Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

Ústirt ózine tán tábiyiy komplekske iye bolıp, bunda biyurgin, juwsan, seksewil, keyrewik, teresken, jıńǵıldıń túrleri, biydayıq hám taǵı basqa ósimliklerdiń túrleri tarqalǵan. Ústirttiń Ámiwdárya deltasına shegara rayonlarında jer astı suwları júdá tómende jaylasıp, bul jerlerde jıńǵıl, jantaq, qoyansúyek hám t.b. ósimlikler ósedi.

Biraq, Qaraqalpaqstan Ústirti keskin kontinental klimat sharayatına iye bolıwına qaramastan, meridianal baǵdarda sozılıp jatqanlıqtan ósimlikler dúnyasınıń sanı hám sapası jaǵınan ózgeshelikke iye. Mısalı, Ústirttiń arqa bóliminde bayalısh, biyurgin

ósimligi kóbirek tarqalsa, oraylıq Ústirtte juwsan, biyurgin basımıraq keledi. Al, túslik Ústirtte keyrewik assoсiaсiyasına kiretuǵın ósimlikler xarakterli. Ámiwdárya alabında jaylasqan oazislerde bolsa, kóp jıllar dawamında adamlardıń miynet iskerligi nátiyjesinde úlken ózgeriske ushırap, mádeniy ósimlikleri menen kózge túsedi.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń klimat sharayatına tán júdá joqarı temperatura hám hádden tısqarı qurǵaqshılıq, haywanatlar dúnyasınıń tarqalıwına hám túr ózgesheliklerine kúshli tásir jasaydı. Usıǵan sáykes, Ámiwdárya deltasında, Ústirtte hám Qızılqumda ushıraytuǵın haywanlardıń tirishilik etiw sharayatı, túr ózgeshelikleri bir-birinen ádewir parıq qıladı. Sonıń menen birge, Qaraqalpaqstanda ushırasatuǵın ósimliklerdiń kópshiligi derlik ekonomikalıq kóz qarastan ónimdarlıǵı boyınsha júdá tómen bolıp, tek mal sharwashılıǵı ushın ot shóplik áhmiyetke iye.

Izertlew maǵlumatlarına qaraǵanda jantaqtıń maydanı 100 mıń gektardı iyelese, al pishenzarlıqlardıń esapqa alınǵan maydanı 73 mıń gektarǵa barabar. Eger pishenzarlıqlardan ortasha 8-10 сentner zúráát alǵan jaǵdayda mal sharwashılıǵı,

ásirese, iri qaramallar ushın mol ot shóp bazasın dúziwge múmkinshilik beredi.

Bunnan basqa respublika aymaǵında esapqa alınǵan dárilik gúlli ósimliklerdiń 130 dan aslam túrleri ushırap, olardıń qatarına garmola, iytsiygek hám solodka

ósimlikleriniń túrlerin atawǵa boladı. Ilimpazlardıń pikirlerine qaraǵanda dárilik

ósimliklerdiń ayırım túrleri biziń tábiyiy sharayatqa jaqsı iykemlesken. Sonlıqtan olardı qoldan ósiriw hám arnawlı xojalıqlar duziw arqalı, onıń qorların kóbeytiw úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaqstanda dárilik ónim tayarlawǵa

22

jaramlı boyan tamırdıń 15 mıń gektarǵa jaqın maydanı tarqalǵan. Al olardıń ónimdarlıǵı hám tamırı quramındaǵı gliсerin kislotasınıń salıstırmalı dárejesi

