Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

rayonlarında xalıq xojalıǵı tarawların rawajlandırıw boyınsha kólemli jumıslar iske asırıldı. Ámiwdáryanıń oń hám shep jaǵalawlarında jaylasqan aymaqlar temir jol transportı arqalı tutastırıldı, óndiris qárxanalardıń energetikalıq bazası bekkemlendi hám tıńnan ózlestirilgen aymaqlarda jańa elatlı punktler, awıllıq fermer xojalıqlarınıń orayları ósip jetilisti. Usıǵan sáykes, xalıq qonıslaǵan aymaqlardıń masshtabı keńeydi hám xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı artpaqta. Eger, 1959-jılı Qaraqalpaqstan xalqınıń 1 km2 jerge ortasha tıǵızlıǵı 3,6 adamdı qurasa, al 2010-jılǵa kelip bul kórsetkish ortasha 10,1 adamǵa tuwra keldi (8-keste).

Keste maǵlıwmatlarına qaraǵanda respublika aymaǵında xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı birgelikli emes. Eger Qubla rayonda 1 km2 jerge xalıqtıń ortasha tıǵızlıǵı 38,7 adamdı qurasa, oraylıq rayonda 172,7, arqa rayonda 2,8 adamdı, al teńiz boyı aymaqlarında barlıǵı bolıp 0,8 adamdı quraydı.

Ámiwdárya alabında jaylasqan hám irrigaсiya tarmaqları menen támiyinlengen suwǵarmalı diyxanshılıq penen shuǵıllanatuǵın rayonlarda xalıqtıń 1 km2 jerge ortasha tıǵızlıǵı aytarlıqtay joqarı. Mısalı, Xojeli, Nókis, Ámiwdárya, Kegeyli rayonlarında 1 km2 jerge 57-227 adamnan tuwra kelse, Qonırat, Taxtakópir rayonlarında 1,4-1,9 adamǵa, al Moynaq rayonında 0,7 adamǵa tuwra keledi. Ustirt hám Qızılqumda bolsa 1 km2 jerge barlıǵı bolıp 0,1-0,3 adamnan artpaydı. Xalıqtıń qonıslasıwındaǵı bunday úlken ayırmashılıqlar tábiyiy-ekonomikalıq zonalardıń klimat sharayatına hám ayırım territoriyaları xalıq xojalıǵı tarawlarında ózlestiriw dárejesine de tikkeley baylanıslı. Bul hám basqada, respublika xalqınıń ortasha tıǵızlıǵı hám ayırım aymaqlardı xalıqtıń qonıslarındaǵı ózgeshelikler belgili dáreje-de xalıq jaylasqan aymaqlardıń miynet resursları menen támiyinleniwine, sonday-aq ayırım xalıq xojalıǵı tarawların jumıs kúshi menen támiyinlewde belgili dárejede qıyınshılıqlar payda etetuǵını sózsiz.

32

2.2. Qaraqalpaqstannıń miynet resursları hám onnan óndiris tarawlarında paydalınıwdıń dárejesi

Qaraqalpaqstanda óndiriwshi kúshlerdi bunnan bılayda rawajlandırıwdıń prognozlıq kórsetkishlerin iske asırıwda xalıqtıń geografiyalıq jaylasıwın jetilistiriw hám miynet resurslarınan raсional-lı paydalanıw úlken áhmiyetke iye.

