Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

támiyinlewde hám jobalastırıp otırǵan sanaat komplekslerin dúziwge jol ashıw menen birge, paydalanıwǵa jaramlı mineral shiyki zat resurslarınıń quramındaǵı bos jınıslardı ajıratıwǵa múmkinshilik beredi.

Qaraqalpaqstanda metallurgiyalıq áhmiyetke iye minerallıq resurslardan temir rudasın, mıs, сink, nikel, qorǵasın h.t.b. baylıqlardı atawǵa boladı. Geologiyalıq izertlew nátiyjesinde Sultan-Wáyis tawında temir rudasınıń (qorı 17 mlrd.t.), mıstıń, qorǵasınnıń, сinktiń hám t.b. baylıqlardıń kólemli qorları tabıldı. Tabılǵan nikel avtomobil, traktor, awır mashina sanaatı ushın kerekli hár qıylı úskeneler tayarlawǵa, mediсinalıq priborlar, akkumlyatorlar ushın elektrod tayarlawǵa hám tiyin aqshalarǵa naǵıs beriw ushın jaramlı. Ximiyalıq hám azıq-awqatlıq minerallıq shiyki zat resurslarǵa fosforit, mirobilit, as duzı hám shıpalı jer astı suwların keltiriwge boladı. Fosforittiń izertlengen qorları Ústirtte, Bestóbede, Xojakólde hám t.b. orınlarda ushıraydı. Mirobilittiń sanaatlıq áhmiyetke iye qorları Qusxana tawında ushır-aydı hám qorı 1,1 mlrd. kub metrge barabar. Bular qaǵaz, toqımashılıq sanaatları, sondayaq shiyshe islewge hám farmaсeptika ushın paydalanıwǵa jaramlı. As duzınıń

12

kólemli sanaatlıq áhmiyetke iye qorları Qarawımbet, Barsakelmes, Aqtuba, Sarıkól zonalarında jaylasqan. Usınnan, tek Barsakelmes kánindegi as duzınıń qorı 15 mlrd. tonnadan aslam dep júrgiziledi. Qaraqalpaqstanda xalıq xojalıǵında paydalanıwǵa jaramlı jer astı suwlarınıń da mol qorları ushıraydı. Gidrogeologiyalıq ekspediсiya maǵlıwmatlarına qaraǵanda, bul suwlar emlewxana islerine hám ishimlik ushın mineral suw retinde paydalanıwǵa imkaniyat beredi. Qaraqalpaqstan aymaǵı qurılıs sanaatı ushın kerekli quramalı asbest, dala shpatınıń, talktiń, mramordıń, háktiń, granittiń hám t.b. qorlarına oǵada bay. Usınnan, talktiń izertlengen qorı 820 mln. kub metrge bara-bar bolıp, qaǵaz, kabel, rezina islep shıǵarıwda, bezew ushın plitalar tayarlawda hám izolyatorlar islep shıǵarıwda paydalanıwǵa boladı, al granit bolsa kesiw, jonıw úskenelerin tayarlawda paydalanıwǵa jaramlı.

Házir úlkemizde qurılıs materiallarınıń ishinen mramordan paydalanıw belgili dárejede jolǵa qoyılǵan. Sultan-Wáyis tawı mramorınıń bazasında Nókis granitmramor zavodı islemekte. Solay etip, Qaraqalpaqstandaǵı shiyki zat resursların qısqasha analizlegenimizde úlkemizde minerallıq baylıqlardıń potenсiallı qorları bar ekenligi belgili bolıp otır. Sonlıqtan, bul kólemli resurslardı sanaatta paydalanıwǵa qosıw, aldaǵı waqıtlarda Qaraqalpaqstanda iri-iri tarawlıq hám tarawlarara sanaat kompleks-lerin dúziwge múmkinshilik beredi, bul óz gezeginde úlkemizdiń agrar statusın ózgertiwge jol ashsa, ekinshiden xalqımız milliy tabısınıń kólemin artırıwǵa girew bolatuǵını sózsiz.