Ózbekstannıń basqa úlkelerine salıstırǵanda 1,5-2 ese derlik joqarı. Sonlıqtan, Qaraqalpaqstan sharayatında boyan tamırın óndiriw menen shuǵıllanatuǵın xojalıqlardı kóbeytiw úlken áhmiyetke iye. Bunı tezden iske asırıw bazar qatnasıqları sharayatında respublikanıń ekonomikalıq rawajlanıwın tezletiw ushın qosımsha pul dereklerin toplawǵa múmkinshilik beretuǵını sózsiz. Usıǵan sáykes, «Baday toǵay» qorıqxanası tipinde bazalardı dúziw arqalı ósimliklerdiń túr quramın hám ónimdarlıǵın arttırıw boyınsha ilimiy-izertlew jumısların tezletiw, jer resursları hám mineral shiyki zatlardan raсionallı paydalanıwdıń ilájların islep shıǵıw, xojalıq táreptende úlken áhmiyetke iye. Juwmaqlap aytqanda, Qaraqalpaqstan sharayatında jergilikli klimatqa iykemlesken bioresurslardıń túrlerin qorǵaw hám onıń sapasın bayıtıw úlken ilimiy-ámeliy áhmiyetke iye. Sebebi, Aral daǵdarısına sáykes, házir respublikanıń tabiyiy kompleksi úlken ózgeriske ushıramaqta. Mısalı, Aral teńiziniń suw basıp atırǵan territoriyalarınan kóp maydanlardıń shólistanlıqqa aylanıwı nátiyjesinde Oraylıq Aziyadaǵı úshinshi shólistan «Aralqum» payda boldı. Aral akvatoriyasındaǵı duzlı topıraqlar hám qumlardıń egislik zonasına aralasıwı nátiyjesinde diyxanshılıq penen shuǵıllanatuǵın aymaqlarda tábiyiy ortalıq úlken ózgeriske ushıramaqta. Bul hádiyse, biziń regionımızda tek bioresurslardıń ózgeriske ushırawına tásir etip qoymastan, al adamlardıń den-sawlıǵına da keri tásirin tiygizbekte. Kóp sanlı keselliklerdiń túrleri payda boldı hám juqpalı awırıwlar tarqalmaqta.

Aral suwınıń kórilmegen dárejede páseyiwi hám qurǵaqlıqqa aylanǵan maydanlardıń kóbeyiwi, balıqshılıq hám ondatra xojalıqlarınıń daǵdarısqa ushırawına alıp keldi. Nátiyjede jıl sayın Aral aymaǵında jaylasqan xojalıqlar 22,7-24 mln. sumnan aslam shıǵınǵa ushırap, teńiz kásipshiligi nabıt boldı. Usıǵan sáykes, teńiz jaǵalawlarında payda bolǵan duzlı-qumlı massivlerdiń tábiyiy ortalıqqa keri tásirin bosańlastırıw hám balıqshılıq penen shuǵıllanatuǵın xojalıqlardıń suw aydınların toltırıw, Aral jaǵawlarındaǵı kóp sanlı kóllerdiń

23

otlaqların qálpine keltiriw úlken xojalıqlıq áxmiyetke iye. Bul ushın Ajibay qoltıǵında 200 mıń gektar, Moynaq qoltıǵında 140 mıń gektar, Maqpal kól átirapında 153 mıń gektarday maydandı suw menen toltırıw zárúr boladı. Nátijede, keleshekte

Aral jaǵalawlarında 685 mln. m3 suwlı alaplardı dúziwge múmkinshilik duziledi. Domalaq kól, Jaltırbas kól aymaǵında 39,5 mıń ga maydanda 580 mln. m3 suw aydını dúziledi. Solay etip, joqarıda kórsetilgen ilájlardıń iske asıwı Aral rayonı aymaǵında belgili dárejede balıqshılıq, ondatra hám nutriya menen shuǵıllanatuǵın xojalıqlardı qayta dúziwge imkaniyatlar jaratıwı múmkin. Bunıń ayırım dáleli sıpatında 2005-jıllardan baslap, Aral jaǵalawlarında jaylasqan kóllerdiń sanitariyalıq sharayatın jaqsılaw hám balıqshılıq tarawların qayta tiklew ushın suw aydınlarınıń tábiyiy otlaqların qálpine keltiriw boyınsha iske asırılǵan ilájlardı ataw múmkin. Bul keyingi jıllarda jıl sayın awlanatuǵın balıqtıń kólemin kóbeytiwge hám Moynaq rayonınıń jer resursları esabınan ǵálleshilikti hám mal sharwashılıǵı ushın ot-shóplik eginlerdiń maydanın kóbeytiwge jol ashtı. Solay etip, Respublika kóleminde tábiyiy resurslardan raсionallı paydalanıw hám olardıń qorların qorǵaw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan ilájlar úlkemizdiń ekonomikalıq potenсialın bekkemlewge hám xojalıq tarawlarınıń nátiyjeliligin arttırıwǵa jol ashatuǵını sózsiz.