Qaraqalpaqstanda xalıq sanınıń joqarı pát penen ósiwi hám olardıń jas

ózgesheliklerindegi úlken ayırmashılıqlar miynet resurslarınıń kóbeyiwine múmkinshilik tuwdırmaqta. Keyingi jıllarda respublikada miynetke jaramlı jastaǵı adamlardıń strukturasında unamlı ózgerisler bayqalmaqta. Mısalı, 1959-70 jıllar aralıǵında respublika xalqınıń jas strukturasında miynetke jaramlı jastaǵı adamlardıń salıstırmalı úlesi tómen bolsa, al 1970-89 jıllar ishinde bul kategoriyadaǵı adamlardıń sanı kóbeydi. Bul xojalıq tarawların jumısshılar menen támiyinlewge hám miynet resursları balansın dúziwge tiykar tayarlamaqta. Házir respublika xalqınıń strukturasında 15 jasqa shekemgi jas óspirimlerdiń sanı kóbeymekte. Olar 1.01.2011 jılǵı statistikalıq maǵlıwmat boyınsha 549,8 mıń adamdı quraydı, bul respublika xalqınıń 33% degen sóz. Nátijede, jıl sayın miynetke jaramlı adamlardıń qatarına 2225 mıń jas adamlar qosılmaqta. Qaraqalpaqstanda xalıq sanınıń ósiwi hám miynet jasındaǵı adamlardıń artıp barıwı xojalıq tarawlarında islewshi jumısshı sanınıń artıwınan da bayqaladı (keste-№9). Kestede berilgen ulıwma maǵlıwmatlardıń ózi de Qaraqalpaqstannıń xojalıq tarawlarında islewshi jumısshı hám xızmetkerler sanınıń jıl sayın kóbeyip kiyatırǵanlıǵın tastıyıqlaydı. Eger 1980-jıllarda respublikanıń xojalıq tarawlarında 270,1 mıń adam jumıs islese, bul kórsetkish 2000jılı 482 mıń, 2005-

jılı 522,5 mıń, 2010 – jılı 580,8 mıń adamdı qwradı. Al 2012 j. statistikalıq maǵlúmat boyınsha jwmısqa qábiletli adamlar sanı 984,8 mıń adamdı qúrap, usınıń ekonomikalıq jaqtan aktiv gruppası 641,5 mıń mıń adamdı qwrasa al jwmısnenen támiyngen leer sanı 600,2 mıń adamǵa jetti, yaki bul miynetke

33

jumısshı kushimenen támiynlewde jetekshi roldi atqarmaqta. Bugingi kunlerde awıl xojalıǵı tarawlarında islewshi jumısshı hám xızmetkerlerdiń sanı 1980-jıldaǵı 96,2 mıń adamnan 192,6 mıń adamǵa kóbeydi.

9- keste

Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq xojalıǵı tarawları boyınsha jumısshı hámxızmetkerler sanınıń kóbeyiwi, mıń adam e sabında

Xojalıq tarawlarında jumısshı hám xızmetkerlerdiń sanınıń kóbeyiwi óndiris proсessin modernizaсiyalawǵa hám miynetke jaramlı jastaǵı adamlar menen támiyinleniw dárejesine de baylanıslı. 2011-jıl 1- yanvardaǵı statistikalıq maǵlıwmat boyınsha respublika xalqınıń 901,6 mıń adamı miynetke jaramlı kategoriyadaǵı adamlardan esaplanıp, usınnan 97,3 mıńnan aslamı ulıwma hám orta arnawlı bilim beretuǵın oqıw orınlarında jumıs isleydi.

Ulıwma miynetke jaramlı jastaǵı adamlardıń kópshiligi awıllıq jerlerge tuwra keledi. Biraq, awıl-xojalıǵı kárxanalarında islewshi adamlardıń salıstırmalı úlesi barlıq xojalıq tarawlarında islewshilerdiń, tek 34 %in ǵana quraydı. Degen menen, biziń sharayatımızda awıl xojalıǵında barlıq xojalıqta islewshi jumısshı hám xızmetkerlerdiń jámleniwi bir tárepten sanlıq kórsetkish boyınsha onsha kóp bolmasada, házirgi óndiris tarawların texnologiyalıq úskenelew hám modernizaсiyalawdıń pátine qaraǵanda progressiv kózqaraslardı ańlatpaydı.

34

Máselen, awıl xojalıǵındaǵı progress búgingi kúnlerde islewshilerdiń sanına qaray emes, al olardıń is ónimdarlıǵına da tikkeley baylanıslı bolmaqta.

