Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

jılı 262,9 mıń gektardı quradı. Diyhanshılıqta paydalanatuǵın egislik maydan belgili dárejede qısqarsada awıl xojalıǵında, ásirese onıń eń baslı tarawı paxtashılıqta kólemli sanlıq hám sapalıq ózgerisler qolǵa kirgizilmekte. Nátiyjede jıllıq paxta jetistiriw kólemi 1950-jıllarǵa salıstırǵanda 2,5 esege arttı, biraq degen menen suw jetispewshiligi hám egislik jerlerdiń meliorativlik sharayatınıń ózgeriwine baylanıslı

óndiriste «hálsiz buwınlar» payda bola basladı. Usıǵan baylanıslı, awıl xojalıq ónimlerin jetistiriw hám mámleketke satıwdıń kólemi qısqarmaqta. Solay etip, awıl xojalıǵında orın alǵan kemshiliklerdi saplastırıw ushın bazar qatnasıqlarınıń talabına sáykes jekke dara diyxan xojalıqlarındaǵı, sonday-aq fermer xojalıqlarınıń eń aldınǵı is tájiriybeleri

úyrenilmek-te. Bul birinshiden xalıqtıń ósip baratırǵan awıl xojalıq ónimlerine degen talabın qanatlandırıwǵa jol ashsa, ekinshiden óndiristiń nátiyjeligin kóteriwge múmkinshilik beredi. Bul máseleni sheshiw ushın ilim jańalıqları menen aldınǵı tájiriybeni baylanıstırıw hám onı kúndelikli talaplarǵa sáykes is júzine asırıw zárúr.

Respublika aymaǵında bul máseleler transport-ekonomikalıq baylanıs-lardı bekkemlew arqalı is júzine asırılmaqta. Uzaq jıllar dawamında transportekonomikalıq baylanıslardıń zardabın tartqan tómengi Ámiwdárya regionı Oraylıq Aziya elleri menen temir jol baylanısına iye boldı. 1952-57 jıllar aralıǵında Taqıyatash-Qońırat-Beynew hám 1995-2008 jıllarda Nókis - Tórtkúl (Miskin) – Uchquduk – Navawı - Tashkent aralıǵın tutastıratuǵın temir joldıń iske túsiriliwine baylanıslı Qaraqalpaqstan Respublikası,

Ózbekstannıń basqa aymaqları, Túrkmenstan hám Rossiya Federaсiyası hám basqada Evropa ellerine shıǵıw ushın eń qolaylı qısqa aralıqtaǵı temir jol jónelisine iye boldı. Házir Qaraqalpaqstan Respublikası 504 km aslam temir jol liniyasına, 6791 km aslam asfaltlanǵan avtomobil jollarına iye. Bul jıl sayın transport tarawları menen tasılatuǵın júklerdiń kólemin 30,1 mln.tonnaǵa, al júk aynalısın 522,7 mln.tonna/km ge jetkeriwge, al jıllıq jolawshılar tasıwdıń kólemi 166,4 mln.adamǵa, jolawshılar aynalısın 943 mln. jolawshı / km.ge jetti.

Xalıqqa xızmet kórsetetuǵın tarawlarda da unamlı kórsetkishler júzege kelmekte. Eger 1940-41 oqıw jıllarında Qaraqalpaqstannıń ulıwma bilim beretuǵın baslawısh hám orta mekteplerinde 92 mıńday jaslar oqıp, bilim hám

42

tárbiya alǵan bolsa, bul kórsetkish 1980-jılǵa kelip 264,3 mıń adamǵa, al 2010jılǵa kele 346,5 mıń adamǵa kóbeydi. Respublikada tálim-tárbiya beretuǵın oqıw orınlardıń sanıda arttı. Házir úlkemizde 764 ulıwma bilim beretuǵın mektep, 86 joqarı hám orta arnawlı bilim beretuǵın oqıw orınları jumıs isleydi. Joqarı oqıw orınlarında da bilim alıp atırǵan jaslardıń sanı jıl sayın arpaqta. Eger 1980-jıllarda arnawlı orta hám joqarı bilim beretuǵın oqıw orınlarında 23,1mıń jaslar bilim alǵan bolsa bul kórsetkish 124,2 mıń adamǵa kóbeydi.

