Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

islep shıǵatuǵın sanaat tarawları esaplanadı. Bunnan basqa aldaǵı perspektivada miywe hám baxsha ónimlerin qayta isleytuǵın sanaat tarawlarınıń bazası dúziledi.

Qubla tábiyiy-ekonomikalıq rayonda iri sanaat, hákimshilik hám mádeniy oray retinde Tórtkúl, Beruniy, Manǵıt, al 1970-jıllardıń aqırında Bostan usaǵan iri qalalar ósip jetisti. Házir bul qalalardıń hár birinde 14,7-67,8 mıńnan aslam xalıq jasaydı.

Tórtkúl qalası Qubla rayonnıń eń iri sanaat orayı hám Tórtkúl hákimshilik rayonnıń orayı. Qalada paxta tazalaw zavodı, qurılıs materiallarına tiyisli kárxanalar jumıs isleydi. Ǵarezsizlik jıllarında qalada sutkasına 15 tonna sút ónimlerin qayta isleytuǵın kárxana hám jılına 8 tonna trikotaj ónimlerin islep shıǵaratuǵın fabrika iske túsedi.

Awıl xojalıq ónimlerin qayta islep shıǵaratuǵın iri sanaat orayı hám mal sharwashılıǵı tarawları uıshn ot-shóp tayarlaytuǵın mashina jasaw sanaatı orayı sıpatında Manǵıt, Beruniy, Bostan qalaları da ósip rawajlanadı. Ekonomikalıq potenсialı hám qala xalqınıń sanı boyınsha Qubla rayonda Tórtkúl, Beruniy qalaları kózge túsedi. Eger 1959-jıllarda Tórtkúl qalasında barlıǵı bolıp 15,5 mıń adam jasasa, al házirgi waqıtta qalada 63,9 mıń xalıq jasaydı. Kórsetilgen jıllar ishinde Beruniy qalasınıń xalqı 22 mıń adamnan 67,8 adamǵa kóbeydi. Qalada paxta tazalaw, may zavodları, gerbish zavodı, paxta gezlemelerin toqıytuǵın fabrika jumıs isley basladı. Aldaǵı perspektivada qalada iri otın-energetika bazası dúziledi, bul tek Beruniy rayonı emes, sonday-aq Qarataw taw-kán sanaatlı rayonnıń qáliplesiwine hám egislik jerlerdi kóbeytiwge múmkinshilik beredi.

3. Arqa tábiyiy-ekonomikalıq rayonı. Arqa rayon Ámiwdárya aǵısı boyınsha Dauıtkól zonasınan baslap Aral teńizine qaray sozıla jaylasıp, Ámiwdáryanıń házirgi deltasındaǵı kópshilik aymaqlardı óz ishine qamtıydı. Rayon 108,6 mıń kv.km maydandı iyelep, axkimshilik jaqtan qúramına Qońırat, Shımbay, Qaraózek, Taxtakópir rayonları kiredi. Bul rayonda respublikanıń iri sanaat, mádeniyat orayları hám tariyxıy ápsanaǵaiye bes qaladaǵı iriShımbay. Qońırat qalaları jaylasqan.

182

Arqa tábiyiy-ekonomikalıq rayon qubla rayonǵa salıstırǵanda bir qansha qolaysız temperaturalıq rejimge iye bolıp, vegetaсiyalıq dáwir qısqa keledi hám Ózbekstandaǵı eń arqada jaylasqan aymaqlardan esaplanadı. Yanvar ayınıń ortasha temperaturası -7,10 -8,00 quraydı, al iyul ayınıń ortasha temperaturası 260 qa barabar. Plyus 100 joqarı temperaturaǵa iye kúnlerdiń sanı 180-188 kúndi, al vegetaсiyalıq dáwirdegi nátiyjeli temperaturalardıń jıyındısı 1870-18910 jetedi. Qıstıń uzaqlıǵı 3,5 ayǵa sozıladı.

