Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

Elektr energiyasın islep shıǵarıwdıń artıwına baylanıslı oǵan talap ta kúsheyip barmaqta. Házir respublikamızda elektr energiyasınan paydalanbaytuǵın bir de sanaat hám awıl xojalıǵı kárxanası joq. Elektr energiyasınan paydalanıwdıń strukturası xalıq xojalıǵınıń talabına kemkemnen tolıǵıraq juwap bere basladı. Keyingi jıllarda elektr energiyasına awıl xojalıǵınıń da talabı ádewir artpaqta. Házir respublikada jıl dawamında ulıwma islep shıǵarılǵan energiyasınıń 12 % awıl xojalıǵında paydalanılmaqta. Respublikamızdıń bunnan bılay da tábiyiy gazge bolǵa talabın esapqa ala otırıp, Qaraqalpaqstanda iri energetikalıq oray dúziwdiń múmkinshiligi bar dep juwmaq shıǵarıwǵa boladı, Sonlıqtan respublikada elektr liniyasına degen

úlken talaplarǵa sáykes stanсiyalardıń hám agregatlardıń quwatın taǵı da arttırıw hám eletr energiyasın jetkerip beretwǵın liniyalardıń qurılısın tezletiw Qaraqalpaqstanda elektrenergetika sanaatın rawajlandırıwdıń tiykarǵı baǵdarı bolıwı tiyis. Aldaǵı waqıtlarda Qaraqalpaqstannıń túslik zonası hám Ústirtte quwatlılıǵı 1-3 mln. kilovattlıq gaz benen isleytuǵın elektr stanсiyasın qurıw maqsetke muwapıq keledi.

Ámiwdáryanıń tómengi basseyninde bunday elektr stanсiyalardı qurıw

úlken áhmiyetke iye. Ol tómengi Ámiwdáryanıń xalıq xojalıǵınıń, ásirese tıń jerlerdi ózlestiriw hám jańadan payda bolǵan neft,gaz hám ximiya sanaatınıń talabın qanaatlandırıwǵa hám Qaraqalpaqstannıń barlıq hákimshilik rayonlarına arzan elektr energiyasın jetkerip beriwge múmkinshilik tuwdıradı.

urılıs materialları sanaatı. Qaraqalpaqstanda energetika sanaatın rawajlandırıw usı tiykarda shiyki zat resurslarınan keńnen paydalanıwǵa múmkinshilik jaratıw, respublikada qurılıs material-ları sanaatın rawajlandırıwǵa keń jol ashtı.

Qurılıs materialları sanaatınıń ósiw páti keyingi waqıtta sanaattıń basqa tarawlarına qaraǵanda joqarı boldı. Usıǵan qaramastan qurılıs materialların islep shıǵaratuǵın kárxanalarda elede paydalanılmay atırǵan kóp múmkinshilikler de ushırasadı. Bulardı iske asırıw qurılıs materialların islep shıǵaratuǵın házirgi barlıq kárxanalardıń quwatınan hám qurılıs materiallarınıń barlıq túrlerinen tolıq paydalanıwdı talap

52

etedi. Máselen, diywalı-silikalсit hám temir beton plitaları gerbishke qaraǵanda paydalı hám arzan ekenligi sózsiz. Biraq, gerbish qurılıs materiallarınıń ishinde birinshi orındı iyelemekte hám Qaraqalpaqstan Respublikası jaǵdayında, ásirese awıllıq qurılıslar ushın tiykarǵı qurılıs materiallarınıń biri bolıp otır. Bul gerbish zavodlarınıń quwatınan elede tolıǵıraq paydalanıw zárúrligin kórsetedi. Keyingi jıllarda jumıs proсessin mexanizaсiyalaw hám óndiristi durıs shólkemlestiriw esabınan gerbish zavodlarında ónim islep shıǵarıw bir qansha kóbeydi.

Máselen,Nókis, Beruniy hám Qońırat gerbish zavodlarında topıraq shıǵarıw hám gerbish quyıw mexanizaсiyalastırılsa, Xojeli gerbish zavodında gerbishti kompleks agregatlar járdeminde keptiriwge ótti. Respublikamızdıń aymaǵınan gaz qubırınıń ótiwi gerbish zavodların arzan otın menen támiyinledi. Joqarıda kórsetilgen ilájlar keyingi jıllarda gerbish islep shıǵarıwdı aytarlıqtay kóbeytiwge járdem berdi. Biraq gerbish zavodlarınıń texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishleri ele talapqa juwap bere almaytuǵınlıǵın aytıp ótiw kerek.