Xalıqqa mediсinalıq jaqtan xızmet kórsetiwdiń dárejesi de jaqsılanbaqta. Eger II dúnya júzlik urıs aldında Qaraqalpaqstanda 37 emlewxanalar bolıp, olardaǵı orınlardıń sanı

1600 bolǵan bolsa, házir respublikada xalıqqa mediсinalıq jaqtan xızmet kórsetetuǵın 153 emlew mekemeleri hám 308 ambulatoriya-poliklinika orayları xızmet etip, olarda 3741 joqarı kategoriyalı shıpakerler hám 16,8 mıń orta buwındaǵı mediсina xızmetkerleri jumıs isleydi. Bularǵa qosımsha awıllıq jerlerde 181 orında vrachlıq hám 133 orında feldsherlik-akusherlik punklerde mediсinalıq xızmet kórsetpekte. Dáriler tayarlaytuǵın respublikalıq «Dári darmaq» akсionerlik birlespesi hár qıylı formada jumıs isleytuǵın mediсinalıq oraylar jumıs islep atır.

Xalıqqa sawda xızmetin jaqsılaw boyınsha úlken ámeliy ilájlar iske asırılmaqta. Mısalı, 1940-jıllarda sawda mekemeleri tárepinen xalıqqa usaqlap satıw arqalı kórsetilgen xızmettiń muǵdarı 28 mln. sum bolsa, bul kórsetkish 2005-jıllarǵa kele házirgi aylanıstaǵı pul esabında 44 mlrd. 706 mln. swm, al 2010-jılı 684,2 mlrd. swm muǵdarında hár qıylı sawda xızmeti túrlerin kórsetip atır. Juwmaqlap aytqanda, keyingi jıllarda respublikada ekonomika tarawlar-ında unamlı kórsetkishlerge erisildi. Xojalıq tarawların qánigelestiriw boyınsha kóp ǵana máseleler sheshildi. Óndiristiń tarawlıq strukturasın jetilistiriw baslı wazıypaǵa aynaldı hám onı turmısqa asırıw boyınsha kóp sanlı ilájlar islep shıǵıldı. Respublika aymaǵında tábiy resurlardan nátiyjeli paydalanıw boyınsha kólemli tájriybeler toplandı. Búgingi kúnge respublikada qazılma baylıqlardıń 100 den aslam túrleri belgili bolıp, usınnan 5 neft hám gaz, 6 taw-kán,

43

qorlarınıń 20% tin, mal sharwashılıǵına jaramlı jaylawlardıń 48,5% hám ulıwma jer maydanınıń 37% in iyelewine qaramastan óndirislik bazalardıń hálsizligine baylanıslı materiallıq óndiris tarawları júdá áste-aqırın rawajlanbaqta. Nátiyjede biziń úlkemiz jıl sayın Ózbekstanda óndiriletuǵın sanaat ónimleriniń tek 1,7 %, al awıl xojalıq óniminiń 3,4 % ǵana jetistirip atır. Bul aldaǵı perspektivada xalıq xojalıǵı tarawlarınıń rawajlanıw baǵdarların anıqlawda óndiristiń tarawlıq strukturasın jetilistiriwge ayrıqsha itibar beriwdi talap etedi.

Solay etip, keleshekte Qaraqalpaqstanda óndiriwshi kúshlerdiń ósiw pátin támiyinlew xojalıqtıń strukturasın jetilistiriwge hám óndiris proсessin modernizaсiyalaw jolı menen jańa sheklerdi qolǵa kirgiziwge jolashadı.

Sorawlar ám tapsırmalar:

1.arayalpaystan Respublikası xojalıǵınıy aymaylıy strukturasın dyziy ám onda materiallıy θndiristiy salıstırmalı ylesin anıylay?

2.8ndiristiy aymaylıy dyzilisi menen tarawlıy strukturasınıy ayırmashılıǵın anıklay ám arayalpaystan xojalıǵı mısalında sanaatıy tarawlıy dyzilisin sıpatlaytuǵın shınıǵıw jumısların orınlay?

3.arayalpaystan Respublikası xojalıy tarawlarınıy yáliplesiwin anıylay

ám onda infrastrukturalıy tarawlardıy roline sıpatlama dyziy?