Arqa rayonnıń termikalıq resursları paxtadan joqarı zúráát toplaw ushın jetkiliksiz, al mákke júweri, salı hám basqa da dánli eginlerdiń pisip jetisiwi ushın tolıq múmkinshilik beredi. Jıllıq jawın shashınnıń muǵdarı 89-100 mm artpaydı. Jawın shashınnıń azlıǵı hám hájetli suw derekleriniń jetkiliksizliginen kólemli jer resurslardan awıl xojalıǵında paydalanıwdıń dárejesi óte tómen. Arqa rayonda Qaraqalpaqstannıń awıl xojalıǵına jaramlı 71,3 % jer fondı hám 44,6 % awıl xalqınıń jaylasıwına qaramastan, házir barlıǵı bolıp diyxanshılıq tarawında 165 mıń gektarday (33, 0 %) egislik jerler paydalanıladı.

Tábiyiy sharayatı hám usıǵan sáykes xalıq xojalıǵınıń qánigelesiw dárejesine sáykes rayonnıń ekonomikalıq potenсialınıń tiykarın paxtashılıq, ǵálleshilik, jońıshqa ósiriwshilik, ovosh hám baǵshılıq, mal sharwashılıǵı iyeleydi. Ayrım jıllar ishinde rayonda qáliplesken óndiris tarawlarınıń rawajlanıwınıń baslı kóretkishlerin tómendegi maǵlıwmatlardan da bayqawǵa boladı (37-keste).

183

Kórsetilgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda keyingi jıllarda rayon boyınsha egislik jerlerdiń maydanı hám ayrım awıl xojalıq ónimleriniń kólemi artqanlıǵı bayqaladı. Házir Arqa rayonǵa Qaraqalpaqstan boyınsha jıllıq óndirilatuǵın paxtanıń tek bolǵanı 12,7 %, ǵálleniń 39,7 % ke jaqını, qara mallardıń bas sanınıń 22,9 % hám qoylarınıń bas sanınıń 28,3 % tuwra keledi. Kórsetilgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda keyingi jılları rayon boyınsha egislik jerlerdiń maydanı hám ayrım awıl xojalıq ónimleriniń kólemi artqanlıǵı bayqaladı.

Keleshekte suw resurslarınıń azlıǵına baylanıslı awıl xojalıǵında paydalanılatuǵın egislik jerlerdiń strukturasına ayrım ózgerisler kirgiziledi. Salınıń egislik maydanı qısqaradı, al onıń ornına suwdı az talap etetuǵın mákke, júweri, arpa, biyday hám mal ushın otshóplik eginlerdiń egislik maydanı keńeyttiriledi. Bul arqa zonanıń ayrım rayonlarında (Qaraózek, Taxtakópir, Qońırat) paxtanıń egislik maydanın qısqartıwǵa hám onı dánli daqıllardıń egislik maydanları menen almastırıwǵa múmkinshilik tuwdıradı.

Solay etip, termikalıq resurslar menen kem támiyinlengen arqa zonada xalıq xojalıǵı ushın úlken áhmiyetke iye, sonday-aq xalıqtıń azıq awqat ónimlerine degen talabın keńnen qanaatlandırıw maqsetinde qánigelesken tarawlar retinde ǵálleshilik, mal-sharwashılıǵı keńnen rawajlanadı.

Arqa rayonnıń tiykarǵı sanaat kompleksi Qońırat-Qusqanataw-Arqa Urga, sonday-aq Ústirt sanaat uzelinde jámlenedi. Bunıń tiykarın ximiya sanaatı, mashina remontlaw kárxanaları, qurılıs materialları sanaatı, jeńil hám azıq-awqat sanaatı, transport-baylanıs kárxanaları hám otın-energetika kompleksi iyeleydi.

Ǵarezsizlik jıllarсnda Qońırat ximiya kombinatı, Shımbay jeńil hám azıqawqat sanaatı, qurılıs materialları iske túsiwine baylanıslı Qońırat, Shımbay qalaları, Jaslıq, Karaózek, Kegeyli, Taxtakópir, Elabat hám t.b qala tipindegi elatlı punktler ósip jetisti.

