Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

de tıǵız baylanıslı. Bular arasındaǵı baylanıs hám jumıslardı sheshiw qánshelli joqarı ráwishte shólkemletirilse óndiris kompleksiniń aqırǵı juwmaqlarıda sonshelli joqarı nátiyje beredi. Usıǵan sáykes, 2010-2015 hám 2020 jıllarda awıl-xojalıǵı koorporaсiyasına kiretuǵın tarawlar birlestirilip, óndirislik baylanısları bekkemlendi, olardıń óz-ara tarmaqların tutastıratuǵın iri–iri suw xojalıq birlespeleri dúziledi. Suw xojalıq birlespelerine kiretuǵın kárxanalardıń quwatları bekkemlenedi. Olar hár jılı mıńlaǵan gektar injenerlik usılda jańa egislik maydanlardı ózlestiriw, kóplegen jańa turaq jay imaratların qurıw imkaniyatlarına iye boladı. Degen menen, joqarıdaǵı iske asırıwǵa tiyisli óndiristi intensifikaсiyalawǵa baǵdarlanǵan ilájlar hám basqa da mashqalalar, ásirese jańa rayonlarda sanaat tarawların dúziw, finans-kredit hám soсiallıq tarawlardı rawajlandırıw menen birgelikte alıp barılsa ǵana nátije beriwi múmkin. Usıǵan sáykes awıl-xojalıǵın intensivli rawajlandırıwǵa baylanıslı rejeler soсiallıq baǵdardaǵı kóp sanlı obektlerdi qurıw, ásirese soсiallıq infratuzilmelerdi iske qosıw arqalı alıp barılıwı tiyis.

Aldıńǵı waqıtlarda úlken kólemdegi jumıslar tábiyiy–ekonomikalıq

rayonlarda agrosanaat kompleksin rawajlandırıwǵa qaratılıp atır. Sebebi awıl xojalıǵın sanaat tarawları menen baylanıstırıp rawajlandırıw respublika ekonomikasınıń eń tiykarǵı wazıypası dep belgilenbekte. Bul máselede rawajlanǵan mámleketler tájriybesi hám olardıń sanaat tarawlarındaǵı dáslepki erisken qádemleri dúnya júzlik ekonomikalıq rawajlanıwdıń gilti sıpatında názerge alınıp hám onı iske asırıw jolları tayarlanbaqta.

Házir Qaraqalpaqstan Ózbekstandaǵı tábiyiy mineral-resurslarǵa bay rayon bolıwına qaramastan onıń respublikanıń ortasha kórsetkishlerindegi salıstırmalı úlesi jeterli dárejede emes. Sonlıqtan sanaattıń házirgi qáliplesken tarawlıq strukturasın ózgertiw hám alda turǵan wazıypalardı perspektivada sheshiw ushın respublikada sanaat tarawlarınıń strukturasın optimizaсiyalawdıń baslı baǵdarları islep shıǵıldı hám onıń mazmunı tómendegishe:

192

Qaraqalpaqstan Respublikasında sanaat kompleksin rawajlandırıwdıń birinshi etabı 1993-2000 jıllarǵa mólsherlendi hám bul dáwir ishinde tiykarınan bir orayǵa jámlengen burınǵı struktura kem-kemnen administrativlik komandadan ajratılıp tazadan ózlestirilgen kárxanalardıń ixtiyarına berildi hám bazar qatnasıqlarınıń talaına sáykes strukturaǵa ótkerildi. 1993 jıldan baslap 1998 jıllar aralıǵında Respublikada akсionerlik jámiyet tiykarında dúzilgen «Nókis tekstil»,

«Jergilikli sanaat», «Qaraqalpaq balıq», «Qarabaylı gúrish», «Xojeli gúrish», «Xojeli Tekstil» hám taǵı basqa kárxanalar boy tikledi. Bul kárxanalar mekshiklestiriwdiń hár qıylı formaların tańlap alıwı kóp ukladlı ekonomikanı dúziwge hám básekelik sharayatqa shıdam beretuǵınday óndirislik ortalıqtı dúziwge múmkinshilik jarattı. Solay etip, Qaraqalpaqstan agrosanaat kompleksin rawajlandırıwdıń birinshi etabında sanaat kárxanaların menshiklestiriwdi sheklew hám jeke sanaat kárxanaların dúziw baslandı. Jergilikli shiyki zat bazası tiykarında isleytuǵın quwatlı kárxanalar payda boldı. Bulardıń qatarına APK strukturasına kiretuǵın bir qansha awıl xojalıq