Qurılıs materialların islep shıǵarıw dárejesiniń talaptan artta

qalıwı basqa rayonlardan kóp sanlı qurılıs materialların tasıp alıp keliwge hám kóplep qarjı jumsawǵa duwshar etti. Bul óz gezeginde qurılıs materiallarına degen talaptı kúsheytti hám ónimniń ózine túser bahasınıń qımbatlawına jol ashtı.

Qaraqalpaqstanǵa jıl sayın basqa wálayatlardan millionlaǵan dana gerbish tasıp ákelinbekte hám onı tasıw ushın sarp etiletuǵın qarjılardıń kólemide artpaqta.

Kurılıs materialları sanaatınıń házirgi rawajlanıw jaǵdayların izertlew, qurılıs materialların islep shıǵaratuǵın kárxanalarda óndiristi keńeytiw barısında kárxanalardıń geografiyalıq jaylasıwı esapqa alınbastan tek iri qurılıs materialların

óndiriw kólemi ǵana esapqa alınǵanlıqtan bul tarawda ayırım disproporсiyalarda sezilmekte. Sonlıqtan qurılıs materialları sanaatınıń orayları tek Nókiste,

Taqıyatashta, Xojelide, Beruniyde, Qońıratta hám Mańǵıt qalalarında ǵana emes, al iri awıl xojalıqlı poselkalarda, diyxan-fermer xojalıqlarınıń oraylarında jaylasqanı aqılǵa muwapıq keledi. Bul qalalar hám elatlı punktler qurılıs materialların óndiriw hám tayar ónimdi qarıydarlarǵa

53

jetkerip beriwde de ózine tán ayırmashılıqqa iye. Qurılıs materialları sanaatın belgili orayǵa jámlew kópshilik jaǵdaylarda tayar ónimdi qarıydarlarǵa jetkerip beriwde hám kárxananı jumısshı kúshi menen támiyinlewde de qıynshılıqlar tuwdıratuǵını sózsiz. Mısalı, házir respublikada jetistiriletuǵın pisken gerbishtiń yarımınan aslamı Xojeli hám Nókiste jetistiriledi. Al respublikanıń 52 % aslam xalqı jasaytuǵın awıllıq jerlerde hám jańadan ózlestirilgen ǵalleshilik xojalıqlarında eski texnologiya tiykarında úskenelengen tek bir neshe gerbish zavodları ǵana jumıs isleydi. Solay etip, keleshekte qurılıs materialların kóbeytiw menen bir qatarda, onıń óndirislik bazaların respublika aymaǵı boyınsha talapqa muwapıq jaylastırıw úlken xalıq xojalıqlıq áhmiyetke iye.

Eger aldaǵı waqıtlarda respublikada jol qatnas tarawların rawajlandırıw, qala hám elatlı punktlerdiń, taza óndiris orayların dúziw, gidrotexnikalıq hám irrigaсiyalıq iri obektlerdi qurıw, jańa sanaatlı oraylardı rawajlandırıw (mısalı, Ústirt, Qarataw tawkán sanaaatlı rayonı) hám tıńnan ózlestiriletuǵın jańa jerlerdiń qurılısların esapqa alsaq, onda qurılıs materiallarına degen talap aytarlıqtay joqarılaydı. Sonlıqtan qurılıs sanaatında ónimniń kólemin barınsha kóbeytiw hám házirgi bar kárxanalardıń óndirislik quwatlarınan tolıq paydalanıw, jańa qurılıs sanaatı orayların dúziw maqsetke muwapıq keledi. Qolda bar óndiris kárxanalarınan tolıq paydalanıw ushın

