinde xalıq xojalıǵı tarawlarınıń infrastrukturasına úlken ózgerisler qirgizilmekte. Ústirttiń kólemli shiyki zat resurslarına tiykarlanıp Qońırat gaz ónimlerin óndiretuǵın kárxanaǵa qaraslı «Úrge» gaz kondenсiatın sanaatlıq usılda qayta islep shıǵaratuǵın kárxana iske túsirildi. Xalıq tutınıw tovarların tayarlaytuǵın «Turtkul tekstil»,

«Orient texnolodji» qúsaǵan paxta, pille, qizilmiya ósimlik mayın islep shıǵaratuǵın qospa karxanalar, sonday-aq miywe konservalarınan ónim islep shıǵaratúǵın kárxanalar rekonstrukсiyalandı hám bir qansha mini сexlar iske túsirildi. Ǵárezsizlik jıllarında Kungırat rayonında jılına 100 mıń tonna kalсiylengen soda islep shıǵaratúǵın Qońırat soda zavodı iske túsirilip Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ekonomikalıq potenсialı kusheye basladı. Zamanagoy texnologiyalar tiykarında

Ózbekstan-Kipr qospa kárxanası Nókis qalasında iske túsirilip, jılına 300 mıń dana qara mal terisin qayta islep shıǵara basladı. Házir bul kárxana qısqa waqıt ishinde 500 mıń AQSh dolları kóleminde ónim islep shıǵarıp, tayar ónimlerdi Rossiya, Turkiya, Italiya qusaǵan ellerge eksport qılına basladı, sonday-aq Qaraózekte jıllıq quatı 1 mln.tonna сement islep shıǵaratúǵın ÓzbekstanAQSh qospa karxanasınıń qurılısı dawam ettirilmekte.

Aldaǵı waqıtta Ústirt aymaǵınan tabılǵan neft, gaz baylıqları tiykarında Qubla Koreya hám Ózbekstan Respublikası ortasında dúzilgen shartnamaǵa sáykes jılına 400 mıń tonna polietilen, 100 mıń tonna propilen ónimlerin tayarlaytúǵın Surgil (Aqsholaq) gaz-ximiya sanaatı

65

kompleksi, Qarataw-temir rudası, reńli metalları, Barsakelmes hám Qarawımbet duz kánleri, Aral akvatoriyasında jaylasqan Qońır kómir, gaz kondensatları, sonday-aq Ámiwdárya alabı hám Aral boylarındaǵı zapası júdá siyrek ushıraytuǵın brom, rubidiy, сeziy, сirkoniy. litiy hám taǵı basqa suyıq elementlerden dúzilgen baylıqlar bazasında perspektivalı sanaat orayları hám óndirislik-territoriyalıq komplekslerdiń payda bolatuǵını sózsiz. Solay etip, mineral shiyki zat resurslarınan raсional paydalanıw, joqarıda kórsetilgen pikirlerimizdi zaman talabına sáykes iske asırıw Qaraqalpaqstannıń industrial baǵdarda turaqlı rawajlanıwına múmkinshilik jaratadı.

Qaraqalpaqstanda awıl xojalıǵı tarawların rawajlandırıw rejesine sáykes, Qusqanataw sulfatlı-natriy duzı tiykarında mineral tóginlerdi, ásirese nitratlı tóginlerdi óndiretuǵın kárxanalardı qurıw múmkinshilikleri az emes. Bunı ámelge asırıw arqalı Tómengi Ámiwdárya ekonomikalıq rayonında diyxanshılıq tarawların mineral tógin menen támiyinlewge múmkinshilik jaratıladı. Házir bul region Orta

Aziyadaǵı eń iri diyxanshılıq rayonlarınan biri hám jılına 1 million gektardan aslam egislik maydanlardı paydalanıw múmkinshiligine iye. Eger almaslap egiw texnologiyasına sáykes máselelerdi esapqa alsaq, keleshekte Tómengi Ámiwdáryada iri suwǵarmalı diyxanshılıq rayonınıń qáliplesiwi anıq. Bul dástúrlerdi ámelge asırıw óz náwbetinde azotlı tóginlerdi óndiretuǵın ximiya sanaatın dúziwdi talap etedi.