Dúnyanıń rawajlanǵan ellerinde awıl xojalıǵında óndiris proсessin joqarı modernizaсiyalawǵa baylanıslı, olardıń qolǵa kiritken nátiyjeleri awıl xojalıǵında islegen adamlardıń sanınıń artıwı menen emes, al ortasha awıl xojalıǵında islewshi bir adamǵa tuwra keletuǵın óndirislik kórsetkishler menen xarakterlenbekte. Házirgi dáwirde Niderlandiya, Germaniya hám t.b. ellerde awıl xojalıǵında islewshi ortasha bir adamnıń miynet ónimdarlıǵı jılına onlaǵan hám júzlegen adamlardı baǵıwǵa tayanısh bolmaqta. Usı kózqarastan Niderlandiyada awıl xojalıǵında islewshi bir adamnıń miynet ónimdarlıǵı 112 adam ushın napaqa toplawǵa múmkinshilik berse, bul kórsetkish AQSh ta 80 adamdı, Germaniyada 56 adamdı, Rossiyada 12 adamdı qwraydı. Bunnan dúnyanıń kópshilik ellerinde elede bolsa óndiris proсessin zaman talabına sáykes modernizaсiyalawda ekstensiv usıllardıń dawam etip atırǵanlıǵın bayqawǵa boladı hám t.b.

Usıǵan sáykes, Qaraqalpaqstannıń awıllıq jerlerinde, ásirese jańa elatlı mákanlarda, sonday-aq ǵalleshilikke hám mal sharuashılıǵına qánigelestirilgen xojalıqlarda xalıqqa soсiallıq jaqtan xızmet kórsetetuǵın tarawlardı rawajlandırıw zárúr. Bul ilájlar biziń awıllıq jerlerimizde xalıqtı jumıs penen támiyinlew, awıl xojalıǵınıń esabınan turaqlı óndiris novatorların tayarlawǵa, sonday-aq awıl xalqınıń soсiallıq jaqtan abadanlasıwın támiyinlew máselelerin inabatlı sheshiwge múmkinshilik beretuǵını sózsiz.

Biraq, usıǵan qaramastan Qaraqalpaqstan Respublikasınıń awıl xalqınıń geografiyalıq jaylasıwı, sonday-aq ayırım jaǵdaylarda jer resurslarınıń jámlengenligi menen miynet resurslarınıń balansı arasında ayırım wnamsız dispraforсlarda ushıraydı. Máselen, Qaraqalpaqstannıń Qubla rayonlarınıń awıllıq jerlerinde respublika jer fondınıń barlıǵı bolıp 16 %-i jaylasıwına qaramastan, bul aymaqta Respublikanıń 53,8 % astam miynet resursları tuwra keledi. Al arqa rayonlar aymaǵında respublika jer fondınıń 71% ti jaylassada, bul

35

territoriyada miynet resurslarınıń tek bolǵanı 44,6 % ti xızmet qıladı. Sonlıqtan, Qaraqalpaqstannıń arqa rayonları kóleminde xalıqtıń geografiyalıq jaylasıwı hám rayonlarara migraсiyalanıw sharayatların unamlı bahalay otırıp, awıl xojalıǵı tarawların bunnan bılayda rawajlandırıwda xalıqtıń ishki rayon ara kóship-qonıw jaǵdayın esapqa alıw hám óndiris proсessin modernizaсiyalawdı búgingi kúnniń baslı wazıypaları dep esaplawımız qájet.

Sorawlar am tapsırmalar:

1.arayalpaystan xalyınıy θsiw pátin anıylay ám diagramma dyziy?

2.arayalpaystan xalyınıy yuramın anıylay ám onıy jınıs jáne jas yuramına sıpatlama beriy?

3.arayalpaystan mısalında xalıytıy etnik yuramın ajratıy ám soсiallıy gruppalarǵa bθliy?

4.arayalpaystannıy yala ám awıl xalyınıy salıstırmalı ylesin tabıy ám yala xalyınıy θsiwin támiyinleytuǵın faktorlardı belgiley? Nθkis yalasınıy baslı funkсiyaların ajıratıy?