Qońırat, Nókis, Shımbay, Beruniy, Mańǵıt, Xojeli, Taxtakópir hám Tórtkúl gerbish zavodlarınıń quwatın arttırıw hám gerbish islewshi сexlardıń jumısın jetilistiriw úlken áhmiyetke iye. Bul ilájlar respublika aymaǵında házirgi jetilistirilip atırǵan gerbishtiń jıllıq muǵdarın 200 mln. danaǵa kóbeytiwge múmkinshilik tuwdıradı. Sonday-aq Beruniy, Mańǵıt hák zavodların rekonstruk-сiyalaw jobalastırılǵan. Usınıń esabınan bul eki zavod jılına 60 mıń tonna hák islep shıǵaratuǵın boladı. Nókis, Xojeli, Aqtaw hám Mańǵıt-taǵı rudasız materiallardı islep shıǵaratuǵın kárxanalarda jumıs proсessin (taslardı qoparıw, maydalaw hám sortlaw) mexanizaсiyalaw, iri taslardıń muǵdarın 1500 mıń m3 qa jetkeriwge múmkinshilik beredi.

54

Qurılıs materialları sanaatınıń rawajlanıwı, onıń shiyki zat bazasınıń izertleniwine de baylanıslı boladı. Keyingi jıllarda Qaraqalpaqstanda qurılıs materialları sanaatın rawajlandırıwda, shiyki zat bazasın izertlewdiń úziliske túsiwi hám hár tárepleme tekserilgen maǵlıwmatlardıń joqlıǵınan artta qalıp keldi.

Házir qurılıs materiallarınıń shiyki zat bazasın izertlew bir qansha jolǵa qoyıldı.

Ótkerilgen izertlewlerdiń juwmaqlarına hám qurılıs materiallarınıń óndirislik bazalarınıń jaylasıwına, sonday-aq kárxanalardıń talabına sáykes onıń shiyki zat oraylarınıń jaylasıw radiusın esapqa ala otırıp ilimpazlarımız Qaraqalpaqstan

Tassaǵa – Túyemoyın zonası;

3.Hák, mergel hám qum qorları jaylasqan Nókis – Taqıyatash – Xojelizonası;

4.Mergel, gips hám hák shıǵaratuǵın Kegeyli – Shımbay – Taxtakópirzonası. Usınnan xalıq xojalıǵı tárepinen baha bergende Sultan-Wáyis – Jumırtaw

zonasındaǵı rudasız qazılmalı baylıqlardı ózlestiriw ayırıqsha áhmiyetke iye. Bul zonada qurılıs materialları sanaatı ushın eń iri hám qorları mol shiyki zat kánleri jaylasqan. Usıǵan baylanıslı Sultan-Wáyis – Jumırtaw zonasında kánlerdi bayıtıw kárxanaların qurıw hám onıń óndiris bazaların bekkemlew, qurılıs materialları sanaatın rawajlandırıwǵa qaratılǵan eń iri hám áhmiyetli ilájlardıń biri bolıp esaplanadı. Italiya firmalarınıń qatnasıwı menen Nókis mramor zavodında jılına 60 mıń kv.metr mramor blokların tayarlaytuǵın jańa сex, sonday-aq Qaraózek rayonında AQSh isbilermenleri menen dúzilgen shártnama tiykarında jıllıq quwatlıǵı 1 mln. tonna сement tayarlaytuǵın karxananı shólkemlestiriw hám qurıw boyınsha úlken ámeliy jumıslar iske asırılmaqta hám t. b.

55

Ximiya,neft ám gaz sanaatı. Qaraqalpaqstanda ótken hásirdiń 90jıllarınan baslap awır sanaat kompleksiniń ayırım tarawların, ásirese gaz sanaatı, ximiya sanaatı, shiyshe-ıdıs, sonday-aq farfor-fayans sanaatı tarawların shólkemlestiriw boyınsha úlken ámeliy ilájlar iske asırıldı, 1996-jıldıń dawamında Qońırat gaz ónimlerin óndiretuǵın «Úrge» kárxanasında respublika tariyxında birinshi márte 4,8 mıń tonnadan aslam gaz kondensatı, 652,9 mln.kub metrdey tábiyiy gaz óndirildi. Xojeli qalasında jıllıq quwatlılıǵı 45 mln. dana shiyshe hám banki tayarlaytuǵın shiyshe zavodı paydalanıwǵa berildi hám dáslepki ónim shıǵarıla basladı.