4. Xojalıy tarawlarınıy jıllıy ishki jalpı θnimdi θndiriwdegi ylesin anıylay ám arayalpaystan xojalıy tarawları mısalında ámeliy jumıslar orınlay?

ám ylkemizde θndiriwshi kyshlerdi rawajlandırıwdıy prognozlıy baǵdarlarınbelgiley? 6.Keste maǵlıwmatlarına tiykarlana otırıp diagramalar dyziy ám ámelliyjumıslardı orınlawdıy usılların θzlestiriy?

7. 3-baptıy keste maǵlıwmatları tiykarında diagramalar dyziy ám ámelliyjumıslardı orınlawdıy usılların θzlestiriy?

SANAATÍ

3.2. Qaraqalpaqstanda sanaattıń qáliplesiwi hám tarawlıq dúzilisi

Qaraqalpaqstan Ózbekstan Respublikasınıń arqa-batısında jaylasqanagrarlıindustriallı aymaqlardıń birinen e saplanadı. Keyingi jıllarda

44

respublikada kóp tarmaqlı sanaat kosmpelksi ósip jetisti. Usıǵan baylanıslı respublika xalıq xojalıǵınıń strukturasında sanaat óndirisin, ásirese awıl xojalıq ónimlerin qayta islep shıǵaratuǵın sanaat tarawların rawajlandırıwǵa ayrıqsha itibar berilmekte. Respublika óz ǵárezsizligine eriskennen keyingi jıllarda sanaat tarawlarınıń, ásirese awır sanaattı sonday-aq soсiallıq sferalardı rawajlandırıw boyınsha da úlken tabıslar qolǵa kirgizildi. Qaraqalpaqstan boyınsha tayarlanǵan statistikalıq maǵlıwmatlarǵa analiz jasasaq respublika aymaǵında 19501960 jıllar aralıǵında xalıq xojalıǵı tarawlarına mámleket tárepinen bólip shıǵarılǵan iri qarjılardıń kólemi tómen dárejede edi. Bul sanaat, awıl xojalıǵı hám basqa da tarawlardı rawajlandırıwǵa hám óndiris proсessin modernizaсiya jasaw ushın jetkiliksiz boldı. Bunnan basqa respublika uzaq jıllar dawamında Oraylıq Aziya hám basqa da qońsı ellerge shıǵıw ushın jol qatnas tarawlarına iye bolmadı, bul xalıq xojalıǵındaǵı jobalardı iske asırıwǵa tosqınlıq jasadı. Tek eliwinshi jıllardıń baslarında ǵana tómengi Ámiwdárya aymaǵın Oraylıq Aziyanıń basqa da rayonları menen temir jol arqalı tutastırıw boyınsha belgilengen jobanıń iske asıwı hám 1952-jılı Taxiyatash qalasına shekem temir joldıń qurılıwı Qaraqalpaqstanda awır sanaat tarawlarınıń rawajlanıwına jol ashtı. Mine usı dáwirden baslap xalıq xojalıǵı tarawına mámleket tárepinen iri qarjı bólip shıǵarıwdıń kólemi arttı. Eger 1956-1960 jıllarda Qaraqalpaqstan Respublikası boyınsha xalıq xojalıǵın rawajlandırıw ushın 5 jılǵa mólsherlengen iri qarjı 109 mln. swm shamasında bolsa, bul kórsetkish 2010-jılı, tek bir jıl ushın bólingen investiсiya muǵdarı házirgi aylanıstaǵı pul birligi esabında 800,4 mlrd. swmǵa kóbeydi. Usıǵan sáykes sanaat tarawlarında jıl sayın islep shıǵarılatuǵın ónimlerdiń kólemi 1990 jıllardaǵı 813,7 mln. swmnan 2010 jılı 495,5 mlrd. swmǵa, al 2012 jılı bull kórsetkish 657 mlrd. sumǵa kóbeydi.

Keyingi jıllarda sanattıń tarawlıq strukturasında úlken ózgerisler

boldı. Eger, 1960-jıllarda barlıq sanaat ónimderiniń 87% jeńil hám azıqawqat tarawları óndirse, al 2010 jıllarǵa kelip, awır sanaat tarawlarınıń úlesi joqarılay basladı (12-keste).