5.arayalpaystan xalyınıy aymaylıy tıǵızlıǵın belgiley, xalıytıy tıǵızlıǵı menen miynet resursları jámleniwi arasındaǵı baylanısya analiz beriy?

6.arayalpaystannıy xalıy xojalıǵı tarawlarında islewshi isshi ám xızmetkerlerdiy sanın anıylay jáne tarawlar boyınsha bθliniwine sıpatlama dyziy?

7.arayalpaystan xalyınıy udayı θsiwi menen miynet resurslarınıy jámleniw proсessi arasındaǵı baylanıstı anıylay ám miynet resurslarınıygeografiyasına sıpatlama beriy?

8.arayalpaystan xojalıǵınıy miynet resursları menen támiyinleniwiniy prognozlıy baǵdarların belgiley ám kontur kartada xalıytıy aymaylıy jaylasıwın belgiley?

9.Berilgen keste maǵlıwmatlarına tiykarlana otırıp diagramalar duziy ám ámeliy jumıslardı orınlawdıy usılların θzlestiriy?

36

III-BAP. QARAQALPAQSTANNÍŃ XOJALÍǴÍ HÁM ONÍŃ TARAWLÍQ STRUKTURASÍ

3.1. Qaraqalpaqstan Respublikası xojalıǵınıń aymaqlıq strukturası

Qaraqalpaqstan Ózbekstannıń arqa batısında jaylasqan agrar-industriallı aymaqlarınıń birinen esaplanadı. Keyingi jıllarda respublikada kóp tarmaqlı rawajlanǵan sanaat, awıl xojalıǵı hám transport ósip jetisti. Xalıq xojalıǵınıń tarawlıq strukturasında awıl xojalıǵı, ásirese paxtashılıq, qarakól qoy sharwashılıǵı, pilleshilik, jońıshqa ósiriw hám ǵalleshilik tarawları úlken áxmiyetke iye. Bul tarawlar Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq xojalıǵınıń qánigelesiw baǵdarların hám respublikanıń rayon aralıq miynettiń geografiyalıq bóliniwindegi tutqan ornın belgileydi. Usıǵan baylanıslı xalıq xojalıǵınıń strukturasında awıl xojalıǵı óndirisin, ásirese paxtashılıq tarawların rawajlandırıwǵa ayrıqsha itibar berilmekte.

Awıl xojalıǵı intensivli tarawlardan esaplanıp, bul taraw Ózbekstanda óndiriletuǵın jıllıq paxta óniminiń 7% jaqının, ǵálleniń 11-13%, palız ónimleriniń 9%, góshtiń

6,3%, súttiń 7,5%, júnniń 3,2% jetistiredi. Respublikada diyxanshılıq penen bir qatarda iri qara mal hám qarakól qoy sharwashılıǵı tarawların rawajlandırıw ushın qolaylı tábiyiy klimat sharayatlarına iye.

II-dúnya júzlik urıstan keyingi jıllarda awıl xojalıǵı óndirisi menen bir qatarda sanaat, transport hám soсiallıq sferalarda úlken tabıslar qolǵa kirgizildi. Eger ótmishtegi

Qaraqalpaqstan, xaqıyqatında da tómen rawajlanǵan el bolıp, onıń sanaatın kishigirim paxta tazalaw zavodları, bılǵarı iyleytuǵın kárxanalar hám qol ónermentshilik ustaxanaları iyeler edi. Barlıq sanaat kárxanalarında ornatılǵan mexanikalıq dvigateldiń quwatı 130 at kúshinen artpadı. Nátiyjede Qaraqalpaqstan boyınsha jumıs isleytuǵın 32 paxta tazalaw zavodı jılına 1013 tonna paxta talshıǵın islep shıǵarar edi. Ortasha bir kárxananıń quwatlılıǵı 141 tonnadan artpadı, al házir respublikanıń 9 paxta tazalaw zavodı jıl sayın 100-112 mıń tonnaday paxta talshıǵın óndirip, hár birkárxananıń ortasha quwatlıǵı 9-13,5 mıń tonnaǵa barabar. Biraq degen menen respublikada sanaattıń ulıwma rawajlanıw tempi qolda bar múmkinshiliklerge sáykes kelmeydi.