Ǵárezsizlik jıllarında tek Qaraqalpaqstanda ǵana emes, hátteki Oraylıq Aziya ellerindegi eń iri kárxana Qońırat soda zavodınıń iske túsiriliwi úlken áhmiyetke iye boldı. Bul kárxana ushın dáslep shiyki zat retinde Qarawımbet duz káni, al keyin Barsakelmes duz kánleri paydalanıladı. Eger Qaraqalpaqstan xalqınıń as duzına degen jıllıq talabı 2550 tonna shamasında dep alsaq, bul atı atalınǵan duz kánleriniń qorları tek Qaraqalpaqstan Respublikası emes, al Oraylıq Aziya respublikasınıń xalıqlarınıń as duzına degen talabın uzaq jıllar dawamında qanaatlandıratuǵınlıǵı sózsiz.

Karaqalpaqstanda janıwshı gazdiń,nefttiń sanaatlıq zapaslarınıń paydalanıwǵa beriliwi Arqa-urga aymaǵında nefti-gaz aralas kán tiykarında 2010-jılı 71,6 mıń tonna kondensat, 2 mlrd.941 mln.kub metr gaz ónimleri ,19 mıń tonna benzin,400 tonna ishki dvigatellerge maylaw mayların,12mıń tonnadan aslam kerosin hám t.b. sanaatlıq áhmiyetke iye ónimler jetistirile basladı. Solay etip,respublikada 23 mlrd.708,4 mln.sumlıq nefte-ximiya sanaatı ónimlerin islep shıǵar-ıwdıń dáslepki qádemleri baslandı hám onıń keleshegide zor t.b.

Jeyil sanaat. Qaraqalpaqstanda jeńil sanaat tarawı sanaat kompleksiniń eń rawajlanǵan tarawlarınan esaplanadı. Bul taraw sanaat kompleksi boyınsha óndiriletuǵın jıllıq jalpı ónimniń 33-35 % in, xızmetkerler hám jumısshılardıń 33,5 % in, al óndirislik fondlardıń 13,4 % quraydı.

Keyingi jıllarda jeńil sanaat tarawları jańa texnologiyalıq úskeneler menen qayta rekonstrukсiyalandı hám bul tarawdıń geografiyalıq

56

jaylasıwınada úlken ózgerisler kirgizildi. Mısalı, 1961-1990 jıllar ishinde jeńil sanaat tarawlarınıń tiykarǵı óndirislik fondlarınıń qunı 3,7 esege kóbeytildi. Bul ónim jetistiriwdiń dárejesin 1,7 e sege arttırıwǵa jol ashtı. Házir respublikada paxtashılıqtıń intensivli rawajlanıwına baylanıslı jeńil sanaattıń tiykarın paxta tazalaw sanaatı iyelemekte. Jeńil sanaattıń basqa tarawlarınan jip iyiriw hám toqıw, tigiw fabrikaları, trikotaj ónimlerin jetistiriw jolǵa qoyılǵan. Biraq bul tarawlar jańa ǵana rawajlanıw múmkinshiligine iye bola basladı hám onıń keleshegi ullı.Bul tarawlar barlıǵı bolıp jıl sayın óndiriletuǵın ónimniń tek 25 % ǵana tayarlaydı. Al qalǵan 72 % jeńil sanaat tarawları boyınsha tayarlaytuǵın jıllıq ónim paxta tazalaw sanaatınıń úlesine tuwrıkeledi.

Paxta tazalaw sanaatı. 1960-jıllardan baslap paxta tazalaw sanaatı rawajlana basladı. Buǵan Chardjaw-Qońırat baǵdarındaǵı temir jol liniyasınıń iske túsiwi úlken múmkinshilikler dúzdi. Oraylıq Aziya hám dúnyanıń basqa ellerinen paxta tazalaw sanaatı ushın mashinalar, úskeneler jetkeriwge jol ashıldı. Bul paxta tazalaw sanaatın dúziw hám aymaqlar boyınsha jaylastırıwǵa texnikalıq jaqtan baza tayarladı.