Keleshekte rayonnıń óndiriwshi kúshlerin tez pát penen rawajlandırıw ushın tábiyiy jer astı baylıqlarınıń mol zapasları tabıldı: Qusqanataw taw mirobiliti, Araldıń qurǵaqlıqqa aynalǵan

184

bóliminde tabılǵan gaz, neft, as duzı, sulfat natriy duzı, Barsakelmes as duzı kánleri, sonday-aq ǵozapaya, salı sabanı jáne basqa da ishki zatlar bazasında ximiya sanaatı tarawların shólkemlestiriw múmkinlishigi payda boladı. Arqa rayonnıń tábiyiy baylıǵınan keńnen paydalanıw ushın Ústirtte jańa energetika sanaatın dúziw, sondayaq arqa Urga, Ústirt zonasınan tabılǵan neft, janıwshı gaz esabınan óndiris oraylarınıń dúziliwi hám transport-ekonomikalıq baylanıslarǵa tiyisli kóp ǵana problemalardı sheshiw keleshekte Arqa rayonnıń óndiriwshi kúshlerin tez pát penen rawajlandırıwǵa jol ashadı. Solay etip, keleshekte Arqa tábiyiyekonomikalıq rayon masshtabında kólemli mashqalalardıń sheshiliwi Qaraqalpaqstan Respublikasında

óndiriwshi kúshlerdi joqarı pát penen rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi hám sanaattıń jańa tarawlarınıń payda bolıwına baza dwziledi.

Arqa rayonnıń jergilikli hákimshilik, mádeniy hám ekonomikalıq orayı sıpatında Shımbay qalasınıń funkсiyası joqarılaydı. Arqa rayonnıń xalıq xojalıǵı kompleksinde rayonlıq áhimiyetke oraylar retinde Xalqabad, Kegeyli, Taxtakópir qalalarınıń roli artadı.

4. Aral tábiyiy-ekonomikalıq (teńiz boyı) rayonı. Aral tábiyiyekonomikalıq rayonı Aral teńizi jaǵaların hám teńizdiń qurǵaqqa aylanǵan aymaqların iyelep, Ámiwdárya deltasındaǵı kóllerdi hám qamıs basıp atırǵan kólemli batpaqlı territoriyalardı óz ishine qamtıydı. Rayonnıń iyelep jatqan maydanı 37,2 mıń kv.km barabar. Aral rayonında jer astı suwları óte jaqın jaylasqanlıqtan batpaqlıqlar, qalıń qamıs basıp atırǵan territoriyalarda ushırasadı.

Topıraǵınıń baslı túrlerine batpaqlı topıraqlar hám batpaqlaotlaqlı topıraqlar xarakterli. Aral teńiziniń jaǵasında jaylasqan oypawıtlarda hám burınǵı kóllerdiń orınlarında júdá duzlı topıraqlar tarqalǵan. Rayon aymaǵı tek Qaraqalpaqstannıń ǵana emes, al Ózbekstannıń eń arqa tárepin iyelep, Arqa-Shıǵısta teńiz arqalı

Qazaqstan Respublikası menen, Túslik hám Batısta Qaraqalpaqstannıń basqa da tábiyiyekonomikalıq rayonları menen shegaralasadı.

Aral rayonınıń relefiniń qáliplesiwinde Ámiwdárya hám Aral teńiziniń tásiri aytarlıqtay kúshli. Eger 1960-jıllarda Aral rayonı kóp

185

sanlı kóllerden ibarat bolsa, házir qurǵap suw astınan bosaǵan oypawıtlardan turadı. Jer beti tórtlemshi hám házirgi dáwir allyuvial jatqızıqlar menen qaplanǵan.Klimatı kontinentallı, jazı qurǵaq, al qısı júdá suwıq keledi. Jawın-shashınnıń muǵdarı oǵada az, vegetaсiyalıq dáwir basqa rayonlar menen salıstırǵanda aytarlıqtay qısqa keledi. Aral tábiyiy-ekonomikalıq rayon Qaraqalpaqstannıń 24,5% maydanın iyelep, házirgi waqıtta respublikanıń 28 mıńnan aslam xalqı jasaydı.