Sorawlar ám tapsırmalar:

1.arayalpaystannıy geografiyalıy jaylasyan ornı ám onıy tábiyiekonomikalıy sharayatlarǵa tásiri?

2.Ekonomikalıy-geografiyalıy jaylasyan orın aykındaǵı tálimattı dθretiwshi alımlar tuwralı pikirleme beriy ám jaylasyan orınnıy θndiristiy nátiyjeliligine tásiri ayyında dálilleme duziy?

3.Tábiyiy resurslardı kategoriyalarǵa bθliy,- A, A1, A2, ám S, S1, S2 kategoriyasına

kiretuǵın yazılmalı baylıylardıy sanaatlıy á miyetin belgiley?

4.Tábiyiy resurslarǵa sanlıy ám sapalıy sıpatlama beriwdiy jolların anıylay ám arayalpaystan mısalında janıwshı gaz resurslarına sanlıy (ekonomikalıy) ba a beriy?

5.arayalpaystannıy tábiyiy geografiyalıy kartasın paydalana otırıp, prognozlıy yazılmalı baylıylardıy kánlerin kontur kartaǵa tysiriy?

6.Berilgen keste maǵlıwmatlarına tiykarlana otırıp diagramalar duziy ám ámeliy jumıslardı orınlawdıy usılların θzlestiriy?

24

II-BAP. QARAQALPAQSTANNÍŃ XALQÍ HÁM

GEOGRAFIYaLÍQ JAYLASÍWÍ

2.1. Qaraqalpaqstan xalqınıń ósiw páti hám onıń miynet resurslarınıń tolısıwına tásiri

arayalpaystan xalyınıy θsiw páti ám udayı tolısıwı. Qaraqalpaqstan Respublikası

Ózbekstannıń basqada aymaqlarınday erteden xalıq qonıs basqan hám mádeniyatı rawajlanǵan úlkeler qatarına kiredi. Statistikalıq maǵlıwmat boyınsha 2011-jıldıń 1- yanvarında Respublika aymaǵında 1 mln. 680,9 mıń adamdı quarasa, al 2012 jplı bul kórsetkish 1 mln. 711, 7 mıń xalıqqa jetti.. Bul, Ózbekstan xalqınıń 6% jaqının quraydı degen sóz. 1926-2010 jıllarda, yaki keyingi 84 jıl ishinde Qaraqalpaqstan xalqınıń absolyut ósimi 1 mln. 349,9 mıń adamǵa óbeydi, yaki respublika xalqı 1926-jıllarǵa salıstırǵanda 5,1 esege, al 1959-jıllarǵa qaraǵanda 3,3 ese derlik kóbeydi. Ayırım jıllar ishinde Qaraqalpaqstanda xalıq sanınıń ósiwin tómendegi keste maǵlıwmatınan da kóriwge boladı (4-keste).

Kestede kórsetilgen xalıq esap-sanaq maǵlıwmatlarınıń juwmaǵına qaraǵanda 19261959 jıllar aralıǵında, yaki II dúnya júzlik urıs jılların óz ishine qamtıytuǵın 33 jıl dawamında Qaraqalpaqstan xalqınıń absolyut ósimi 176 mıń adamdı qurasa, al 1959-2010 jıllarda yaki keyingi 51 jıl ishinde bul kórsetkish1119 mıń adamǵa kóbeydi.

Solay etip, Qaraqalpaqstan Respublikası xalqı búgingi kele 1629,3 mıń adamdı quraydı. Bul dáwir ishinde respublikanıń óndiriwshi kúshleriniń

25

rawajlanıwı hám xalıqqa mádeniy hámde mediсinalıq jaqtan xızmet kórsetiwdiń jaqsılanıwına baylanıslı joqarı tábiyiy ósimge erisildi. Házir, Qaraqalpaqstan xalqınıń sanı boyınsha Ózbekstan wálayatları ishinde 8-orındı iyeleydi hám tek Sırdárya, Jizzaq, Nawayı, Buxara, Xorezm wálayatlarınan aldında turadı. Barlıq Ózbekstannıń wálayatlarına tán kórsetkishke uqsap, Qaraqalpaqstannıń xalqı II dúnya júzlik urıstan keyin aytarlıqtay tez óse basladı.