Házir Qaraqalpaqstanda 9 paxta tazalaw zavodı ám 44 paxta tayarlaw punktleri bar. Zavod qasındaǵı hám zavodtan shette jaylasqan paxta tayarlaw punktinde eliwden aslam keptiriwshi, tazalawshı сexlar jwmıs isleydi. Bunday сexlar qalǵan paxta tayarlaw punktlerinde de salınıp atır. Qaraqalpaqstan Respublikasında, sondayaq basqa paxta egiwshi respublikalarda keptiriwshi, tazalawshı сexlardıń kóbeyiwi, paxta tazalaw sanaatınıń házirgi talabına baylanıslı nárse. Sebebi, paxta talshıǵınıń sapasına qoyılatuǵın talap kem-kemnen óspekte. Al paxtanın sapasınıń jaqsılanıwı kóbinese onı ıǵalsız saqlawǵa baylanıslı. Paxta jıyınterim mapazında joqarıda kórsetilgen keptiriwshi, tazalawshı сexlarsız, paxtanı ıǵal túrde buntlaw qıyın. Sonlıqtan da házirgi waqıtta keptiriwshi, tazalawshı сexlardıń quwatın arttırıwǵa hám olardan ónimli paydalanıwǵa úlken áhmiyet berilip atır. Keptiriwshi, tazalawshı сexlar óz aldına óndirislik taraw bolıp qáliplespekte. Ol paxta tazalaw zavodınan texnologiyalıq dúzilisi, mashinalar sisteması hám jumıs barısına

57

qoyılatuǵın talaplar boyınsha da ayırıladı. Sonlıqtan paxta tazalaw sanaatında joqarıdaǵı strukturalıq ózgerislerdi de esapqa alıw shárt.

Paxta tazalaw kárxanalarında óndirislik fondlardan tolıq hám nátiyjeli paydalanıw, paxta zavodların, respublika aymaǵı boyınsha durıs jaylastırıwdı da talap etedi. Aldaǵı waqıtlarda paxta zavodların jaylastırıwda tómendegi máselelerge ayırıqsha itibar beriw zárwr. Máselen, házir Qońırat paxta tazalaw zavodınıń quwatlılıǵı tolıq paydalanılmay atır,sonlıqtan bul zavodtıń óndirislik quwatı menen shiyki zat bazasınıń ortasındaǵı sáykes kelmewshilik saplastırılıwı kerek. Sonda ǵana Qońırat paxta tazalaw zavodınıń jıllıq ónimdarlıǵı 33,6 mıń tonna paxtanı shigitten ajıratıwǵa jol ashadı. Biziń esabımızǵa qaraǵanda Shımbay hám Xalqabad paxta tazalaw zavodlarınıń óndirislik quwatı keleshekte olardıń shiyki zat bazasınan belgili dárejede artıwı múmkin. Sonlıqtan bul zavodlarda paxta tazalawshı mashinalardıń sanın hám jumıstıń izbe-izligin ózgerissiz qaldırıwǵa boladı. Bunı respublikamızdıń túslik zonasındaǵı Mańǵıt paxta tazalaw zavodı ushında usınıwǵa boladı. Sebebi bul zavodtıń da óndirislik quwatı onıń shiyki zat bazası menen sáykes keledi. Aldaǵı waqıtta Ellikqala, Tórtkúl rayonları respublikamızdıń eń áhmiyetli paxtashılıq aymaqları bolıp qaladı. Sonlıqtan bul rayonlarda jańa massivlerdi paxtashılıq ushın

ózlestiriw hám onıń zúráátliligin arttırıw zárúr. Bul paxta tazalaw zavodlarınıń óndirislik quwatların shiyki zat resursları menen tolıq sáykeslendiriwge jol ashadı. Solay etip, paxta tazalaw sanaatında joqarıda kórsetilgen ilájlardı iske asırılǵan jaǵdayda olardıń ulıwma óndirislik quwatı jılına 300-340 mıń tonnaday shigitli paxtanı qayta islewge tolıq múmkinshilik beredi. Bul paxta tazalaw sanaatınıń aldında turǵan baslı wazıypalarınan esaplanadı.

Toyımashılıy sanaatı. Qaraqalpaqstanda toqımashılıq sanaatı eń

jańa tarawlar qatarına kiredi. Dáslep respublikada Xojeli, Mańǵıt, Beruniy qalalarında jip iyiretuǵın toqımashılıq kárxanaları hám Tórtkúlde jip-gezleme toqıytuǵın óndirislik birlespe islep baslasa, al 1993-jıldıń may ayınan baslap Turkiyanıń járdeminde toqımashılıq ónimlerin islep shıǵaratuǵın kárxana iske túsirile basladı. Bul kárxana