Juwmaqlap aytqanda, Qaraqalpakstan Respublikasınıń aymaǵında awır sanaat tarawların, ásirese, taw-kán sanaatı hám qurılıs materialları sanaatın rawajlandırıw ushın minerallıq shiyki zat resurslardıń kópshilik túrleri jaylasqan. Mısalı, Tebinbulaq titan-magnetitli káni perspektivalı kánlerden esaplanadı. Sulfatlı magneziyalı duz káni tiykarında sulfat natriyin, as duzın hám metall magniyin alıwǵa jol ashıladı. Bul aqırǵı esapta ximiya, metallurgiya sanaatların keńnen rawajlandırıwǵa múmkinshilik tuwdıradı.

Respublikada qurılıs materialların kóplep jetistiriw ushın da mineral baylıqlarınıń qorları mol. Bul házirgi waqıtta Ústirt zonasınan

13

tabılǵan gaz, neft hám t.b. bir qatar kánlerinde qurılıs-montajlaw jumısların shólkemlestiriwge hám Qaraqalpaqstannıń industrial baǵdarda rawajlanıwına múmkinshilik jaratadı.

Klimatı. Qaraqalpaqstannıń klimatı keskin kontinental hám hádden tısqarı qurǵaqshılıǵı menen xarakterlenedi. Klimat sharayatınıń bunday bolıwına onıń materiktiń ishkerisinde jaylasıwı hám jer júzlik okeanlar, sonday-aq teńiz suwlarınan júdá uzaqta bolıwı jáne Arktikadan keletuǵın suwıq hawa massası ushın irkinishtiń joqlıǵı kúshli tásir jasaydı.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń klimatınıń kontinentalılıǵı meteorologiyalıq elementlerdiń sutkalıq hám jıl boylıq barısındaǵı keskin ózgeriwinen de seziledi. Mısalı: Qaraqalpaqstan aymaǵı boyınsha jıl dawamında baqlanatuǵın hawanıń eń joqarǵı hám júdá tómengi temperatura dárejelerin bir-biri menen salıstırsaq, olarda úlken ayırmashılıqlardıń bar ekenligin anıqlawǵa boladı. Ol Nókiste 78ºS,

Taxiyatashta 79ºS, Jaslıqta 81ºS, Karakalpakiya hám Shabanqazǵanda 84ºS qa teń.

Jaz aylarında sutka ishindegi e ń tómen temperatura kóbinese azanǵı saat 4-5, al júdá joqarǵı temperatura saat 14-16 aralıǵına tuwra keledi. Qıs aylarında sutka ishinde hawanıń eń tómengi temperaturası azanǵı saat 6-7 de biliwge boladı. Al iyulde joqarǵı temperatura +32,8ºS bolsa, al yanvardaǵı eń tómen temperatura 11-16ºS qa barabar.

Respublikanıń tábiyiy-ekonomikalıq rayonları boyınsha jaz hám qıs aylarınıń ortasha temperaturasında-da úlken parıqtı bayqawǵa boladı. Mısalı: Iyuldiń ortasha temperaturası qubla zonada +33,1ºS bolsa, al Qızılqumda +38,2ºS qa shekem joqarılaydı. Yanvar ayındagı eń tómen temperatura qubla Aral jaǵalawında -28ºS bolsa, al Ústirt jáne Qızılqumda

-36ºS qa shekem páseyedi. Ayırım jıllarda, iyuldegi ulıwma maksimum temperatura suwǵarılatuǵın zonada +42º, +44ºS qa, al Qızılqumda +46º, +48ºS qa shekem kóteriledi.

Qaraqalpaqstanda jaylasqan meteorologiyalıq stanсiyalardıń kóp jıllıq maǵlıwmatlarına qaraǵanda respublikanıń tábiyiy-ekonomikalıq rayonlarda. sondayaq hátraptaǵı shólistanlı aymaqlarda ıssılıqtı talap etetuǵın kópshilik awıl xojalıǵı ósimlikleri, hásirrese texnikalıq

14

eginler ushın vegetaсiyalıq dáwirde termikalıq shárayatlar jetkilikli. Bunı Qaraqalpaqstanda jaylasqan meteorologiyalıq stanсiyalar boyınsha toplanǵan

+10º joqarı temperaturalardıń swmmasınan hám kún esabındaǵı agroklimatlıq resurslardıń muǵdarınanda bayqawǵa boladı (2-keste).