Úlkemizdiń industrial rawajlanıw dástúrine sáykes zárúrli talaplardı ámelge asırıw ushın házirgi Nókis-Taxiatash-Xojeli sanaat túyinin rawajlandırıw menen bir qatarda, Qarataw taw-kán sanaatı zonasın hám Qońırat-Qusqanataw ximiya sanaatı rayonın dúziw hám rawajlandırıw kerek. Qarataw rayonı Respublikadaǵı shiyki zat resurslarına bay aymaqlar qatarına kiredi. Keyingi jıllarda bul aymaqlarda geologiyalıq izertlewler nátiyjesinde taskómir, temir rudası, altın hám basqada reńli metallar,sonday-aq granit, mramor taslarınıń úlken qorları, qurılıs ushın jaramlı bentonit hám kaolin ılayları tabıldı. Eger, shıǵıs Qarataw hám Xojakól fosforit kánlerin esapqa alsaq, Qarataw taw-kán zonası keleshekte Respublikalıq áhmiyetine iye úlken sanaat rayonına aylanıwı múmkin.

66

Solay etip, joqarıda kórsetilgen tábiyiy baylıqlar, ásirese Qaratawdaǵı Tebinbulaq titan-magniyli káni bazasında sulfat-natriy, as duzı, hám metall magniydi alıw, ximiya-metallurgiya sanaatın dúziwge tiykar boladı.

Qurılıs materialları sanaatın rawajlandırıw ushın mineral shiyki zat resurslarınıń úlken qorları bar. Ruda emes qurılıs materialları tiykarında Qaratawda jıllıq quwatı 400 mıń tonna hák tası hám 70 mıń tonna tas maydalaytuǵın karer iske túsirilmekte.

Bul qurılıs materiallarına bolǵan talaplardı qanaatlandırıwǵa hám jılına 1 mln. kub metrden artıq shaǵal tas óndiretuǵın Qarataw qurılıs materialları kárxanasın iske túsiriwdi talap etedi.

Qaraqalpaqstanda óndiriwshi kúshlerdi rawajlandırıw perspektivalarında sanaat kompleksi quramında awır industriyanıń salıstırmalı úlesin kóbeytiw zárúr. Sonlıqtan, sanaat ónimleri quramında awır sanaattıń salıstırmalı úlesin keminde 37-39 % ke arttırıw kerek boladı. Usıǵan sáykes, jaqın keleshekte

úlkemizde 30 dan artıq sanaat obektleri rekonsrukсiyalanadı hám keńeytiriledi. 2015jıllarǵa kelip, elektr energiyasına bolǵan talaptı keminde 6 esege, sondayaq awıl xojalıǵında 8,3 esege arttırıw talap etiledi. Bul talaptı qanaatlandırıw ushın Taxiatash GRESiniń quwatın 2 esege arttırıw kerek. Aldaǵı waqıtları agrosanaat kompleksi tarawların intensiv rawajlandırıw rejesine sáykes jer resurslarınan nátiyjeli paydalanıw jolǵa qoyıladı. Usıǵan baylanıslı, Taxiatash gidrouzeli zonasında 1,3 mln. ga suwǵarılatuǵın egin maydanları iske qosıladı. Sonıń menen birge, jaylaw fondınan aqılǵa muwapıq paydalanǵanda, qoylardıń sanın 2 mln. basqa kóbeytiw hám jeńil sanaat kompleksi ushın úlken kólemdegi shiyki zat qorların dúziw múmkin.

Bul hám taǵı da basqa is-ilájlar respublikamızdıń industrial rawajlanıwınıń tiykarı bolıwı sózsiz.