Tábiyiy kompleksiniń strukturası hám xalıq xojalıǵındaǵı qánigelesiw baǵdarı boyınsha rayon respublikasınıń basqa aymaqlarınan aytarlıqtay parıq qıladı. Máselen, Tórtkúlde yanvar ayınıń ortasha temperaturası -40 bolsa, bul kórsetkish Moynaqta -70 -110 qa barabar. Al iyul ayınıń ortasha temperaturası Tórtkúlde 28,30 bolsa, al Moynaqta 26,30 tı quraydı. Plyus 100 joqarı vegetaсiyalıq dáwirdiń uzaqlıǵı Tórtkúlde 202-205, Nókiste 192 kúndi qurasa, bul Moynaqta 179 kúnge barabar. Jıllıq jawınshashınnıń muǵdarı 105 mm den artpaydı. Rayon tábiyiy otlaqlarǵa hám suw aydınlarına bay. Bul mal sharwashılıǵın, ásirese gósh-sút baǵdardaǵı sharwashılıqtı, balıqshılıq hám ondatra ósiriwge múmkinshilik beredi.

Aral tábiyiy-ekonomikalıq rayonı Aral teńiziniń suw basıp jatırǵan akvatoriyasın óz ishine qamtıp, balıq kásipshiligin keńnen rawajlandırıw múmkinshiligine iye. Keyingi jıllar ishinde Aral basseyininde balıqshılıqtı rawajlandırıwdı keńnen jolǵa qoyıwǵa baylanıslı Moynaqta Oraylıq Aziya ellerindegi eń úlken balıq konserva kombinatı dúzilgen edi. Nátiyjede rayon uzaq jıllar dawamında jıl sayın 14,2 mln. shártli banka balıq konservaların óndiretuǵın boldı. Keyingi jıllarda rayonnıń tábiyiy otlaqların esapqa ala otırıp hám kóllerden qurǵap qalǵan aymaqlardıń kólemli ot-shóp resurslarınıń bazasında awıl xojalıǵı tarawları dúzildi. Rayonnıń awıl xojalıǵınıń tiykarın góshsút baǵdardaǵı qara mal sharwashılıǵı, ot-shóplik eginlerdi ósiriw, kartoshka, ovosh ósiriw hám ǵálleshilik penen shuǵıllanatuǵın xojalıqlar iyeleydi. Arqa rayonnıń awıl xojalıq tarawlarınıń rawajlanıw dárejesi hám onıń respublikanıń basqa rayonlar menen salıstırǵandaǵı tutqan ornın tómendegi maǵlıwmatlardan bayqawǵa boladı (38-keste).

186

Kestede kórsetilgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Aral tábiyiyekonomikalıq rayonı keyingi jıllarda óndirislik profili boyınsha kóp tarmaqlı qánigelesiw dárejesine iye ekenligi kórinip tur. Keń kólemdegi tábiyiy ot-shóp resursların xalıq xojalıǵında paydalanıw maqsetinde qánigelesken qara mal sharwashılıǵı xojalıqları dúzildi. Jıl sayın otshóplik eginlerdiń egislik maydanın keńeytiw boyınsha úlken ilájlar iske asırılmaqta, rayonda keyingi jıllarda ovosh, kartoshka ósiriwshilik hám baqsha ónimlerin jetistiriw jolǵa qoyıldı. Bul, burın awıl xojalıq daqılları ósirilmeytuǵın teńiz boyında (Aral tábiyiy-ekonomikalıq rayonında) jıl sayın 1,3 mıń tonnaday ǵálle, 0,6 mıń tonnaday ovosh, 2,1 mıń tonna baqsha ónimlerin, hátteki sanaatlıq áhmiyetke paxta talasın jetistiriwge de jol ashtı. Aldaǵı perspektivada Aral tábiyiyekonomikalıq rayonında balıq awlaw, mal sharwashılıǵı, ásirese gósh-sút baǵdardaǵı iri qara mal sharwashılıǵı, ondatra ósiriw keńnen jolǵaqoyıladı.