58

1993-jıldıń dawamında-aq 801 mıń danadan ibarat ulıwma bahası 2 mln. 448 mıń sumlıq toqımashılıq ónimlerin islep shıǵardı. 1995-jılǵa kele Nókis toqımashılıq akсionerlik jámiyeti 54 mln. 624 mıń sumlıq ónim tayarlaw múmkinshiligine eristi. Kárxana jıl dawamında 162 tonna paxta jibi hám 1 mln. 883 mıń dana trikotaj gezlemelrin islep shıǵara basladı. Al Ellikqala rayonında iske túsken toqımashılıq akсionerlik jámiyeti usı jılı 239 mln. 170 mıń sumlıq ónim islep shıǵarıp, jıl dawamında 717 tonna paxta jibin hám 1,9mln kv.metr paxta gezlemelerin tayarlawǵa eristi.

Usı dáwir ishinde Tórtkúl, Beruniy, Mańǵıt, Xojeli óndirislik birlespelerinde jılına 499,1 mln. sumlıq ónim islep shıǵarıldı, al tayarlanǵan paxta jibiniń kólemi 4,5 mıń tonnanı, trikotaj ónimleri 22 mln. 118 mıń kv.metrge jetti. Solay etip, respublika aymaǵında dáslepki ónim bere baslaǵan toqımashılıq kárxanalarınıń jıllıq ónimleriniń kólemi 793 mln. sumdı qurasa,al 2010-jılǵı 1- yanvardaǵı statistikalıq maǵlıwmat boyınsha respublikanıń jeńil sanaat tarawlarında 476 mıń kv m.jip gezlemeleri, 149 mıń paxta mamıǵı hám tayar qunı 119 mlrd. sumlıq jeńil sanaat ónimleri jetistirildi. Aldaǵı waqıtlarda jeńil sanaat kárxanaları tolıq quwatlıqqa ótiw menen jıllıq islep shıǵaratuǵın ónimleriniń kólemi 1,8-2,5 esege arttatuǵın boladı.

Respublika aymaǵında toqımashılıq sanaatın rawajlandırıw úlken múmkinshiliklerge iye. Aldaǵı waqıtlarda suw dereklerinen únemli paydalana otırıp paxtashılıq tarawlarında jıllıq ónim jetistiriwdi kóbeytiwge ayırıqsha itibar beriledi. Bul toqımashılıq kárxanalarında jańa óndirislik quwatlardı iske qosıwǵa hám jıllıq

ónim tayarlawdıń kólemin arttırıwǵa jol ashadı.

Keleshekte Qaraqalpaqstanda jip gezlemelerin islep shıǵaratuǵın tarawlar menen bir qatarda shayı gezlemelerin islep shıǵarıwǵada ayrıqsha itibar beriledi. Házir jıl sayın Qaraqalpaqstanda 890-915 tonnadan aslam pille ónimleri jetistiriledi. Biraq,

óndirislik bazasınıń joqlıǵına baylanıslı tayarlanǵan pille ónimleri úlken shıǵınlar sarp etilip respublikadan shetke shıǵarıladı. Eger pile tasıǵan jaǵdaylarda úlken tonnalı temir jol quramınıń tek 55-60 % júk kóteriw dárejesi paydalanılatuǵınlıǵın e sapqa alsaq, onda pile ónimlerin tasıw ushın kóp

59

muǵdardaǵı vagonlar talap etiletuǵınlıǵı belgili. Bul eksplutaсiyalıq shıǵınlardıń artıwına baylanıslı tasılatuǵın júklerdiń ózine túser bahasın qımbatlatadı. Sonlıqtan pille ónimleriniń tiykarında jipek gezlemelerin toqıytuǵın kárxanalardı qurıw maqsetke muwapıq keledi.

Azıy-awyat sanaatı. Qaraqalpaqstanda azıq-awqat sanaatı jeńil sanaat tarawlarınday jetekshi orındı iyelep, barlıq sanaat kompleksinde jıl dawamında jetistiretuǵın ulıwma ónimniń 26,6% ke deyin, tiykarǵı óndirislik fondlardıń qunınıń