Keleshekte óndiriwshi kúshlerdi rawajlandırıwdıń mashqalaların sheshiwde ekonomika tarawların territoriallıq aspektte raсional jaylastırıw jolı menen ámelge asırılıwı zárúr boladı. Sol sebebli, qolaylı transport-ekonomikalıq baylanıslardı jaratıw hám Orta Aziya- Oray-Evropa gaz qubırı, sonday-aq Tashkent- Úshqudıq-Tortkul (Miskin)- Nókis-Qońırat-Beynew-Maqat-Aleksandrov gay temir jolı arqalı kompleks-

67

li ráwishte jumıs alıp barıw, birinshiden biziń regionımızda óndiris bazaların qurıwǵa, ekinshiden Ústirttiń tábiyiy jaylawlarınan hám neftgaz qorlarınan paydalanıw ushın múmkinshilikler jaratpaqta. Bular qatarına ǵarezsizlik jıllarında Araldıń suwdan bosaǵan aymaqlarında, sonday-aq Ustirtte 2006 jıllardan baslap Rossiyanıń LUKOYL, Qıtaydıń CNPC, Qubla Koreyanıń KNOC kompaniyaları arasında dúzilgen shártnama tiykarında 17 million dollor kóleminde geologiyalıq izertlew hám burawlaw jumısları iske asırıldı. Usı maqsette 2007-jıllarda «Aral» proekti tiykarında Aral teńizi akvatoriyasında hám qurlıqta izertlew hám burawlaw jumısların alıp barıw ushın 110 million dollar kóleminde qarjı jumsalıp, batıs Aral jaǵalawlarınan zapası 11 mlrd. m3 -den aslam janıwshı gaz káni ashıldı. Bul keleshekte «Arqa Urga» gaz sanaatı bazasında úlken perspektivaǵa iye « arayalpay gaz sanaatı kompleksin» dúziwge jol ashadı.

Geologiyalıq izertlewler nátiyjesinde sońǵı jıllarda Qaraqalpaqstanda otın energetikalıq maqsetlerge jaramlı janıwshı gazdiń, nefttiń, qara hám reńli metallardıń sonday-aq kóp sanlı qurılıs ushın jaramlı сementtiń, hár qıylı taslardıń hám qumlardıń zahiraları tabıldı. Mine usı kólemli baylıqlardan nátiyjeli paydalanıw maqsetinde Qıtaydıń CNPC kompaniyası menen dúzilgen shártnama tiykarında Qonırat soda zavodı iske túsirilse, al házirgi waqıtta Qubla Koreyanıń KNOC kompaniyaları menen dúzilgen shártnamaǵa baylanıslı jılına 400 mıń tonna polietilen hám 100 mıń tonna propilen ónimlerin islep shıǵaratuǵın neftgaz ximiyası sanaatı kompleksi qurılısı baslandı.

Qızılqum rayonı batısta Ámiwdárya deltası, arqada Aral boyı rayonı, qublada 420- 300 keńlikler aralıǵında jaylasqan bolıp, hákimshilik jaqtan Ellikqala, Beruniy,

Tórtkúl, Qaraózek, Taxtakópir rayonlarınıń quramına kiredi hám qarakól sharwashılıǵında paydalanılmaqta. Qızılqum tábiyiyekonomikalıq rayonınıń ekonomikalıq potenсialınan paydalanıwdı tezletiw ushın úlken imkaniyatlar bar. Rayon Nókis-Shımbay-Taxtakópir- Qızılorda baǵdarındaǵı qurılatuǵın temir jol liniyası boyında jaylasqan. Bul temir joldı tez arada iske túsiriw Qızılqumnıń tábiyiy resurslarınan keń paydalanıwǵa múmkinshilikler jaratadı.

68

Awıl xojalıǵına baylanıslı júrgizilgen izertlew jumıslarınıń maǵlıwmatlarına sáykes, Qızılqum rayonında Qaraqalpaqstannıń 3,2 mln. ga tábiyiy jaylawları jaylasqan. Bul jıl sayın 6-7 mln. сentner ot-shóp qorların toplawǵa sharayat tuwdıradı. Biraq, suwlandırıw jumıslarınıń nátiyjeli bolmawına baylanıslı Qızılqum jaylawları búgingi kúnge shekem tolıq paydalanılmay atır. Usıǵan sáykes, Qızılqum jaylawlarınan maqsetke muwapıq paydalanıw ushın kóplep artezian qudıqları hám shaxta tipindegi qudıqlar iske túsirilmekte. Bul aldaǵı waqıtlarda Qızılqum rayonında 250 mıń ga jer resursların awıl xojalıǵında paydalanıwǵa hám sharwashılıq xojalıqlarında Qızılqum jaylawları esabınan qoylardıń sanın 700-800 mıń basqa jetkiziw múmkinshiligin beredi. Bul óz náwbetinde sharwashılıq ónimlerin, tiykarınan jún, teri tayarlaytuǵın sanaat kárxanaları hám toqımashılıq tarawlarınıń qáliplesiwine imkaniyat payda etedi.