ónimlerin kayta islep shıǵaratuǵın kárxanalar hám qurılıs sanaatı qarawındaǵı óndirislik birlespe hám sanaat orayların atawǵa boladı.

Elimizdiń ekonomikalıq potenсialın kúsheytudi basqıshpa-basqısh iske asırıwdıń 2-etabında (2000-2007) taza sanaat obektlerin qurıw, iriiri óndirislik kárxanalardı qayta rekonstrukсiyalaw iske asırıldı. Sanaat tarawın rawajlandırıwdıń bul baskıshında jergilikli shiyki zat bazasında isleytuǵın kárxanalar qurıw hám olardıń básekelesiw sharayatın dúziw hám rawajlandırıwǵa ayrıqsha itibar berildi. Bul siyasat boyınsha iri sanaat obektlerin qurıwǵa ketken investiсiyalardıń tez óteliwi kózde tutıldı hám olardıń tiykarǵı obektleri etip awıl–xojalıǵı ónimleri bazasında isleytuǵın azıq-awqat hám jeńil sanaat kárxanaları saylap alındı. Usıǵan sáykes Shımbay, Shomanay rayonlarında paxta tazalaw kárxanaları, may zavodları, Ámiwdárya rayonı aymaǵında kollektor– drenaj tarmaqları ushın izolentalar tayarlaytuǵın óndiris orayı, al oraylıq zonada boyan tamır ónimlerin qayta islew hám shetke shıǵarıw jumısların shólkemlestiretuǵın óndirislik birlespe dúzildi.

193

Qaraqalpaqstanda agrosanaat kompleksin jedel rawajlandırıwdıń úshinshi basqıshı 2008-2015 jıllardı óz ishine alıp, bul dáwir Respublikasında agro sanaat kompleksin rawajlandırıwdıń eń sheshiwshi jılları boladı. Bunda awır industriya tarawların dúziw, rawajlandırıwǵa ayrıqsha itibar beriledi. Usıǵan sáykes ximiya, metallurgiya, elektrotexnika hám awıl xojalıq mashinaların qwrastıratuǵın mashinasazlıq tarawları dúziledi. Bulardı rawajlandırıw ushın Respublikada imkaniyatlar bar. Ústirt gaz hám neft baylıqları, Qusxanataw mirabliti, Qarataw reńli hám qara metall shiyki zat resursları tek Qaraqalpaqstan ushın emes, al qońsı eller ushında ónim tayarlaytuǵın boladı. Buǵan Respublikanıń industrial rawalanıw programmasında kórsetilgen ilájlar da mısal boladı. Bul basqıshta Surgil gaz-ximiya sanaatı komplekisi bazasında awır industriya tarawların dwziu hám rawajlandırıwǵa ayrıqsha itibar beriledi, sonday-aq Taxiatas elektr stanсiyasınıń gezektegi quwatların ornatıw, Qarataw sanaat rayonında joqarı quwatlı gaz otınında isleytuǵın jıllılıq stanсiyaların dúziw názerde tutılmaqta. Bul jobalar respublika xalıq xojalıǵınıń tarawlıq strukturasın jetilistiriwge jol ashadı (39-keste).

39- keste

Tábiyiy-ekonomikalıq rayonlardıń xojalıǵınıń aymaqlıq dúzilisi hám onırawajlandırıwdı jedellestiriwdiń prognozlıq baǵdarları

194

Bazar qatnasıqları talabına muwapıq Qaraqalpaqstanda óndiriwshi kúshlerdi rawajlandırıw házirgi zamanagóy jol qatnas hám kommunikaсiya tarawların dúziwdi talap etedi. Bul Respublikada tovar aylanısın tezletiw hám xalıqtıń kúndelikli talapların sheshiwde jetekshi ilájlardan esaplanadı. Usınday mashqalalardıń biri retinde temir jol transportın rawajlandırıwǵa itibar berilmekte.