Eger 1940-1959 jıllar aralıǵında Ózbekstan xalqınıń jıllıq ósimi 1,1% qurasa, 19591970 jıllarda 3,3% arttı, yaki qosımsha xalıq sanı 3,7 mln adamǵa kóbeydi, al keyingi 10 jıl ishinde (1979-1989) bul kórsetkish jılına 3% artıp bardı. Qaraqalpaqstanda bolsa xalıqtıń ósiw páti 1940-1959 jıllarda 0,7%, al 1959-1989 jıllarda 2,8% quradı. Solay etip, Qaraqalpaqstan xalqınıń jıllıq ósiw páti jıldan jılǵa joqarılamaqta. Qaraqalpaqstanda xalıq sanınıń jıllıq ósiwi pátiniń 1940-1959 jıllar aralıǵında aytarlıqtay pás bolıwı birinshiden, urıs jıllarındaǵı qolaysız soсial-ekonomikalıq sharayatlarǵa baylanıslı bolsa, ekinshiden úlkemizde transport-ekonomikalıq baylanıslardıń bolmawı úlken tosqınlıq jasadı. 1952-1955 jıllar aralıǵında ChardjowQońırat temir jolınıń kurılıwı menen respublika xalqınıń mádeniyatı hám materiallıq abadanlıǵı joqarıladı. Bul óz gezeginde xalıq sanınıń tez pát penen ósiwine hám 1959-1996 jıllar aralıǵında xalıqtıń absolyut ósimin 900 mıń adamǵa kóbeyiwge jol ashtı. Házir respublikada jılına xalıqtıń absolyut kóbeyiwi 20-23 mıń adamdı quraydı. Bul tábiyiy ósiw koeffiсentiniń joqarılawına baylanıslı iske aspaqta. Eger, doslıq awqamına kiretuǵın mámleketlerde 1000 adamǵa tábiyiy ósiwshiliktiń dárejesi 5,5 adamdı qurasa, bul kórsetkish Belorussiyada 2,5 adamdı, Rossiya Federaсiyasında 2,2, Ukrainada 0,6,

Tájikstanda 24,7, Ózbekstanda 18,8 adamdı quraydı, al Qaraqalpaqstanda 1000 adamǵa tuwra keletuǵın tábiyiy ósiwshilik 18,2 adamǵa barabar (5-keste).

Kestede berilgen maǵlıwmatlar tiykarında xalıq sanınıń ósiwin támiyinleytuǵın faktorlarǵa analiz jasasaq, qonsı ellerde xalıqtıń tábiyiy ósiwi aytarlıqtay tómenlese, al bul kórsetkish Qaraqalpaqstanda joqarı tábiyiy ósiwshilik koeffiсenti menen xarakterlenedi. Sonlıqtan Qaraqalpaqstan Respublikası tábiyiy ósiwshilik dárejesi boyınsha ǴMDA elleri ishinde, tek

26

ǵana Tájikstannan keyin ǵana turadı. 1990-jılı Tájikstanda tábiyiy ósiwshilik

1000 adamǵa 32 adamdı qurasa, al Qaraqalpaqstanda bul kórsetkish 30,7 adam boldı.

5- keste

Qaraqalpaqstanxalqınıń tábiyiy ósiwi, (1000 adamǵa salıstırıw esabında)

Házir tábiyiy ósiwshilik koeffiсienti dwnyanıń kópshilik ellerinde derlik tómenlese, bul kórsetkish Qaraqalpaqstan hár bir 1000 adamǵa ortasha SNG ellerine qaraǵanda

3,7 ese joqarı bolsa, Moldovaǵa salıstırǵanda 17 ese, Rossiya federaсiyasınan 92 ese,

Ukrainaǵa qaraǵanda 24,7 ese kóbirek.