Bul ushın bárinen de burın tábiyiy otlaqlardıń zúráátin arttırıw hám

suwǵarılıp egiletuǵın egislik maydanlardıń tiykarında ot-shóplik eginlerdiń egislik maydanın keńeytiw jáne balıq awlanatuǵın suw aydınlarınıń otlaqların sanitariyalıq jaqtan qayta tamırlawdı talap etedi. Keleshekte rayonnıń sanaat potenсiyalın qayta tiklew hám transportekonomikalıq baylanısların raсionializaсiyalaw boyınsha da úlkenjumıslar islenedi. Bul Aral tábiyiy-ekonomikalıq rayonında óndiriwshi

187

kúshlerdiń tez pát penen rawajlanıwına hám ekologiyalıq sharayatlardı bosańlastırıwǵa jol ashıwı tiyis.

Rayonda keyingi jıllarda payda bolǵan ekologiyalıq qıyınshılıqlardı jaqsılawda hám Aral teńiziniń suw basqan akvatoriyasınan bosaǵan aymaqlardan esetuǵın duzlıshańlı topıraqlar-dıń suwǵarıp egiletuǵın aymaqqa qaray háreketin páseytiw maqsetinde jaylawlardı suwlandırıw hám kóllerdi suw menen toltırıw, sonday-aq rayon aymaǵında aǵash polosaların dúziw boyınsha jwmıslar iske asırıldı. Bul birinshiden, tábiyiy otlaqlardıń zúráátin arttırsa, ekinshiden duzlı shańlardıń bir orınnan ekinshi orınǵa háreketin toqtatıwǵa múmkinshilik beredi.

Aral tábiyiy-ekonomikalıq rayonınıń iri ekonomikalıq, mádeniy hám hákimshilik orayı retinde Moynaq qalası kózge túsedi. Moynaq tek Qaraqalpaqstanda emes, Ózbekstan hám Oraylıq Aziya masshtabındaǵı iri balıq kásipshiligi hám balıq sanaatı orayı. Qalada 2009-jıl 1-yanvardaǵı statistikalıq maǵlıwmat boyınsha 13,6 mıń xalıq jasaydı, bul 1939-jıl menen salıstırǵanda 1,4 ese kóp degen sóz. Moynaq házirgi waqıtta iri mádeniy hám qurılıs orayına aynaldı, qalada házirgi zamanǵı kóp etajlı jaylar, mádeniyat orayları boy tiklemekte. Moynaq qalası asfaltlanǵan avtomobil jolları hám hawa transportı arqalı Nókis hám Ózbekstannıń paytaxtı Tashkent qalaları hám basqada iri qalalar,oblast ortalıqları menen tikkeley baylanısqa iye.

6.2. Keleshekte Qaraqalpaqstannıń awıllıq jerlerniń óndiriwshi kúshlerin rawajlandırıwdı jedellestiriw hám xojalıq strukturasın

optimizaсiyalaw mashqalaları

Bazar qatnasıqları talaplarına sáykes regionallıq ekonomikanı júrgiziw administrativlik tizim dáwirine qaraǵanda pútkinley ózgermekte. Regionlıq xojalıqta bazar qatnasıqları rawajlanǵan sayın kárxanalardıń óndirislik erkinligi kúsheyip, sanaatlıq quwatlardı jaylastırıwda regionallıq faktorlardıń tásiri artpaqta. Bul bir tárepten kárxanalardı belgili aymaqlarda jaylastırıw hám olardıń óndirislik funkсiyalarına tolıq basshılıq etiw, sonday-aq xojalıqtıń soсial-ekonomikalıq mútájliklerin tolıq e sapqa alıwdı talap e tedi. Bunday sharayatta

188

kárxanalardıń optimallı jaylasıw kriteriyaların regionallıq, soсialekonomikalıq faktorlar belgiley-di. Regionnıń bazar qatnasıqlarına sáykes funkсiyasın keńeytiw hám kárxanalardı ózin-ózi finans qarjıları menen támiyinlew máseleleri hám onı qáliplestiriw óndiris tarawların jaylastırıw proсessinde ekonomikalıq xarakter bermekte. Bul sharayatta jergilikli organlar xalıqtıń turmıs jaǵdayın jaqsılaw ushın házirgi jumıs islep turǵan kárxana hám сexlardı olardıń ekologiyalıq tepeteńlikti saqlaw máselesine ayrıqsha itibar beriwi tiyis. Bul hám taǵı basqa da sharayatlar

óndiriwshi kúshlerdi rawajlandırıwda soсiallıq faktorlardıń rolin kúsheytiwdi talap etedi.