─Usıǵan sáykes keleshektegi birinshi prioritetli baǵdarlar esabında NókisSultan Uays temir jol liniyasın qayta tamırlaw hám onı Uchqudıq baǵdarındaǵı temir jol jónelisindey joqarı manevrli wskenelermenen támiynlew názerde tutılıp otır. Bunı iske asırıw menen Respublikanıń ekonomikalıq rawajlanıwında úlken burılıslar boladı, sonlıqtan bwlilájlardıń áhmiyeti oǵada úlken.

— Qaraqalpakstan ushın xalıq xojalıǵın rawajlandırıwdıń ekinshi prioritetli baǵdarı transport-ekonomikalıq baylanıstı jetilistiriw arqalı iske asırılıp, bul dawirde jol qatnas tarawların qayta tamırlaw hám jańa baǵdardaǵı temir jol, avtomobil jolların qwrudı tezletiwge baylanıslı bolıp, bul eń aldımenen Shımbay–Nókis-Qońırat, Úrgenish- Qońırat-Beynew temir jolların intensiv payda-lanıw menen tikkeley baylanıslı boladı.

─Keleshekte respublika ekonomikasın rawajlanıdırıwda baslı baǵdar rayon ham respublika ara xalıq xojalıq áhmiyetke iye ekonomikalıq máselelerdi sheshiwdi tezletiwge baylanıslı bolıp tómengi Ámiwdarya ekomikalıq rayonına tiyisli suwǵarıwmelioraсiya jumıstarın sheshiw, trasport baylanıs kommunikaсiya tarawların keskin rawajlandırıwǵá tikkeley baylanıslı.. Sonlıqtan suw xojalıq jumısların koordinaсiyalaw, xojalıqlar hám mádeniy tarawlar arasındaǵı baylanıslardı sheshiw menen sheklenbesten, hákimshiliq aspekttegi baylanıslardı bekkemlew, wlıwma xalıq xajalıǵı maplerine sáykes jobalardı iske maqsetke mwapıq keledi. Bul tómnegi Ámiwdarya ekonomikalıq rayonınıń xalıq xojalıǵın modernizaсiyalawǵa hám qońsı eller kólemindegi integraсiyanı kwsheytiwge jol ashadı.

Keleshekte tómengi Ámiwdárya administrativlik rayonlarında sawda– ekonomikalıq baylanıstı kúsheytiwge ayrıqsha itibar beriledi. Bul baǵdar

195

házirgi waqıttıń ózinde-aq aktuallıǵın kórsetip otır. Sonlıqtan tómengi Ámiwdárya regionın tutastırtuǵın sawda ekonomikalıq hám mádeniy oraylardı dúziw maqsetke muwapıq keledi.

Biziń dáwirimizde miynet resurslarınıń molshılıǵın dúziw, yaki adam faktorınń rolin tiklew hám miynet resurslarınan raсionallı paydalanıw qolaylı miynet shárayatın támiynlewgede tikkeley baylanıslı. Bunı iske asırıwda eń áhmiyetli ilájlardıń biri retinde turaq–jay máselesin sheshiw, den-sawlıq orayların qurıw, xalıqqa servislik xızmet kórsetiw ushın házirgi zaman talaplarına juwap beretugın infrastrukuralardı rawajlandırıw zárúr. Bulardıń iske asıwın tezletiu wlkemizdi abadanlastırıwǵa imkaniyat jaratadı.