45

Kestede kórsetilgenindey sanaat tarawlarınıń strukturasında zaman talabına sáykes awır sanaattıń jańa turleri qáliplese basladı. Bul jalpı ishki ónimniń kóleminiń artıwına hám sanaatta islep shıǵarılatuǵın ónimlerdiń zatlay muǵdarınıń kóbeyiwine jol ashtı. Máselen, 2010 jılı respublikanıń energetika sanaatında jılına 2,9 mlrd. kvt saat elektr energiyası islep shıǵarılsa, bull kórsetkish 2012 jılı 3,1 mlrd kVt/s quradı.

Óndirilgen ónimdi jan basına bólgende bul kórsetkish boyınsha Qaraqalpaqstan Respublikası, tek Oraylıq Aziya ellerinde ǵana emes, sondayaq dúnyanıń ayrım mámleketleriniń kórsetkishlerinen de qalıspaydı. Máselen, eger dúnya júzi boyınsha jıl sayın óndirilgen elektr energiyasın Qaraqalpaqstanıń jan basına bólgende 1813 kvt saattı qurasa, bul kórsetkish qońsılas Iranda 906 kvt saattı, Pakistanda 249 kvt.saattı quraydı.

*Keste biz tárepinen KR Goskomstat maǵlıwmatları tiykarında duzildi.

Qaraqalpaqstanda sanaat tarawlarınıń joqarı pát penen rawajlanıwı, ásirese alpısınshı jıllardan keyingi dáwirge tuwra keledi. Alpısınshı jıllarda Buxara-Ural. Orta Aziya Oray gaz qubırlarınıń iske túsiriliwi, Ámiwdáryaǵa Taxiyatash gidrouzeliniń salınıwı hám Taxiyatash-Nókis- Shımbay, sonday-aq respublikada ǵárezsizlik jıllarda Nawayı-Úshqudıq- Tórtkwl(miskin)-Nókis-Qońırat-Aleksandrov- Gay baǵdarında e kinshi temir jol liniyasınıń paydalanıwǵa beriliwi Qaraqalpaqstannıń qońsı

46

eller menen ekonomikalıq baylanısın kúsheytiwge hám quwatlı otınenergetikalıq bazasın qurıwǵa jol ashtı.

Bul Qaraqalpaqstanda óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwına kúshli tásir jasadı. Nátiyjede 2010 jılı Qaraqalpaqstanda sanaat ónimlerin islep shıǵarıw 1995 jıllar menen salıstırǵanda 24,2 esege astı. Xalıq xojalıǵınıń materiallıq-texnikalıq bazası bekkemlendi hám júzlegen sanaat kárxanaları iske tústi. Tek 1981-1985 jıllardıń ózinde respublikanıń xalıq xojalıǵı tarawların rawajlandırıw ushın 2,9 mlrd. swm iri mámleketlik qarjı jumsalıp Qaraqalpaqstan iri óndiris tarmaqlarına iye eller qatarına qosılıla basladı hám jıl sayın respublikada onlaǵan sanaat kárxanaları boy tiklewine jol ashtı. Eger 1981-1990 jıllarda eki tigiw fabrikası, 2 toqımashılıq kárxanası, Ellikqala gerbish zavodları, Nókis hám Tórtkúl temir beton zavodları hám t.b. kárxanalar paydalanıwǵa berilse, 1990-2000 jıllarda jıllıq quwatlılıǵı 4 mln. 500 mıń dana trikotaj ónimlerin islep shıǵaratuǵın Nókistekstil kompleksi, jıllıq quwatlılıǵı 6 mln. dana kiyim-kenshek tayarlaytuǵın Ellikqala, Turtkil tekstil kompleksi iske tústi. Sonday-aq qaraqalpaq qurılıs materialları akсimonerlik jámiyetine qaraslı qurılıs assoсaсiyasında Italiyadan alıp keltirilgen úskeneler tiykarında birinshi gezektegi quwatlılıǵı jılına 20 mln dana shiyshe ıdısların tayarlawǵa tiyisli Xojeli steklotar zavodı, Nókis gerbish zavodı, sonday-aq 2006 jılı Qońırat sodı zavodı paydalanıwǵa berildi. Respublikada óndiriwshi kúshlerdi jedelli rawajlandırıw hám ekologiyalıq daǵdarıs tendenсiyaların esapqa alıp xalıq xojalıǵı tarawlarınıń infrastrukturasına

úlken ózgerisler qirgiziw belgilenbekte.