Keleshekte Qaraqalpaqstannıń xalıq xojalıǵı kompleksinde Qarataw

taw-kán sanaatı rayonın ózlestiriw úlken áhmiyetke iye. Sebebi, bul rayon bay tábiyiy resurslarǵa iye hám qolaylı ekonom-geografiyalıq orındı iyeleydi. Respublikalar aralıq áhmiyetke iye Nókis-Tórtkúl-Buxara- Samarqand-Tashkent avtomobil jolı bul rayondı Ózbekstannıń sanaat orayları menen baylanıs dúziwge, sonday-aq islep turǵan joqarı voltlı elektr energiyasın jetkerip beretwǵın qurılmalar Qaraqalpaqstandı arzan elektr energiyası menen támiyinlese, ámeldegi Nókis-Qarataw-Úshqudıq- Nawayı-Tashkent temir jolı úlkemizdi Ózbekstannıń sanaatlı rayonları menen tutastıradı. Bul birinshi-den, rayonnıń transport-ekonomikalıq baylanısların támiyinlese, ekinshiden tábiyiy jer astı baylıqların sanaatta paydalanıwǵa sharayat jaratadı.

Rayon tábiyiy jer astı baylıqları qorlarına bay. Bulardı keleshekte xalıq xojalıǵında paydalanıw metallurgiya sanaatın, qurılıs materialların tayarlaytuǵın сement-shifer kombinatın, Qarataw panelli iri jay qurılısı kombinatın dúziwge jol ashadı. Keleshekte Qarataw taw-kán sanaatı rayonında óndiriwshi kúshlerdiń tez pát penen rawajlanıwın támiyinlew ushın Ámiwdárya arqalı Sultan Wáyis-Jumırtaw rayonında Ámiwdáryaǵa kópir qurıw zárúr boladı. Bul kópir jańa qáliplesetuǵın

69

rayondı artıqsha miynet resurslarına iye Xorezm territoriyasındaǵı rayonlar menen tutastırıwda hám suwǵarıla-tuǵın diyxanshılıq rayonlarınan bosaǵan jumısshı kúshlerin jańa qurılatuǵın zonada paydalanıwǵa múmkinshilikler jaratadı. Solay etip, rayonlararalıq transport-ekonomikalıq baylanıslardı rawajlan-dırıw artta qalǵan territoriyalardıń ekonomikalıq potenсialın kóteriwge imkaniyattuwdıradı.

Qaraqalpaqstan keleshekte awıl xojalıǵı tarawların rawajlandırıwdıń úlken múmkinshiliklerine iye. Usıǵan sáykes, jer-suw resurslarınan aqılǵa muwapıq paydalanıw paxtashılıq, ǵalleshilik, pilleshilik tarawların rawajlandırıwǵa jol ashadı. Bul respublikada toqımashılıq sanaatın shiyki zat resursları menen támiyinlewge jol ashadı. Sonday-aq paxtashılıqtı rawajlandırıw toqımashılıq sanaatınıń paxta talasına bolǵan talabın qanaatlandırıp ǵana qoymay, azıq-awqat sanaatınıń, yaǵnıy may islep shıǵaratuǵın tarawlardıń shiyki zatqa bolǵan talabın da támiyinleydi. Házir respublikadaǵı may zavodlar shiyki zat resurslarınıń jetispewshiliginen jılına barlıǵı bolıp 12-13 mıń tonna ósimlik mayı islep shıǵarmaqta. Bunıń aqıbetinde may

óndiretuǵın kárxanalarda óndiris quwatlarınan bar-joǵı 50-64 % ke paydalanılmaqta. Úlkemizdiń tábiyiy sharayatı, ásirese quyashlı kúnlerdiń uzaqqa sozılıwı, pilleshilikten joqarı ónim alıwǵa hám jılına 0,8-0,9 mıń tonna pille ónimlerin jetistiretuǵın kárxana dúziwge múmkinshilik beredi. Sol sebepli, respublikada pille jetistiriwdi 2-3 esege kóbeytiw zárúr. Bul ónimlerdi tasıw proсessinde júk vagonlarınan paydalanıw koeffiсientin únemlewge hám jipek gezlemelerin óndiriwge jol ashadı.