Kestede kórsetilgenindey Qaraqalpaqstannıń arqa rayonlarında paxtanıń tez pisetuǵın sortların engiziw arqalı termikalıq resurslardan nátiyjeli paydalanıwǵa boladı, al qubla rayonlarda bolsa vegetaсiyalıq dáwirdegi nátiyjeli temperaturalar texnikalıq ósimliklerdiń ósip rawajlanıwı ushın jetkilikli. Qaraqalpaqstan shóller zonasında jaylasqan úlke hám eń ıssı aymaqlar qatarına kiredi. Sonlıqtan xawanıń ıǵallıǵı oǵada tómen. Iyul aylarında hawanıń ıǵallıǵı Qońırat penen Shımbayda 3,1 millibarǵa, al Tórtkúlde 3,3 millibarǵa teń, yaǵnıy yanvar ayına salıstırǵanda ol 5-6 márte kem. Orta esap penen alınǵan kóp jıllıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda jawınshashınnıń muǵdarı 80-100 mm-den artpaydı hám opıń tiykarǵı bólimin qıs, báhár aylarına tuwra keledi.

Jaz ayları dep esaplanatuǵın iyun, iyul hám avgusta jıllıq jawın shashınnıń tek 8- 13 proсenti ǵana jawadı. Mısalı, bul kórsetkish Shabanqazǵanda 10 proсent, Qońıratta 15 proсent, Shımbayda 11 proсent, al Tórtkúlde 7 proсentten artpaydı. Jawın shashını mol degen Ústirtte (Karakalpakiya) hám Jaslıq meteorologiyalıq stanсiyalarınıń

15

maǵlıwmatlarına qaraǵanda jıllıq jawınnıń muǵdarı ulıwma kórsetkishtiń tek 22-23 proсentin ǵana iyeleydi. Solay etip, juwmaqlap aytqanda Qaraqalpaqstan aymaǵında tábiyiy ıǵallanıw barısı oǵada az, bul qoldan suwǵarıw arqalı ǵana awıl xojalıq eginleriniń suwǵa degen talabın tolıqtırıwǵa hám termikalıq resurslardan ádewir tolıq hámde raсionallı paydalanıwǵa imkaniyat beredi. Sebebi, jıl boylıq jıllı kúnlerdiń sanı, hawanıń temperaturası hám ıǵallıǵı, effektiv temperaturalardıń jıyındısı, jawın shashınnıń muǵdarı, samaldıń kúshi hám baǵıtı taǵı basqa da kóplegen tábiyiy faktorlar, mádeniy ósimliklerdiń ósip rawajlanıwı ushın, sonday-aq awıl xojalıq jumısların óz waqıtnda hám sapalı júrgiziwde úlken áxmiyetke iye.