12 %ke jaqını hám sanaatta islewshi jumısshı hám xızmetkerlerdiń 18,6 %ke deyin úlesin tutadı. Eger 60jıllarda azıq-awqat sanaatı tiykarınan balıq konservaların shıǵarıw, ósimlik mayın óndiriw hám taǵı da basqa ónim islep shıǵarıw menen sheklense, házirgi waqıtta bul taraw gósh, mal mayı, un, makaron ónimleri, pivo, konditer ónimleri, nan hám t.b. ónimlerdi islep shıǵaradı. Ǵárezsizlik jıllarında respublikada azıq-awqat sanaatıń rawajlandırıw boyınsha úlken jumıslar iske asırıldı. Bull respublikada ónim islep shıǵarwdıń kóbeyiwine mumkinshilik bermekte. Ayrım jıllar ishinde Qaraqalpaqstanda azıq-awqat ónimlerin islep shıǵarıwdıń kólemin hám ósiw pátin tómendegi keste maǵlıwmatlarınan kóriwge boladı (14-keste).

* Keste men tárepinen Goskomstat maǵlıwmatları tiykrında dúzildi.

Azıq-awqat sanaatınıń házirgi waqıtta rawajlanǵan tarawlarına un sanaatı, may islep shıǵarıw, gósh sanaatı, sút-may sanaatı tarawı, nan sanaatı, hám kónserva sanaatı ónimleri esaplanadı. Usı joqarıda kórsetilgen tarawlar azıq-awqat sanaatında islep shıǵarǵan ulıwma ónimniń 68-73 %in jetistiredi.

60

Keyingi jıllarda azıq-awqat sanaatınıń qayta rekonstrukсiyalanıwına baylanıslı Shımbayda, Xojeli, Beruniyde may zavodları, Xojeli hám Nókiste gósh kombinatları, sút-may zavodları, Moynaqta,Końıratta balıq zavodları, Nókiste makaron hám konditer fabrikaları paydalanıwǵa berildi. Solay etip, respublikada azıq-awqat sanaatınıń tiykarǵı óndirislik bazası keńeytildi hám ónim islep shıǵarıwdıń kólemi arttı. Eger 1960-jıllarda Qaraqalpaqstan boyınsha jılına 13300 tonnaday ósimlik mayı, 4,5 mıń tonnaday gósh ónimleri óndiriletuǵın bolsa, 1990jılǵa kelip respublikamızda jıl sayın 24-25 mıń tonna ósimlik mayı, 16,7 mıń tonnaday gósh ónimleri, 88 mıń tonna un, 450-490 dkl. vino ónimleri óndirildi.

Al 2010-jılı Karaqalpaqstannıń azıq-awqat sanaatı tarawları 16,8 mıń tonna gósh,

60,9 mıń tonna sut, 14,7 mıń tonna ósimlik mayı, 91,6 mıń tonna nan ónimleri, 4,7 mıń tonna makaron ónimlerin, 71,4 mıń tonna un, 666 mıń dkl. vino-araq islep shıǵarılatuǵın boldı. Biraq, degen menen bul kórsetkishler xalıqtıń ósip baratırǵan azıq-awqat ónislerine degen talabın tolıq qanaatlandırmaydı. Házirgi waqıtta azıqawqat sanaatındaǵı eń baslı qıyınshılıq tayarlanǵan awıl xojalıq ónimleriniń kólemine baylanıslı óndirislik quwatlılıqlar tolıq sáykes kelmey atır. Azıqawqat sanaatınıń kárxanalarında óndirislik quwatlılıqlardan paydalanıwdıń páseyiwi bárinen de burın shiyki zat bazasınıń aytarlıqtay azayıwına baylanıslı bolıp otır. Mısalı, 2010-jılǵı maǵlıwmat boyınsha Qaraqalpaqstannıń may zavodları óndirislik quwatlılıqlardan barlıǵı bolıp 63-65% paydalansa, al Xojeli may zavodında óndiris quwatlarınan paydalanıw 69-70,4% ke, al Nókis sút, gósh óiimlerin islep shıǵaratwǵın kárxanalarında korsetkish onnanda tómen hám ashınarlı dárejede.

Azıq-awqat sanaatında óndirislik quwatlardan paydalanıwdıń dárejesi respublikanıń basqa da kárxanalarında jaqsı emes. Mısalı, házirgi maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda shiyki zat bazasınıń jetispewinen Beruniy may zavodında óndirislik quwatlardan paydalanıw 71,2 %ti, Shımbay may zavodında 69 %ti quraydı. Respublika boyınsha shiyki zat resurslarınıń jetispewine baylanıslı óndirislik quwattan paydalanıwdıń dárejesi

61