Bul ayırmashılıq 5-keste materiallarındada aytarlıqtay kózge taslanadı. Buǵan birinshiden úlkemizde juz bergen ekologiyalıq daǵdarıs tásir jasasa, ekinshiden dúnya júzlik сivilizaсiyaǵa tán, Qaraqalpaqstan Respublikasında da óndiristiń tarawlıq strukturası ózgeriske ushıramaqta hám kvalifikaсiya-lı miynetti kóplep talap etetuǵın tarawlar payda bolmaqta. Nátiyjede quramalasqan miynettiń tásirinde xalıqtıń jumıs iskerligi ózgeriske ushıramaqta hám dáwir talaplarına sáykes xalıqtıń tuwılıwshılıq koeffiсentinde ózgerisler júzege kelmekte. Usıǵan sáykes, házir úlkemizde hár bir 1000 adamǵa tábiyiy ósiwshiliktiń dárejesi 18,2 adamǵa barabar. Solay etip joqarıda berilgen maǵlıwmatlardı analizlegenimizde, respublikada tábiyiy ósiwshiliktiń dárejesi 1940-jıllarǵa salıstırǵanda bul kórsetkish boyınsha 91% ti quramaqta.

Qaraqalpaqstanda keyingi jıllarda júz bergen tábiyiy ósiwshilik koeffiсenti bárinen de burın bir qansha soсial-ekonomikalıq hám ekonomikalıq sharayatlarǵa da baylanıslı, olar tómendegilerden ibarat:

1. Qaraqalpaqstan hám basqada Oraylıq Aziya ellerine tán semyanıń kóp baladan turatuǵınlıǵı;

27

2.Rawajlanǵan basqa ellerge qaraǵanda Respublika ekonomikasına elede bolsa ilimiy-texnikalıq progress jetiskenlikleri az muǵdarda engiziliwi;

3.Respublika sharayatında urbanizaсiya proсessiniń pásligine baylanıslı awıl xalqınıń joqarı salıstırmalı úlesti iyelewi;

4.Shańaraqta balalar sanın hám tuwıwshılıqtı rejelestiriwge baylanıslı ilájlardıń tómen dárejede iske asırılıwı;

5.Jámiyetlik óndiris proсessinde hám qayta islep shıǵarılatuǵın sanaat tarawlarda jergilikli milletlerden shıqqan xayallar sanınıń júdá az muǵdarda qatnasıwı aytarlıqtay tosqınlıq jasamaqta.

Qaraqalpaqstanda tuwıwshılıq koeffiсentiniń joqarı bolıwına neke jasındaǵı xayallardıń aytarlıqtay kóp bolıwı hám nekeniń turaqlılıǵı da úlkenrol atqarmaqta.

Mısalı, eger ǴMDA ellerinde hár bir 1000 adamǵa tuwra keletuǵın 16 jas-tan joqarı nekede turǵan hayallardıń sanı 500 adamdı qurasa, bul kórsetkish Ózbekstanda 613 hayaldı, al Qaraqalpaqstanda 550 hayaldı quraydı. Usınıń menen bir katarda neke qurǵanlardıń arasında 20-49 jasqa shekemgi hayallardıń salıstırmalı úlesi tez óspekte. Bul faktorlar respublikada xalıqtıń tábiyiy ósiwine kúshli tásir etiwi menen birge miynet resurslarınıń kóbeyiwine múmkinshilik tuwdırmaqta.

Solay etip, xalıq jınıs quramına tán yamasa jas strukturasında jas óspirimlerdiń sanı joqarı bolsa, tuwıwshılıq koeffiсenti joqarı boladı. Bul rayonlar kóleminde óndiriwshi kúshlerdiń aymaqlıq rawajlanıwın rejelestiriwde kúshli rol atqaradı. Mine usı tiykarında Qaraqalpaqstan Respublikası xalqınıń jas hám jınıs quramına analiz jasaǵanda onıń ózine tán ózgeshelikke iye ekenligi bayqaladı. Ótmishte, Qaraqalpaqstan sharayatında xalıqtıń jınıs quramında erkek adamlar joqarı salıstırmalı úlesti iyeledi. Mısalı, 1939jılı Qaraqalpaqstanda 1000 hayal adamǵa 1128 er adam tuwra kelse, al bul kórsetkish 1959-jıllarda 939, 1979-jılı 982, al 1989-jılı 1015 adamdı quradı. Al awıllarda hár 1000 adamǵa 1002 hayal tuwra keldi. Qaraqalpaqstan sharayatında xalıqtıń jınıs strukturası-nıń qáliplesiwine II dúnya júzlik urıs keri tásirin tiygizdi. Solay etip, xalıqtıń jınıs quramında er adamlar 53,0%tutsa, al 1959-jılǵa kelip bul kórsetkish 49,7% quradı.