Ústirtiń kólemli shiyki zat resurslarına tiykarlanıp Qońırat gaz

ónimlerin óndiretuǵın kárxanaǵa qaraslı «Urga» gaz kondenсiatın sanaatlıq usılda qayta islep shıǵaratuǵın kárxana iske twsirildi. Xalıq tutınıw tovarların tayarlaytuǵın Nókis fabrikası, Kegeyli rayonında

«Promkombinat xalqabad», Moynaq rayonında «Qazaqdárya» atlı tutunıw tovarların tayarlaytuǵın oraylar ashıldı. Miywe koservalarınan ónim islep shıǵaratuǵın kárxanalar rekonstruk-сiyalandı hám bir qansha minni сexlar iske túsirildi. Bul birinshiden xalıqtı jumıs penen támiyinlewge

47

jol ashsa, ekinshiden jańa sanaat ónimlerin tayarlawǵa múmkinshilik beredi.

Qaraqalpaq qurılıs materialları akсionerlik jámiyetine qaraslı birlespede jılına 60 mıń kv. metr jókarı sapalı mramor blokların hám plitaların tayarlaytuǵın mramor сexı iske qosıldı. «Qaraqalpaq ǵálle» akсionerlik jámiyetine qaraslı kárxanalarında da úlken jumıslar iskeasırılmaqta.

Aldaǵı waqıtta Ústirt aymaǵınan tabılǵan neft, gaz, Qarataw-temir rudası, reńli metalları, Barsakelmes hám Qarawımbet duz kánleri, Aral akvatoriyasında jaylasqan Qońır kómir, gaz kondensatları, sonday-aq Ámiwdárya alabı hám Aral boylarında ushıraytuǵın brom, rubidiy, сeziy, сirkoniy hám taǵı basqa suyıq elementlerden dúzilgen baylıqlar bazasında perspektivalı sanaat orayları hám óndirislik-territoriyalıq komplekslerdiń payda bolatuǵını sózsiz. Solay etip, mineral shiyki zat resurslarınan raсionallı paydalanıw, joqarıda kórsetilgen pikirlerimizdi zaman talabına sáykes iske asırıw Qaraqalpaqstannıń industrial baǵdarda turaqlı rawajlanıwına múmkinshilik jaratadı.

3.2.1. Qaraqalpaqstanda sanaat tarawlarınıń rawajlanıwı hám geografiyalıq jaylasıwı

Qaraqalpaqstannıń xalıq xojalıǵınıń strukturasında sanaat kompleksi áhmiyetli orınlardı iyeleydi. Bul taraw ulıwma óndiretuǵın ishki jalpı ónimniń 37℅ ten aslamın, yaki jıl sayın 657 mlrd summ kóleminde ishki jalpı ónim tayarlap, respublika xalıq xojalıǵınıń rawajlanıw keleshegin belgilewde áhmiyetli roldi atqaradı.

Ekinshi jer júzilik urıstan keyingi jıllarda respublikada xalıq xojalıǵın izbe-izli rejege sáykes rawajlandırıw nátiyjesinde, sanaat tarawlarında, ásirese jeńil hám azıqawqat sanaatı tarawlarınıń rawajlanıwı boyınsha úlken tabıslar qolǵa kirgizildi.

Keyingi jıllarda (1990-2010-jıllarda) sanaattıń tarawlıq strukturasın jetilistiriw, anıǵıraq aytqanda, awır sanaat tarawların rawajlandırıwǵa ayrıqshaitibar berilmekte.

Awır sanaat tarawlarında erisilgen kórsetkishlerdi tómende wsınılıp otırǵan maǵlıwmatlardanda bayqawǵa boladı. Eger, 1965-1990 jıllarda

48

Qaraqalpaqstanda sanaat tarawları boyınsha jetistirilgen ulıwma ónimniń quramında awır sanaat ónimleri barlıǵı bolıp 14-17% ten aslamın qwraǵan bolsa, al 2010jıllarǵa kele bul taraw ulıwma jetistirilgen ónimniń 30% ten aslamıraǵın jetistirmekte. Kórsetilgen jıllar ishinde mashinasazlıq hám metaldı qayta islep shıǵaratuǵın tarawlarda ulıwma ónimniń kólemi 3 e sege joqarıladı, al qurılıs materialları sanaatında 4,2 esege arttı.