Suw resursları. Qaraqalpaqstan Respublikası Oraylıq Aziyanıń basqa da aymaqlarınday tuyıq basseynde jaylasqan hám onıń keskin kontinentallı klimat sharayatı, jer astı hám jer ústi suwlarınıń payda bolıwı, kóbeyiwi hám aymaq boyınsha jaylasıwına kúshli tásir etedi. Házir Qaraqalpaqstandaǵı eń úlken jáne birden-bir aǵın suw deregi bolıp Ámiwdárya esaplanadı. Sonlıqtan, Ámiwdárya biziń aymaǵımızdaǵı barlıq suw qorlarınıń qáliplesiwine tikkeley tásir jasaydı hám respublikanıń xalıq xojalıǵı kompleksiniń rawajlanıw dárejesin anıklaydı. Ámiwdárya Orta Aziyadaǵı eń úlken dárya. Onıń saǵası Gindikush tawınıń arqa janbawırında 4990 metr bálentlikte jaylasqan Brevskiy muzlıǵınan baslanadı. Ol baslanar jerinde Baxdjir dep ataladı. Ámiwdáryanıń tiykarǵı salaları Pamir-Alay tawlarınan baslanadı hám shól zonasında jaylasıwına qaramastan suwı mol dáryalar qatarına kiredi. Ámiwdárya baslanar jerinde Baxdjir, soń Baxandárya atalsa, al Pamir dáryası menen qosılǵannan keyin Pandj dep júrgiziledi. Pandj-Vaxsh dáryası menen qosılǵannan keyin Ámiwdárya dep ataladı. Onıń Pamirden Aralǵa shekemgi ulıwma uzınlıǵı 2540 kilometrge sozılıp jatır. Ámiwdárya óziniń tómengi bóliminde delta payda etip, ol Túyemoyınnan Aral teńizine shekem sozılıp jatırǵan 20 mıń kv.km maydandı iyeleydi. Ámiwdárya Túyemoyın qısnaǵınan baslap Aral teńizine shekemgi aralıqta bir neshe tarmaqlardı payda etip, olardıń eń baslılarınan Aqshadárya, Gónedárya, Dáryalıq, Erkindárya, Qıpshaqdárya hám.t.b atawǵa boladı. Biraq, bulardıń kópshiligi

16

derlik qurıp qalǵan salalar qatarına kiredi hám ańǵarları kómilip tegislikke aylanıp ketken. Ámiwdárya Aral teńizine shekem úlken qıyamaylıqqa iye, ol jeńil allyuvial jatqızıqlar menen bekinisken aymaqlar arqalı aǵıp ótip, shógindi jınıslardı aǵızıp, oǵada kóp muǵdardaǵı uyıqlardı alıp keledi. Onıń hár bir kubometr aqqan suwında orta esap penen 5 kg. nan 10 kg. ǵa shekem uyıq boladı. Jıl dawamında Ámiwdárya arqalı aǵatuǵın suwdıń kópshilik bólimi diyqanshılıqta paydalanıladı. Diyxanshılıqta paydalanılatuǵın Ámiwdárya suwı Qaraqalpaqstan aymaǵında tiykarınan iri 4 irrigaсiya sistemaları: PaxtaArna, Nazarxan-Qıpshaq, Súwenli hám Qızketken kanalları arqalı jetkerip beriledi. Olardıń hár biri Ámiwdáryadan ózliginen yamasa nasos járdeminde suw menen támiyinley alatuǵın bir neshe magistral kanallardı ózine biriktiredi (3-keste).

Respublikanıń túsliginde, yaǵnıy Amudáryanıń órinde Paxta-Arna irrigaсiyalıq sisteması baslanadı. Bul sistemaǵa saǵasına suw ózliginen aǵatuǵın Paxta-Arna, Nayman, Beshtam kanalları biriktirilgen. Olar Ellikqala, Tórtkúl, Beruniy rayonlarınıń suwdan paydalanıwshı xojalıqların hám mákemelerdi suw menen támiyinleydi.

17

Paxta-Arna kanalı óz saǵasın dáryanıń oń jaǵasında jaylasqan túyemoyın qısnaǵınan aladı hám Qaraqalpaqstannın tusliginde jaylasqan rayonlarınıń barlıq egislik jerlerin suwmenen támiyn-leydi. Al Beruniy rayonınıń azıraq jerleri ortasha úlkenliktegi úsh kanaldan Nayman, Beshtam, Bozjap hám Nayman-Beshtam nasos stanсiya-larınan suw aladı.

Nazarxanıpshay irrigaсiya sisteması. Jumırtaw-Qarataw qısnaǵında jaylasqan bolıp, ol saǵasınan ózliginen suw alatuǵın dáryanıń oń jaǵasında jaylasqan Nazarxan kanalınan hám dáryanıń shep jaǵasında jaylasqan Qıpshaq-Nazarxan nasos kanalınan turadı. Usı irrigaсiyalıq sistemalar, tek Ámiwdárya rayonınıń hám Berdaq atındaǵı xojalıqlardıń jerlerin suw menen támiyinleydi.