Ózbekstan Respublikasında óndiriwshi kúshlerdi rawajlandırıw hám elimizdiń ekonomikalıq potenсiyalına sáykes onıń ekonomikalıq rawajlanıw strategiyasında eń baslı orındı xalıqtı tutınıw tovarları menen barınsha tolıq támiyinlew máselesi iyeleydi. Bul máseleni tabıslı sheshiw hám onı turmısqa asırıwda xalıq xojalıǵı kompleksiniń aymaqlıq strukturasın jetilestiriw arqalı agrosanaat kompleksiniń materiallıqtexnikalıq bazasın bekkemlew áhmiyetli orın tutadı. Bul ushın sońǵı jılları keń kólemdegi investiсiyalar bólinbekte, onıń kólemi 1999 jıldıń ózinde 80,8 mlrd sum bolǵan bolsa, bul kórsetkish 2010 jılǵa kelip

10 ese derlik kóbeydi. Keyingi jıllar ishinde Ámiwdáryada Túyemoyın, Taxiatas gidrouzeli, Suwenli, Qızketken, Paxtaarna, Qılıshniyazbay suwǵarıw kanalları qayta tamırlandı. Jeńil hám azıq-awqat sanaatınıń eń iri orayları, sonday-aq Oraylıq Aziya ellerindegi eń iri ximiya sanaatı kárxanalarınıń biri-Qońırat soda kompleksi dúzildi.

Bul hám basqada real ekonomikadaǵı alǵa ilgerilewler ministrler kabineti tárepinen islep shıǵılǵan sharalar tiykarında alıp barılmaqta. Usıǵan baylanıslı islep turǵan óndirislik potenсialdan nátiyijeli paydalanıw menen bir qatarda Respublikada

óndiriwshi kúshlerdi keńnen rawajlandırıwdıń masshtablı baǵdarların iske asırıw jolǵa qoyılmaqta. Keleshekte paxtashalıqtı intensiv rawajlandırıw menen bir qatarda sharwashılıq, sonday-aq ovosh hám baǵshılıq tarawların tez pát penen rawajlanıdırıw ilájları kórip shıǵılmaqta. Regionlardıń, sonıń ishinde Qaraqalpaqstan Respublikası xalqın birinshi gezektegi tutınıw ónimleri menen támiyinlewdi esapqa ala

189

otırıp agrosanaat kompleksiniń tarawlar ara baylanısın bekkemlew hám izbe-iz rawajlanıdırıw máselesi islep shıǵıladı. Usıǵan baylanıslı bul tarawdı rawajlandırıw ushın kólemli investiсiyalar jumsaladı hám onıń juwmaǵı awıl xojalıǵı óndirisiniń materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlewge jol ashadı. Usı maqsetlerdi gózlep awılxojalıǵında paydalanılatwǵın texnikalardıń sıpatın jaqsılaw menen birge mineral tóginlerdi jetkeriwdiń kólemi artadı.