37

Qaraqalpaqstan Ózbekstandaǵı shiyki zat qorlarına bay respublika bolsada olardan sanaatta paydalanıw dárejesi tómen. Usıǵan sáykes, aldaǵı perspektivada neft, gaz kondenсatların óndiretuǵın sanaat tarawların, ximiya sanaatı tarawların, metall remontlaw hám mashina soǵıw sanaatınıń ayırım tarawların dúziw, jeńil hám azıq awqat sanaatı kompleksin joqarı pát penen rawajlandırıwmaqsetke muwapıq keledi.

Keyingi jıllarda Respublikada usı maqsetlerdi gózlep mámleket tárepinen sanaat tarawların rawajlandırıwǵa qarjı bólip shıǵarıwdıń kólemi aytarlıqtay kóbeye basladı. Mısalı, 1928-1940 jıllar aralıǵında óndiris tarmaqların rawajlandırıw hám rekonstrukсiya jasawǵa bólip shıǵarılǵan pul dáramatlarınıń kólemi 52 mln. sum shamasında bolsa, 1951-1955 jıllarda 102 mln. sumdı quradı. Bul kórsetkish 1981-1985 jıllarda 2,9 mlrd. sumǵa kóbeyse, al 19861990 jıllarda xojalıq tarawların rawajlandırıwǵa bólingen qarjılar, yaki 5 jılda investiсiyalardıń kólemi 3,0 mlrd. sumdı quradı. Házir tek bir jıl ushın 800,4-1 trln. 145 mlrd. sumǵa barabar investiсiyalar ekonomika tarawlarındaisletilmekte (10-keste).

10- keste

Ayırım jıllar ishinde xojalıq tarawların rawajlandırıw ushınbólip shıǵarılǵan investiсiyalardıń kólemi.

Kestede berilgen сifrlı maǵlıwmatlarǵa analiz jasasaq, respublika aymaǵında 1971-1975 jıllar aralıǵında xalıq xojalıǵı tarawlarına mámleket tárepinen bólip shıǵarılǵan iri qarjılardıń kólemi 1 mlrd. 285 mln. sum muǵdarında boldı. Bul sanaat, awıl xojalıǵı hám soсiallıq tarawlardı rawajlandırıwǵa hám óndiris proсessin modernizaсiya jasaw ushın jetkiliksiz edi. Bunnan basqa respublika uzaq jıllar dawamında Oraylıq Aziya hám końsı eller menen ekonomikalıq baylanıs jasaw ushın jol qatnas tarawlarınada iye bolmadı. Bul belgili dárejede alǵa qoyılǵan jobalardı iske asırıwǵa tosqınlıq jasadı. Tek 1950-jıllardıń baslarında ǵana tómengi Ámiwdárya aymaǵın

38

Oraylıq Aziyanıń basqada rayonları menen tutastırıw boyınsha belgilengen jobanıń iske asırılıwı hám 1952-jılı tariyxta birinshi ret ChardjowTaqıyatash temir jolı arqalı birinshi poezddiń Taqıyatash qalasına keliwi Qaraqalpaqstannıń óndiriwshi kushleriniń, sonıń ishinde awır sanaat tarawlarınıń rawajlanıwına jol ashtı. Mine usı dáwirden baslap, Qaraqalpaqstannıń xalıq xojalıǵı tarawına mámleket tárepinen iri qarjı bólip shıǵarıwdıń kólemi arttı Solay etip, xalıq xojadıǵıawlarına bólip shıǵarılǵan investiсiyalardıń kólemi 2010 jılı 800, 4 mlrd. sumǵa kóbeydi..