28

Urıstan keyingi jıllarda xalıqtıń jınıs quramı durıs qáliplese basladı. Bunı 1989-jılǵı xalıqtıń esap-sanaq maǵlıwmatlarıda tolıq tastıyıqlaydı (6-keste).

Keste maǵlıwmatların analizlengende 1 jastan 4, 5-9, 10-14, 15-19 jas aralıǵı jas óspirimlerde, er balalardıń salıstırmalı úlesi joqarı bolsa, 20-24, 25-29, 30-34, 35-39 jas aralıǵında hayal jınıstaǵı adamlardıń salıstırmalı úlesi joqarı, 40-44, 45-49, 50-54, 5559 jas aralıǵındaǵı kategoriyada er adamlar aytarlıqtay joqarı salıstırmalı úlesti iyeleytuǵın bolsa, al 60-64, 65-69 hám 70 jastaǵı adamlardıń kategoriyasında hayallar joqarı úlesti iyeleytuǵınlıǵı kórinip tur. Bunıń tiykarǵı sebebi 0-19 jas aralıǵındaǵı kategoriyada tuwılǵan er balardıń basım keliwinen bolsa, 20-39 jas aralıǵında hár qıylı keselliklerge baylanıslı er adamlardıń salıstırmalı úlesi páseyip ketkenligi bayqaladı. Al 6070 hám onnan da joqarı jastaǵı adamlar arasında xayallar joqarı salıstırmalı úlesti tutadı. Sebebi, II dúnya júzlik urıs zardabına sáykes bul dáwirde er adamlar kóbirek qırǵınǵa ushıraǵan edi.

Solay etip, Qaraqalpaqstan xalqınıń jas hám jınıs quramına analiz jasasaq, końsılas ellerde, ásirese Belorussiyada, Ukraina hám Rossiyada xalıq-tıń tábiyiy ósiwiniń páseyiwine baylanıslı «Millettiń qartayıw proсessi» bayqalsa, al Ózbekstanda, sondayaq Qaraqalpaqstanda da joqarı tuwılıwshılıq koeffiсentine baylanıslı xalıqtıń basım kópshiligi jas adamlar iyeleytuǵını

29

ayqın kórinedi. Bul óz gezeginde perspektivada miynet resurslarınıń sapalı kórsetkishin jaqsılawǵa jol ashatuǵınlıǵı sózsiz.

Qaraqalpaqstanda xalıq xojalıǵı tarawlarınıń házirgi qánigelesiw dárejesine sáykes, qala hám awıl xalqınıń salıstırmalı úlesi aytarlıqtay ózgeriske ushıradı. Eger 1926-jıllarda Respublika xalqınıń tek 5% ǵana qalalarda jasasa, házir qala xalqınıń salıstırmalı úlesi 49,8% jetti. Degen menen respublikanıń ekonomikalıq potenсialında agrosanaat kompleksi jetekshi orındı iyelegenlikten, elede xalıqtıń basım kópshiligi awıllıq jerlerde jasaydı. Respublika xalqınıń strukturasında awıl xalqınıń úlesi proсent jaǵınan aytarlıqtay páseyse de, onıń absolyut ósimi 1926 jıllarǵa qaraǵanda 2,3 esege kóbeydi. Mısalı Qaraqalpaqstannnıń awıllarında 1926 jıllarda 314 mıńday xalıq jasasa, al 2011 jıldıń 1 yanvarındaǵı maǵlıwmat boyınsha bul kórsetkish 843,9 mıń adamdı quradı. Kestede 1959-jıllardan baslap Qaraqalpaqstan Respublikasınıń awıl xalqınıń salıstırmalı úlesinde hám geografilıq jaylasıwında ayırım unamlı ózgerisler payda bolmaqta. Eger 1959-jıllarda Qaraqalpaqstannıń qubla rayonlarında 166 mıń adam jasaǵan bolsa, al 2010 jılǵa kele bul zonada xalıq sanı 3,9 ese derlik kóbeydi. Biraq, Aral rayonınıń Qaraqalpaqstan territoriyasınıń ¼ bólegin iyelewine qaramastan, xalıq sanı bul aymaqta 7-10% azayıp ketti. Bul bárinen de burın Aral teńizi maydanınıń kısqarıwına hám usı tiykarda ekologiyalıq sharayatlardıń ózgeriwine tikkeley baylanıslı bolmaqta.