Súwenli irrigaсiyalıq sisteması. Qaraqalpaqstandagı eń iri irrigaсiyalıq sistemalardıń birinen esaplanadı. Bul sistema házir islep turǵan Taqıyatash gidrouzeline tutastırılǵan hám ol Súwenli magistral kanaldan, oǵan járdemshi parallel kanaldan, sonday-aq suw ózliginen aǵatuǵın quwatlılıǵı jaǵınan kishilew eki kanaldan: Keneges hám Súwenli kanallarınan turadı. Usı Súwenli irrigaсiya sistemasınıń tásir etetuǵın zonasında, Taqıyatash gidrouzelinen tómende, shama menen 100 km. qashıqlıqta Rawshan kanalı jaylasqan. Bul kanal keleshekte Súwenli magistral kanalınıń aqırǵı bólimine tutastırılıwı kózde tutılmaqta. Súwenli irrigaсiya sisteması tórt rayonnıń: Xojeli, Shomanay, Qanlıkól hám Qońırat rayonlarınıń suwǵarılıp egiletuǵın jerlerin suw menen támiyinleydi.

ızketken kanalı Qaraqalpaqstandaǵı eń ulken irrigaсiyalıq sistema bolıp esaplanadı. Ol arqa zonasındaǵı Amudáryanıń oń jaǵasında jaylasqan: Nókis, Kegeyli, Shımbay, Qaraózek, Taxtakópir rayonlarınıń jerlerin suw menen támiyinleydi. Qızketken kanalınıń suw alatuǵın saǵası Taqıyatash gidrouzeli-niń órinde jaylasqan bolıp, injenerlik tipte qurılǵan bas tarnawlarǵa iye. Dáryadan alatuǵın suwınıń muǵdarı sekundına 200,8 kub.metr, al jılına alatuǵın suwınıń kólemi 3,8-4 mlrd. kub. metrdi quraydı.

Solay etip, Qaraqalpaqstannıń gúllan suwǵarıw tarmaqları Túyemoyın gidrouzelinen saǵa alatuǵın baslı tórt suwǵarıw sistemasına Paxta-Arna

18

kanalına, Taqıyatash gidro-uzelinen saǵa alatuǵın Súwenli hám Qızketken kanallarına birlestirilgen. Olardıń barlıǵınıń dáryadan alatuǵın ulıwma suw muǵdarı jılına 9,6-10 mlrd. m3 jaqın. Bul házirgi suwǵarılıp egiletuǵın diyxanshılıq tarawların suw menen támiyinlewge múmkinshilik beredi hám aldaǵı waqıtlarda awıl xojalıǵınan alınatuǵın ónimlerdi arttırıwǵa jol ashadı.

Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Ámiwdáryadan keyingi baslı suw derekleriniń birine Aral teńizi (kóli) esaplanadı. Ol 66,1 mıń kv.km maydandı iyelep, onıń qublabatıs bólimi Qaraqalpaqstanǵa tiyisli. Aral teńizi maydanınıń úlkenligi jaǵınan Kaspiy teńizinen keyin doslıq awqamına kiretuǵın ellerde 2-orındı iyeleydi.

Aral teńizi dúnya júzlik okean qáddinen 53 metr biyiklikte jaylasqan. Aral teńiziniń qubla-shıǵıs tárepi oǵada sayız keledi, onıń eń tereń jeri batıs bóliminde jaylasqan. Biraq, bul kól házir úlken ózgeriske ushıramaqta. Aral teńizine Ámiwdárya, Sırdárya arqalı jıl sayın kelip túsetuǵın suwdıń azayıp ketiwine baylanıslı onıń suw basıp atırǵan maydanınıń ½ bólimi qurlıqqa aylanbaqta.