Házir Qaraqalpaqstan qurılısshıları Tashkentlilerdiń bay tájriybelerin úyrenip, regionlıq baǵdardaǵı rejege sáykes qurılıs masshtabın keńeytpekte. Olar qurılısshı hám shólkemlestiriwshi sıpatında, iri qurılısqa tiyisli qarjınıń 94,6% in ózlestiriwge erispekte. Usıǵan sáykes Respublikada 2010 jıl juwmaǵı boyınsha 369,6 mıń kvadrat metrden aslam turaq jay qurılısı pitkerildi. Solay etip, jeke adamlardıń esabınan bólingen qarjılardı kóbeytiw arqalı soсiallıq obektlerdi dúziw keńnen en jaymaqta.Keleshekte soсiallıq infrastrukturanıń belgili elementleriniń biri retinde turmıslıq xızmet kórsetiw hám sawda tarawların rawajlandırıwǵa ayrıqsha itibar beriledi. Sonlıqtan keleshekte soсiallıq infrastrukturanı rawajlandırıw bwırınlardaǵıday «qaldıq prinсipke» tiykarlanıp emes, al zamanagoy koz qarasta sheshiliwi qájet. Bul házirgi dawirdegi birden-bir sınalǵan jolbolıp esaplanadı.

Karaqalpaqstan Respublikasında aldaǵı waqıtlarda awıllıq

jerlerdiń óndiriwshi kúshlerin tez pát penen rawajlandırıwdı támiyinlew hám regionallıq ekonomikanıń ósiw pátin tezletiw ushın qolaylı tábiyiy– ekonomikalıq sharayatlardı dúziw prinсipleride kiredi. Bul jámiyettiń ósip baratırǵan talaplarına sáykes xojalıq tarawları arasındaǵı óndirislik baylanıslardı bekkemlew, awıllıq mákan jaylar kóleminde soсial-ekonomikalıq ósiw pátin tezletiw jolı menen hám artta qalǵan aymaqlardı aldıńǵılarǵa teńlestiriw tiykarında iske asırılıwı tiyis.

196

Xalıq xojalıǵın rawajlandırıw miynet resurslarınıń quramında kvalifikaсiyalı kadrlardı tayarlaw hám óndiris proсessinde intellektual resurslardıń sanın kóbeytiwge de baylanıslı. Usıǵan sáykes sanaat kárxanalarında smenalı jumıs islew ritmi artadı, jańa jumıs ornın kóbeytiwge arnalǵan rejeler, bárininde burın Qaraqalpaqstan xalqınıń materiallıq abadanlıǵın joqarılatıwǵa qaratılǵan ilájlar turmısta óz ornın iyeleytuǵın boladı.

Solay e tip, XXI ásir bosaǵında prezident I.A.Karimov tárepinenislep

aymaǵında iske asırılatuǵın ilájlar tabiiy–ekonomikalıq rayonlardıńxojalıǵınıń aymaqlıq stukturasın optimizaсiyalauǵa hám onıń keleshekteturaqlı rauajlanıuı ushın

sharayatlar jaratadı. Usıgan saykes termikalıkresurslarga bay Karakalpakstannıń qubla rayonlarında suwdanpaydalanıudı tejey

otırıp paxtashılıqtı intensiv rauajlandırıw jolımenen pilleshilik, bagshılıq hám juzimgershilik, sut-gósh baǵdardaǵı malsharuashılıǵı rauajlanadı.Sanaat tarauları tiykarınan auıl xojalaǵıónimleri qayta isleu, kurılıs materiyaların óndiriu ham auıl xojalıqtexnikaların remontlaytuǵın óndiris bazaların duziu menen shuǵullanadı.

sharuashılık tarauların keńnen rauajlandrıu jolǵa qoyıladı.

Keleshekte oraylıq rayonlarda paxtashılıqtıń egislik maydanların kısqarta otırıp galeshilik, ot shóplik eginlerdiń maydanları keńeytiriletuǵın boladı, al sanaattı

197

Arqa rayonlarda ǵáleshilikti intenсifikaсiyalaw jolı menen ovosh hám baǵshılıq tarawların tez pát penen rawajlandırıwǵa itibar beriledi. Mal sharwashılıǵında óndiris proсessin mexanizaсiyalaw jolımenen onıń ot jem bazası keńeytiledi. Ámudariya alabındaǵı pishenzarlar xam toǵaylı jaylaulardıń esabınan gósh-sut baǵdardaǵı mal sharuashılıǵı, sonday-ak atıraptaǵı shólistanlı jaylaw fondın suwlandırıw jolı menen qoy sharwashılıǵı, jılqı ósiriwshilik, tuyeshilik hám qus ósiriwge ayrıqsha itibar beriledı. Sanaattı rawajlandırıwdıń baslı baǵdarı azıq–awqat sanaatı, transport mashinaların remontlaytwǵın ondiris orayların qurıw menen bir qatarda nefte-ximiya, gaz sanaatı hám kuatlı energetika bazası duziledi.