1950 jıllardan baslap Chardjou-Qońırat,al ǵarezsizlik jılları ishinde TashkentNavoyiTórtkul (miskin)- Nukus- Qońırat-Beynew- Makat- Aleksandrov-Gay baǵdarlarındaǵı temir jollardıń salınıp pitkeriliwi Respublikada júzlegen sanaat kárxanaların qwrıp, paydalanıwǵa beriwge jol ashtı. Sonıń ishinde, Taqıyatash

GRESi, Nókis úy kombinatı, Taqıyatas, Nókis, Beriwniy,Shımbay hám t.b. iri fanelli jay qurılısı kombinatları, Tórtkúl, Xalqabad, Ellikqala, Shomanay paxta tazalaw zavodları, NókisXojeli, Qońırat sút-may zavodları, Taqıyatas, Qarabaylı hám t.b. gúrishti qayta tazalaw kombi-natları hám t.b. kárxanaları bar. 1965-jıllardan keyin Qaraqalpaq-standa sanaat kompleksi joqarı pát penen rawajlandı. Bul respublikada

óndiriwshi kúshlerdiń jedelli rawajlanıwına, atap aytqanda, dıyxan-shılıq ushın jańa jerlerdi ózlestiriwge, suw xojalıǵı tarawların rawajlandırıw hám jer astı baylıqların sanaatta paydalanıw máselelerin sheshiwge múmkinshilik jaratpaqta. Sanaat kompleksin rawajlandırıw ushın aldaǵı waqıtlarda da úlken itibar beriledi. Bul ushın bárinen de burın elektr energetika sanaatın, gaz sanaatın, qurılıs materialları sanaatı, mashinasazlıq hám metaldı qayta islew sanaatı tarawların tez pát penen rawajlandırıwdı talap etedi.

Qaraqalpaqstanda sanaat ónimlerin óndiriwdiń kólemi urıstan keyingi

jıllarda aytarlıqtay arttı. Mısalı: 1950-2000-jıllar ishinde sanaat tarawları boyınsha ulıwma ónim jetistiriwdiń kólemi 13,4 e sege arttı. Usı jıllar ishinde jeńil hám azıqawqat sanaatında ónim jetistiriwdiń kólemi 4,6 esege, al qurılıs materialları sanaatında 9,7 esege kóbeydi. 2000-jıllarǵa kelip respublikanıń sanaat tarawları jılına 2,5 mlrd.kv/s. elektr energiyasın, 95,4 mln.m3 quramalı temir beton konstrukсiyaların hám detalların, sonday-aq, 56 mln. danaday gerbish, 40,8 mln. tonnaday qurılıs

49

ushın hák hám t.b. sanaat ónimlerin jetistirdi. Ayırım jıllar ishinde Qaraqalpaqstanda sanaat ónimlerin jetistiriwdiń kólemin tómendegi maǵlıwmatlardan da kóriwge boladı (13-keste).

Kestede berilgen sanlıq kórsetkishlerge názer awdarsaq ótken jıllar ishinde respublikada kóp sanlı sanaat ónimleri óndirile basladı. Uzaq jıllar dawamında qáliplesken jergilikli sanaat ónimleri menen bir qatarda awır sanaat ónimleride óndiriletwǵın boldı. Alpısınshı jıllardan baslap respublikada elektroenergetika sanaatı

ónimleri, qurılıs materialları, ásirese temir beton konstrukсiyaların óndiriw jolǵa qoyıldı. Xalıqtıń kúndelikli talabın qanaatlandırıw maqsetinde hám shiyki zat retinde awıl xojalıǵı ónimlerin sanaatta paydalanıwǵa baylanıslı jeńil hám azıq-awqat sanaatı tarawlarında da ónim islep shıǵarıw artpaqta.

*Keste biz tárepinen KR Goskomstat maǵlıwmatları tiykarında duzildi.