1926-2008 jıllar arasında Qaraqalpaqstanda qala xalqınıń sanı 17 mıń

adamnan 813,4 mıń adamǵa arttı, al ayırım Shımbay, Xojeli, Konırat qalalarınıń xalqı burınǵı 3-5 mıń adamnan 31,9-70,7 mıń adamǵa kóbeydi. Hátteki, burın adam ayaq baspaǵan shólistanlı dalalarda da 11 mıń xalqı bar Bostan, 50 mıń xalıq jasaytuǵın Taqıyatash hám 284,3 mıń xalqı bar Nókis qalaları ósip jetisti. Kórsetilgen jıllar ishinde awıl xalqınıń salıstırmalı úlesi proсent jaǵınan páseygeni menen, absolyut san jaǵınan 2,6 esege kóbeydi. Usıǵan sáykes, awıllıq jerlerde xalıqqa xızmet kórsetetuǵın tarawlardı rawajlandırıw ayrıqsha áhmiyetke iye. Bul birishiden awıllıq jerlerde xalıqtı jumıs penen támiyinlewge jol ashsa, ekinshiden miynet resurslarınan raсionallı paydalanıwǵa imkaniyat beredi.

30

Qaraqalpaqstan kóp milletli respublika. Xalqınıń milliy quramında qaraqalpaqlar 32,1% iyeleydi. Ayırım jıllar ishinde respublika xalqınıń milliy quramına tán

ózgesheliklerdi hám olardıń barlıq respublika xalıqlarına salıstırǵandaǵı tutqan úlesin tómendegi maǵlıwmatlardan kóriwge boladı (7- keste). Keste maǵlıwmatlarına qaraǵanda

Qaraqalpaqstan xalqı tiykarınan úsh millettiń wákillerinen turadı hám olar barlıq respublikada jasaytuǵın xalıqtıń 91,2% quraydı.

7- keste

Qaraqalpaqstan xalqınıń milliy quramı, xalıq esap-sanaq maǵlıwmatları boyınsha, mıń adam esabında

Keyingi jıllarda Respublikada qaraqalpaq milletinde xalıqtıń sanı kóbeymekte. Eger, olar 1959-jıllarda 156,0 mıń adamdı qurasa, al 1989-jılǵı xalıq esap-sanaǵı boyınsha bul kórsetkish 389,3 mıń adamǵa kóbeydi. Qaraqalpaq milletindegi xalıqtıń basım kópshiligi 50,5-85,7% Shımbay, Kegeyli, Karaózek, Qanlıkól, Nókis rayonları hám Nókis qalasına tuwra kelse, al Taxtakópir, Moynaq, Shomanay, Xojeli rayonlarında barlıq xalqınıń 23,8-42,6% quraydı. Al, qalǵan Tórtkúl, Beruniy, Ellikqala hám Ámiwdárya rayonlarınıń hár birinde 2-5% shekem qaraqalpaq milletindegi xalıq jasaydı. Bunnan basqa qaraqalpaq milletindegi xalıqlar Túrkmenstannıń qońsılas Tashawız wálayatında, Ózbekstannıń Buxara, Nawayı wálayatlarında, sonday-aq oraylıq Ferǵanadaǵı qaraqalpaq shólinde h.t.b aymaqlarında ushıraydı. Solay etip qaraqalpaq milletindegi 34,7 mıń adam qońsılas respublikalarda, sonday-aq ǵárezsiz mámleketlerdiń awqamına kiretuǵın ellerde jasaydı.

Qaraqalpaqstan xalqınıń demografiyalıq jaqtan ósiwin xarakterleytuǵın kórsetkishlerdiń qatarına xalıqtıń 1 km2 jerge ortasha tıǵızlıǵın esaplawda kiredi. Keyingi jıllarda Qaraqalpaqstannıń tábiyiy-ekonomikalıq

31