Usıǵan sáykes, sanaat tarawlarında jıl sayın islep shıǵarılatuǵın ónimlerdiń qunı 1960jıllardaǵı 230 mln. sumnan 1990-jıllarǵa kele 813,7 mln. sumǵdı qurasa, al 2010jıllardan baslap respublikada sanaat ónimlerin jetistiriwdiń kólemi 495,5 mlrd. sumdı quradı. Biraq degen menen, Karaqalpaqstan Ózbekstan Respublikasınıń tábiyiy resurslarǵa bay, miynet resursları menen támiyinlengen hám 37% aslam maydanın iyeleytuǵın aymaq esaplansada, jıllıq ishki ónim tayarlawdıń kólemi boyınsha elede ortasha respublikalıq kórsetkishten tómen dárejeni iyeleydi (keste-№ 11).

11- keste

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Ózbekstan ekonomikasındaǵı tutqan ornı hám roli (mlrd.sum esabında)

Kestedegi maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Qaraqalpaqstannıń ortasha Respublikalıq kórsetkishindegi úlesi ele de tómen dárejede ekenligi bayqaladı. Sanaattıń baslı baǵdarı tek awıl xojalıq ónimlerin qayta islep shıǵarıw menen sheklenip, bul tarawda

óndirilgen ónimler Ózbekstan Respublikası boyınsha jetistiriletuǵın ortasha jıllıq sanaat ónimleriniń 1,7- 2,1 % in iyeleydi.

39

Ǵárezsizlik jıllarda sanaattıń tarawlıq strukturasına úlken ózgerisler kirgizildi. Eger, 1960-jıllarda barlıq óndirilgen sanaat óniminiń 87% jeńil hám azıq-awqat tarawları óndirse, al házirgi dáwirde awır sanaat tarawlarınıń úlesi joqarılay basladı. Awır sanaat tarawlarında elektroenergetika sanaatınıń roli joqarıladı. Házir bul taraw jılına 2,9 mlrd. kvt saat elektr energiyasın óndirip, Oraylıq Aziya ellerinde, hátteki ayırım shet mámleketleriniń kórsetkishlerinen de qalıspaydı. Máselen, eger dúnya júzi boyınsha óndirilgen elektr energiyasın jan basına bólgende 2048,2 kvt saattı qurasa, Qaraqalpaqstanda bul kórsetkish 1813 kvt saattı quraydı, al bull korsetkish qońsılas Iranda 905kvt saattı, Turkiyada 694 kvt saattı, Pakistanda 249 kvt saatqa barabar.

Qaraqalpaqstanda xalıq xojalıǵınıń joqarı pát penen rawajlanıwı II dúnya júzlik urıstan keyingi jıllarǵa, ásirese 1960-jıllarǵa tuwra keldi. 1960 jıllarda Buxara-Ural, Orta Aziya–Rossiya hám Evropa ellerine shıǵatuǵın gaz qubırlarınıń iske túsiriliwi hám keyin ala Ámiwdáryaǵa Taqıyatash gidrouzeliniń salınıwı hám Taqıyatash-Nókis- Shımbay, sonday-aq Nókis-Qarataw temir jol liniyasınıń paydalanıwǵa beriliwi Qaraqalpaqstannıń dúnyanıń kópshilik elleri menen, ásirese Rossiya hám Oraylıq Aziyadaǵı końsı eller menen ekonomikalıq baylanısın kusheytiwge hám quwatlı otınenergetikalıq bazasın qurıwǵa jol ashtı. Bul biziń úlkemizde óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwınakúshli tásir jasadı.

1995 jıllarda Qaraqalpaqstanda sanaat ónimlerin islep shıǵarıw 1950jıllar menen salıstırǵanda 418 esege ósti. Xalıq xojalıǵınıń materiallıq texnikalıq bazası bekkemlendi hám júzlegen sanaat kárxanaları iske tústi. Tek 1981-1985 jıllardıń ózinde respublika xalıq xojalıǵı tarawların rawajlandırıw ushın 2,9 mlrd. somday iri mámleketlik qarjı jumsalındı. Qaraqalpaqstan iri óndiris tarmaqlarına iye eller qatarına aynaldı hám jıl sayın respublikada onlaǵan sanaat kárxanaları boy tikley basladı. Eger 1981-1990 jıllarda 2 tigiw fabrikası, 2 toqımashılıq kárxanası, Ellikqala, Shomanay paxta tazalaw zavodı, Nókis, Janbasqala hám Ellikqala gerbish zavodları, Nókis hám Tórtkúl temir beton zavodları, Nókis keramik zavodı, Shomanay II, Shımbay salı tayarlaw zavodları h.t.b. kárxanalar paydalanıwǵa berilse, al 1990-2010 jıllarda Turtkul, Nukus toqmashılıq sanaatı, Ellikqala rayonında jańa tekstil sanaatı kompleksi iske tusti. Sonday-aq usı kórsetilgen jıllar ishinde,