Nátiyjede Araldıń suw deńgeyi ótken ásirdiń 70-jıllarınan baslap-aq jılına 40-70 sm átirapında páseyip, 1990-jıllarǵa kele 14,6 metrge tómenledi. Araldıń suw basıp atırǵan maydanı 35 mıń km3 qısqarıp, teńiz jaǵadan 100-150 kilometrge sheginip, suwdan bosaǵan orında ayırım maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda 35-40 mıń km2 maydanǵa barabar, Oraylıq Aziyadaǵı úshinshi shólistan «Aral qum» payda boldı. Sonlıqtan, házirden baslap Aralǵa túsetuǵın suw dereklerin tabıw, ásirese dáryanıń sol jaǵalawındaǵı jaylasqan qońsılas Xorezm wálayatı hám Túrkmenstannıń Tashawız wálayatınıń diyxanshılıq zonalarınan bosaǵan awısıq suwlardı hám izeykesh suwların

Aralǵa quydırıw zárúr. Bul birinshiden qorshaǵan tábiyiy ortanı qorǵawǵa baǵdar tayarlasa, ekinshiden Araldıń suw qáddin házirgi dárejesinde saqlawǵa hám xalıqtıń azıq-awqatlıq ónimlerge degen talabın qanaatlandırıw maqsetinde balıqshılıqta paydalanatuǵın háwizlerdiń ónimdarlıǵın qálpine keltiriwge múmkinshilik tuwdıradı.

Qaraqalpaqstan Respublikasında jer astı suwlarınıń qorları da kóp. Biraq, olardıń geografiyalıq tarqalıwı hám qorı birgelikli emes. Mısalı,

19

suwǵarmalı diyxanshılıq zonalarında jer astı suwları 1-4,5 metrge shekemgi aralıqta ushırassa, al Ústirtte ol 7-16 metr tereńlikte jaylasqan. Qızılqumda jer astı suwları suwlı linzalar aralıǵında toplanıp, ol artezian suwları degen attı iyeleydi. Bunday suwlar jaylawlardı suwlandırıw ushın paydalanıwǵa boladı. Sonlıqtan, xalıq xojalıǵın kompleks baǵdarda rawajlandırıw ushın Aral teńiziniń rolin kusheytiw hám jer astı suwlarınan raсionallı paydalanıw úlken áhmiyetke iye.

Keyingi jıllarda Ámiwdárya Ámiwdárya suwınıń úlken bir bólimi

.Qaraqum kanalı, Ámiw-Qarshı hám Ámiw-Buxara kanalları arqalı diyxanshılıqqa kóplep sarıp etiliwine baylanıslı Aral teńiziniń suw basıp atırǵan háddiniń páseyip ketiwine hám kóp muǵdarda shorlanıw proсessiniń eń jayıwına duwshar etpekte. Usıǵan sáykes, Aral basseyininde júz bergen ekologiyalıq qıyınshılıqlardı túptamırınan qayta jónlew úlken áhmiyetke iye. Bul, Qaraqalpaqstanda óndiriwshi kúshlerdi tez pát penen rawajlandırıwǵa, bárinen de burın xalqımızdıń soсiallıq jaǵdayın jaqsılawǵa jol ashadı.

Topıraǵı hám jer fondı. Qaraqalpaqstannıń topıraq qatlamları shól sharayatında qálipleskenlikten hár qıylı topıraq túrlerin ushıratıwǵa boladı. Bulardan eń kóp tarqalǵanı qumlı boz topıraqlar, sur-qońır topıraqlar hám kebirlikler esaplanadı.