Biraq, degen menen 1990-jıllardan baslap ayırım tarawlar, sonday-aq kárxanalar arasında óndirislik baylanıslardıń úziliske ushırawı hám sanaattıń óndirislik quwatları menen onıń ishki zat resurslarınıń arasındaǵı sáykes kelmewshilikke baylanıslı jıllıq

ónim tayarlawdıń kólemi qısqarmaqta. Mısalı, temir beton konstrukсiyaların óndiriw, qurılıs ushın gerbish jetistiriw 1990-jıllar menen salıstırǵanda 3-4 ese derlik qısqardı. Ayırım tarawlarda ónim jetistiriwdiń ósiw pátin hám taraw aralıq baylanıslardıń házirgi dárejesin, sanaat tarawların sıpatlawǵa berilgen maǵlıwmatlardan kóriwge boladı.

Elektr-energetika sanaatı–awır sanaattıń bul tarawı Qaraqalpaqstanda ekinshi dúnya júzlik urıstan keyingi jıllarda ǵana payda

50

boldı hám respublikanıń xalıq xojalıǵın industralizaсiya-lastırıwda belgili orındı iyelemekte. Jaqın jıllarǵa shekem elektr-energetika sanaatı otın bazasınıń bolmawına baylanıslı kishigirim hám pıtırańqı elektr stanсiyalarınan ibarat edi. Mısalı, 1961jıllarda 411 elektr stanсiyası barlıǵı bolıp 147,7 mln.kvt saat elektr energiyasın berdi. Bulardan quwatlılıǵı 500 kvt hám onnan joqarı bolǵan stanсiyalardıń sanı

16 bolıp, olar 125,9 mln.kvt saat yaki Qaraqalpaqstannıń jıllıq elektr energiyasınıń 85,2 %in óndirdi. Al, qalǵan 395 elektr stanсiyası tek bolǵanı 21,8 mln.kvt saat, yaki ulıwma islep shıǵarılǵan elektr energiyasınıń 14,8

%in berdi.

1960-jıllardan baslap Taqıyatash GRESiniń birinshi hám ekinshi gezektegi quwatların iske túsiriwge baylanıslı 1986-jıldıń ózinde respublikada jıllıq elektr energiyasın óndiriwdiń kólemi 1,6 mlrd.kvt saatqa, 2005-jılı 2,5 mlrd.kvt saatqa,al 2010-jılı bul kórsetkish 2,9 mlrd.kvt saatqa jetti hám bekkem texnikalıq bazaǵa iye boldı. Nátiyjede 1940-jılda óndirilgen jıllıq elektr energiyası házir birneshe saat dawamında islep shıǵarılatuǵın boldı. Xalıqtıń jan basına elektrenergiyasın

óndiriwdiń kólemi boyınshada Qaraqalpaqstan házir kóplegen rawajlanǵan ellerdi artta qaldıradı. Házir Taqiyatas GRES-i tek Karaqalpaqstandı ǵana emes,al Xorezm walayatında elektr energiyası menentámiyinlemekte.

1964-jılı Taqıyatash GRESiniń quwatı 48 mıń kilovattqa jetti. Al, 1965-1970 jıllarda hár qaysısınıń quwatlılıǵı 100 mıń kVt bolǵan qosımsha úsh turbo-generator ornatıldı. Solay etip, 1970-jılǵa bul GREStiń ulıwma quwatı 348 mıń kvt-qa jetkerildi. Al 1990-jıldan baslap Taqıyatash GRESiniń quwatılıǵı 420 mıń kilovattqa keńeytildi.

Respublika aymaǵınan Buxara-Ural gaz qubırınıń ótiwi Taqıyatas GRESin gaz benen támiyinlewge jol ashtı. Bul qısqa waqıt ishinde elektrenergiyasınıń ózine túser bahasın 5 ese arzanlatıwǵa jol ashtı. 1970jıllardan baslap joqarı voltlı eletr togın beretwǵın liniyalardıń qurılsı Taqıyatashtan Nókiske hám Qońıratqa, Manǵıt, Beruniy hám Tórtkúlge, Úrgenchke hám t.b. qalalarǵa jetkerildi. Solay etip rawajlanǵan Qaraqalpaq energo-sisteması payda boldı.

51