Aral rayonı hám Araldıń qurǵaqlıqqa aylanǵan aymaqlarında rekultivaсiya ilájların iske asıra otırıp, gósh-sut baǵdardaǵı qara mal sharuashılıǵı, ovosh hám baqsha eginlerin ósiriu,ǵalleshilik hám ot-shóplik eginlerdiń maydanı keńeytiledi. Túyeshilik hám jılqı ósiriushilik tarauların rauajlandrıu qolǵa alınadı. Suw tansıqlıǵı sharayatında nabıt bolǵan balıqshılık tarauların rauajlandırıw ushın suw aydınların, jaǵalık kóllerdi, sonday-aq suw saqlaǵıshlar tiykarında balıqshılıq tarauların qayta tikleu, ondatra ósiretuǵın xojalıqlardı duziwge imkaniyatlar jaratıladı. Aral tábiyiy ekonomikalıq rayonında keleshekte Aral akvatoriyasındaǵı neft hám gaz, sonday-aq siyrek gezlesetwǵın ximiyalıq elementlerdiń zaxiyraları bazasında ximiya, nefti hám gaz sanaatları duziledi. Bular,ekologiyalıq daǵdarıstıń epiсentrinde jasaytwǵın jergilikli xalıqtı jumıspenen táminlew hám Aral rayonnıń kólemli resurs potenсialın iske qosıw máselelerin sheshiwge jol ashadı. Juwmaсlap aytсanda, jaqın jıllar ishinde Qaraqalpaqstanda reformalardı tereńlestiriw, ekonomika tarawların modernizaсiyalaw hám ekonomikalıq mexanizmlerdi liberalizaсiyalaw jolımenen bazar qatnasıqlarına ótiw inabatlı rawishte iske asırıladı. Nátiyjede ulkemizde quwatlı óndirislik potenсialdı dúziwge, bárinende burın qolaylı makroekonomikalıq sharayatlardı bekkemlew arqalı elimizdiń turaqlı soсial-ekonomikalıq rawajlanıwına baza jaratıladı. Bul ilájlar aqırǵı e sapta Qaraqalpaqstan Respublikasınnıń industrial baǵdarda

198

rawajlanıwın támiynlew arqalı Ózbekstan Respublikasınıń Evropa ellerine shıǵatuǵın bosaǵasında quwatlı hám industrial baǵdardaǵı Qaraqalpakstan ekonomikasınıń ósip qáliplesiwine jol ashadı. Bul oqıwlıqtń mazmunın jánede bayıtadı hám tálim – tárbiyalıq áhmiyetin joqarılatadı degen úmittemiz.

199

Umarov Esenǵali urbanovich – Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutınıń geografiya hám AzPIdiń biologiya jáne awıl xojalıǵı tiykarları fakultetlerin pitkergennen keyin 19611964 jıl-lar aralıǵında Azerbayjan Ilimler Akademiyası geografiya institutında maqsetli aspirantura kursin pitkerip, «Tómengi Ámiwdárya ekonomikalıq rayonında óndiriwshi kúshlerdi kompleksli rawajlandırıwdıń perspektivaları» atamasındaǵı temada kandidatlıq dissertaсiyasın, al 2003-jılı «Qaraqalpaqstan Respublikası óndiriwshi kúshleriniń aymaqlıq strukturasın jetilistiriwdiń problemaları» boyınsha geografiya ilimleri doktorı ataǵın alıw ushın dissertaсiya qorǵaǵan. 1964-1972 jıllarda Ózbekstan Ilimler Akademiyası QQB ekonomika sektorında úlken ilimiy xızmetker, 1972-1997j.j. Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń geografiya kafedrası doсenti, kafedra baslıǵı, fakultet dekanınıń oqıw isleri boyınsha orınbasarı, geografiya-