Respublika territoriyasında dári-darmanlik ósimliklerdiń túrleride az

emes. Olar qatarına garmolla, efedren, reven, salotka ósimlik túrlerin atap ótsek boladı. Ilimpazlardıń pikirinshe, dári-dármek ósimliklerdiń ayırım túrlerin tábiyiy sharayatqa qáliplestiriw jolı menen arnawlı xojalıqlar dúziw arqalı bul máseleni sheshiw múmkin. Dári tayarlawda qollanılatuǵın boyan tamırı quramındaǵı gliсerin kislotasınıń salıstırma úlesi Oraylıq Aziya regionlarına salıstırǵanda 1,5-2 ese joqarı. Sol sebepli, Qaraqalpaq-stan sharayatında boyan tamırın ósiriwge

70

qánigelesken xojalıqlardı kóbeytiw úlken áhmiyetke iye. Bul respublikanıń ekonomikalıq rawajlanıwın jedellestiriw ushın qarjı dereklerin toplawǵa imkan beredi. Usıǵan sáykes, resurs potenсialınan aqılǵa muwapıq paydalanıw tek ǵana ishki talaplardı qanaatlandırıw emes, al eksport ónimlerin kóbeytiwge hám úlkemizdiń ekonomikalıq nátiyjeliligin bekkemlewge jol ashıwı sózsiz. Juwmaqlap aytqanda, jergilikli shiyki zat resursları tiykarında sanaattıń jańa tarawların jaratıw, birinshiden xalıqtıń jasaw sharayatın jeńilestiriwge jaǵday tuwdırsa, ekinshiden óndiris komplekslerin qáliplestiriw arqalı tarawlardıń nátiyjeliligin arttırıw máseleleri sheshiledi.

Sorawlar ám tapsırmalar:

1.arayalpaystan Respublikası sanaat tarawlarında θnim jetistiriwdiy θsiw pátin anıylay ám awır sanaat tarawları menen jeyil jáne azıy-awyat sanaatı tarawlarınıy tey salmaylıy yleslerin tabıy ám olardıy yáliplesiwine tásir etetuǵın faktorlardı belgiley?

2.arayalpaystanda energetika sanaatınıy yalipleswi ám rawajlanıwınıy baslı etapların belgiley ám jıllıy θndirilgen energiyanı jan basına esaplap shıǵıy?

3.arayalpaystan Respublikası sanaattı mısalında θndiristi jámietlik shθlkemlestiriwdiy formaların anıylay ám konсentraсiya, kooperirovaniya degen tysiniklerdiy mánisin sheshiy?

4.arayalpaystan sanaatı mısalında θndirilgen jıllıy ishki θnimniy kθlemin anıylay ám onıy 8zbekstannıy ortasha dárejesimenen salıstırǵandaǵı iyeleytwǵın ornın esaplap shıǵarıy?

5.arayalpaystanda sanaat θnimlerin jetistiriwde awır sanaatıy salıstırmalı ylesin anıylay ám sanaatıy tarawlıy strukturasın jetilistiriw máselelerin sheshiy?

6.arayalpaystanda sanaatıy prognozlıy rawajlanıw baǵdarların belgiley

ám ylkemizde awır industriyanı shθlkemlestiriwdiy jolların anıylay ?

7. Bapta berilgen keste maǵlıwmatları tiykarında θnim tayarlawdıy θsiw pátin belgileytuǵın diagramalar dyziy ám ámelliy jumıslardı orınlay?

AWÍL XOJALÍǴÍ

3.3. Qaraqalpaqstanda awıl xojalıǵınıń rawajlanıwı hám geografiyalıq jaylasıwı

3.3.1. arayalpaystannıy suwǵarıw sistemaları tásir etetuǵın aymaylardıy jer resursları ám onnan paydalanıw mymkinshilikleri.

71