Qaraqalpaqstan geografiyalıq jaylasqan ornı boyınsha shóller zonasın iyelep, onıń zonallıq xarakterdegi topıraǵına boz topıraqlar jatadı. Biraq, deltada topıraqtıń payda bolıwı hám rawajlanıwı Ámiwdáryanıń suw rejimine tıǵız baylanıslı bolǵanlıqtan, bul zonada allyuvial topıraqlar keńnen tarqalǵan. Professor A.A. Rafikov hám professor J.M.Mátmuratovlardıń izertlew maǵlıwmatlarına qaraǵanda Qaraqalpaqstanda otlaqlı topıraqlarda kóbirek ushıraydı. Bular, ádette avtomorflı topıraqlar menen gidromorflı topıraqlar gruppası arasındaǵı ótkel topıraq qatlamı bolıp esaplanadı. Batpaqlı-otlaqlı topıraqlar, batpaqlı oypawıtlardıń janbawıraylarında Ámiwdárya hám onıń tarmaqlarına jaqın jerlerdegi uchastkalarǵa xarakterli. Otlaqlı taqırlar jer astı suwları menen ıǵallanıp, usınıń saldarınan jer astı suwları puwlanǵan waqıtta otlaqlı taqırlı jerlerdiń ústingi beti kebir

20

ashadı. Otlaqlı topıraqlar Qaraqalpaqstanda Súwenli, Qızketken, PaxtaArna hám Nazarxan kanalları tásir etetuǵın aymaqlardı iyelep atır. Otlaqlı-taqırlı topıraqlar jer astı suwları qáddiniń páseyiwi nátiyjesinde payda boladı hám onıń kópshiligi derlik suwǵarılıp egiledi. Otlaqlı-taqırlı topıraqlardıń kópshilik bólimi Ámiw-dáryanıń házirgi deltasındaǵı toǵaylı ósimlikler menen qaplanıp tıń jerler fondınada qosılmaqta.Taqır topıraqlar, ásirese Qońırat, Xojeli rayonları aralıǵında, sonday-aq Qaraqalpaqstannıń túslik-shıǵıs tárepinde (Qırq qız massivi) tarqalǵan hám Ámiwdárya deltasındaǵı eń kóp tarqalǵan topıraq túrine kiredi. Atalǵan topıraqlardan basqa egin egiwge jaramsız shorlaqlar da ushıraydı. Sur qońır topıraqlar Qızılqumda, Sultan Wáyis tawı átirapında hám bir qatar qaldıq tawlarda ushıraydı. Al qumlı topıraqlar bolsa, yarım bekinisken tóbe-tóbe qum massivlerinde hám kóshpeli espe qumlarda ushırasıp, onıń maydanı 6-8 mln. ga barabar. Joqarıda atap kórsetilgenindey, Qaraqalpaqstanda kóp sanlı topıraqtıń túrleri ushıraydı hám olar 16,6 mln. gektardan aslam maydandı yelep, respublikanıń jer fondın dúzedi. Biraq, usı kólemdegi jer resurslarınıń házirgi waqıtta suwmenen támiyngeni 500 mıń gektardı, al usınnan awıl xojalıǵı óndirisinde 262,9 mıń gektarı ǵana egislik ushın paydalanıladı hám olardıń kópshilik bólegi hádden tısqarı minerilizaсiya proсessin bastan keshirmekte. Sonlıqtan, biziń sharayatında egislik jer fondınan raсionallı paydalanıw kún tártibindegi baslı mashqalalardan esaplanadı.

Bioresursları. Qaraqalpaqstan territoriyasında ushırasatuǵın ósimlik

hám haywanlardıń turleri shóller zonasınıń tábiyiy sharayatına iyekemlesken bolıp, olardıń kópshiligi derlik mal sharwashılıǵı ushın otshóplik áhmiyetke iye. Al, suwalmalarda, sonday-aq burınǵı kóllerdiń ultanlarında qamıs, jeken, kendir, urıqlar keń tarqalǵan.Al Amiwdarya deltasında boyan, sheńgel, biydayıq, qızıl kendir, qarabaraq hám sora ósimliklerid ósedi.

Qaraqalpaqstan Qızılqumınıń kópshilik bóliminde aq seksewil, qara seksewil, ran, seleń, júzgin, qum páshegi, bayalısh, qızılsha ósetuǵın bolsa, al ayırım topıraqtıń quramında duz basımlaw uchastkalarda tas biyurgin, sarısazanlar kóbirek tarqalǵan.

21