ı lawazımlarında jumıs islegen.

nan Ájiniyaz atındaǵı NMPI-nıń shólkemlestiriliwine baylanıslı, kafedrası baslıǵı, al 2003-jıldan berli usı kafedranıń professorı lawazımında studentler arasında oqıw-tárbiya jumısların alıp barmaqta. Universitet,

instituttıń oqıw-tárbiya hám ilimiyizertlew jumıslarındaǵı miynetlerine baylanıslı, E.K.Umarovqa burınǵı awqamlas mámleketi Joqarı Attestaсiya Komissiyası tárepinen

«ekonomikalıq hám soсiallıq geografiya» mamanlıǵı boyınsha (shifr-02.00.12) doсent, sonday-aq

«regionallıq ekonomika boyınsha ylken ilimiy xızmetker ilimiy atayparı (msn.

№036343 ot 24/9-1969g), NMPI ilimiy keńesinde professor ilimiy ataqları berilgen.

Umarov E.K. joqarı oqıw orınlarında jumıs islegen dáwirde 200 den aslam ilimiy miynetler tayarladı hám baspadan shıǵardı. Onıń belgili ilimiyteoriyalıq hám oqıwmetodikalıq xarakterdegi jumıslarınan: - «Speсializaсiya i razmeshenie vedushix otrasley narodnogo xozyaystvo Respubliki Karakalpakstan» (1969); «Problemı sovershenstvovaniya

«Ishlab chiqarish kwchlarini rivojlantirishning hududiy muammolari» (Qoraqolpoǵiston misolida) 2007; «Problemı sovershenstvovaniya territorialnoy strukturı proizvoditelnıx sil Respubliki Karakalpakstan» (2009), «Aralskiy ekologicheskiy krizis i osobennosti demograficheskogo razvitiya selskoy mestnosti Respubliki Karakalpakstan» (2009), «Territorialnıe problemı razvitiya xlopkovodstva (na primere Respubliki Karakalpakstan», 2010j.), «Prioritetı ustoychivogo soсialno-ekonomicheskogo razvitiya ekonomiki selskoy mestnosti Respubliki Karakalpakstan» (2011j) hám t.b; atamadaǵı, sonday-aq 8-klasslar ushın

«Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám soсiallıq geografiyası» (2004); akademiyalıq liсeyler hám kásip-óner kolledjlerge arnalǵan «Qaraqalpaqstan geografiyası» (2005); joqarı oqıw orınları ushın «Qaraqalpaqstan-nıń ekonomikalıq hám soсiallıq geografiyası» (2011 hám 2012j. ) sabaqlıqları esaplanadı.

E.K. Umarovtıń ilimiy basshılıǵında 2006-2008 jıllarda «Regionalnıe problemı soсialnodemograficheskogo razvitiya selskoy mestnosti Respubliki Karakalpakstan»; 2009-2010 jıllarda «Razrabotka i podgotovka k izdaniyu novogo pokoleniya uchebnika ekonomicheskaya i soсialnaya geografiya Respubliki Karakalpakstan; sonday-aq 2007-2011 jıllarǵa mólsherlengen «Problemı ustoychivogo ekonomicheskogo razvitiya selskoy mestnosti Respubliki Karakalpakstan» atamalarındaǵı ilimiy ámeliy, fundamental hám innovaсiyalıq xarakterdegi grant temaları islendi hámde dawam ettirilmekte. Ol jumıstaǵı kórsetkishleri ushın Ózbeksan Respublikası XBM tárepinen «Otlichnik narodnogo obrazovaniya Vısshey shkolı RUz », KR JK prezidiumı «Pochet gramotosı» hám eki márte NMPI basshılıǵı tárepinen 2010 hám 2011 j.j. «Ey aǵla ilimpaz» nominaсiyası diplomı, kokrek belgisi nıshanları menen sıylıqlanǵan húrmetke ılayıq ádep-ikramlı ustazlardan esaplanadı.

200