40

Qaraqalpaq qurılıs materialları Akсionerlik jámiyetine qaraslı Italiyadan akelingen uskeneler tiykarında birinshi gezektegi quwatlıǵı jılına 25 mln. kirpich tayarlaytuǵın

Nókis kirpich zavodı, quwatlıǵı jılına 20 mln. dana shiyshe ıdısların tayarlawǵa mólsherlengen Xojeli steklotar zavodı, sonday-aq Germaniyafirmalarınıń qatnasıwı menen Nókis mebel fabrikasında shalı sabanınan matras islep shıǵarıw texnologiyası tiykarında kárxana dúzildi.

Bazar qatnasıqlarınıń talabına sáykes, respublikada infrakstuktura tarawlarınıń dwzilisine úlken ózgerisler kirgizilmekte. Xalıq tutınıw tovarların úy sharayatında tayarlaytuǵın Nókis fabrikası, Kegeyli rayonında

«Promkombinat Xalkabad», Moynaq rayonında Qazaqdárya tutınıw tovarların islep shıǵaratuǵın kárxanalar dúzildi. Qaraqalpaq ǵálle ónimlerine qaraslı akсionerlik ijara kárxanalarında da úlken jumıslar iske asırılmaqta. Bulardıń qatnası menen Taxtakópir rayonında sutkasına 20 tonna biyday tartatuǵın qaraz iske túsirilse, Nókis un zavodınıń akсionerlik jámiyeti sutkasına 3 tonna spirt jetistiretuǵın mini zavodtı paydalanıwǵa berdi. Miywe konservaların islep shıǵaratuǵın, makaron hám tigiwshilik

ónimlerin, jáne baypaq, ton islep shıǵaratuǵın miniсexlar Nókis, Taqıyatash, Tórtkúl,

Ellik-qala, Ámiwdárya, Xojeli, Shomanay, Qaraózek rayonlarında hám Nókis qalasında iske túsirildi. Bul birinshiden xalıqtı jumıs penen támiyinlewge múmkinshilik berse, ekinshiden jańa sanaat ónimlerin óndiriwge jol ashtı.

Qaraqalpaqstan Respublikası óz suverenitetine iye bolıwı menen birge, Qonırat aymaǵında Ústirttiń kólemli shiyki zat resursları bazasında kalсiylengen soda ónimlerin tayarlaytuǵın jıllıq quwatlıǵı 210 mıń tonna ónim óndiriwge uqıplı Qonırat soda zavodı, gaz kondensatı ham tábiyiy gaz ónimlerin sanaatlıq usılda óndiretuǵın «Arqa urga» gaz kárxanası iske túsirildi. Qaraqalpaqstan qurılıs materialları akсionerlik jámiyetine qaraslı birlespede jılına 60 mıń m2 joqarı sapalı mramor blokların hám plitaların tayarlaytuǵın jańa mramor сexi iske qosıldı. Bul áhmiyetli baslamalar respublika aymaǵında sanaat ónimleriniń kóbeyiwine jol ashpaqta.

1950-jıllarda Qaraqalpaqstan Respublika boyınsha suwǵarılıp egiletuǵın egislik maydan 159,0 mıń gektar bolǵan bolsa, bul kórsetkish 1990-jıllarǵa kele 419,6 mıń gektarǵa kóbeydi, al 2000-jıllardan baslap respublikada payda bolǵan suw qıtkershiligine sáykes egislik jerlerdiń kólemi 337,4 mıń gektardı, al 2010-

41