Keleshekte elimizdiń agrar siyasatın orınlawda Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qosatuǵın úlesi artadı, bul ásirese xalıq xojalıǵınıń baslı potenсiyallı tarawı paxtashılıq penen bir qatarda awıl– xojalıǵınıń basqada tarawların rawajlandırıw mashqalaları menen baylanıslı sheshiletuǵın boladı. Paxtashalıq Qaraqalpaqstan Respublikası sharayatında xalıq xojalıǵınıń baslı tarawı statusın saqlap qaladı. Bul máselelerdi is júzine asırıw diyxanshılıqtıń basqa da tarawların rawajlandırıw arqalı azıq-awqatlıq ónimlerdi kóbeytiw jolı menen iske asırıladı. Paxtashalıq, tiykarınan toqımashılıq sanaatın shiyki zat ónimleri menen támiyinleytuǵın roldi atqarsada, bul tarawdıń ónimleri qayta islew mapazında kóp sanlı basqa sanaat tarawların rawajlandırıwda shiyki zat bola aladı. Máselen may islep shıǵarıwǵa paydalanılatuǵın shigit ekinshi bir mapazda, mal sharwashılıǵın ot– jem menen támiyinlep, gósh–sút ónimlerin jetistiriw deregin quraydı. Solay etip, paxtashılıq xojalıqlarında awıl-xojalıǵın kompleksli baǵdarda qurıw hám rawajlandırıw bazar qatnasıqları sharayatında húkimetimiz tárepinen turmısqa asırılıp atırǵan agrar siyasattı iske asırıwdıń tiykarı bolıp esaplanadı. Paxtashalıq penen bir qatarda ǵálle ónimlerin kóbeytiw, góshsút, ovosh, miywe ónimlerin kóbeytwdiń jańasha variantları qarastırılmaqta. Agrar reformanıń baslı wazıypalarına sáykes jaqın keleshekte ǵálle tayarlawdıń kólemi 404-417 mıń tonnaǵa kóbeytiledi. Bul siyasat bárinende burın suwdan paydalanıwdıń jańasha texnologiyaların engiziw hám awıl xojalıǵı eginleriniń maydanın keńeytiw jolı menen iske asırılıwı múmkin. Usıǵan sáykes ovosh hám baǵshılıq ónimlerin jetistiriwdiń kólemi 2015 jıllarda 2,8 esege, al júzim ónimleri-3,5 esege

190

kóbeyedi. Sonday-aq, jaqın jıllar ishinde kartoshka ónimleri menen xalıqtı támiynlew imkaniyatları sheshiledi.

Paxtashalıqta almaslap egiw sxemasına sáykes kóp ǵana ot-shóplik ónimler toplanadı. Bunnan basqa mal sharwashılıǵı menen shuǵıllanatuǵın zonalarda ot-shóp eginlerdiń maydanın keńeytiw hám mal sharwashılıǵına qánigelesken xojalıqlardı kóbeytiw, hátteki sharwashılıq penen shuǵıllanatuǵın xojalıqlardı shólkemlestiriwge jol ashadı. Bul aldaǵı waqıtta Qaraqalpaqstanda sharwashılıq tarawların rawajlandırıwǵa úlken múmkinshilikler dúzedi. Nátiyjede 2015 jıllarǵa kelip gósh jetislistiriwdiń kólemi 59,1-67,0 mıń tonnaǵa, sút jetistiriwdi 298,7 mıń tonnaǵa kóbeytiwi múmkin, yaki 2000 jılǵa salıstırǵanda gósh jetistiriw 2,3 esege, al sút tayarlaw 4,3 esege kóbeyedi. Solay etip, keleshekte respublika boyınsha ulken kórsetkishler támiynlenedi hám Ózbekstan kóleminde Qaraqalpaqstan kórnekli sharwashılıq regionlardıń birine aylanadı. Bul bárinen burın xalıqtıń awıl-xojalıǵı ónimlerine bolǵan talapların támiyinlewge imkan beredi.

Qaraqalpaqstanda aldaǵı waqıtta awıl-xojalıq ónimlerin kóbeytiw

ushın kóp rezervler bar. Tek arqa rayonnıń kóleminde diyxanshılıq, otshóplik eginlerdi egiwge qolaylı 1 mln gektardan aslam jer fondı jaylasqan, sonlıqtan suwdı az talap etetuǵın eginlerdiń egislik maydanın kóbeytiw kóp quramalı máselelerdi sheshiwge jol ashadı. Paxtashalıqtı rawajlandırıw nátiyjesinde 2015 jıllarǵa kelip paxta jetistiriw jılına 197-305 mıń tonnanı quraytuǵın boladı. Al palız ónimlerin jetistiriw 2,9 esege, miywe hám júzm jetistiriw 5 esege kóbeyedi. Solay etip, agrosanaat kompleksin bir tutas ekonomikalıq prinсipte shólkemlestiriw hám kooperaсiya jasaw ekonomikalıq reformanı tabıslı orınlawdıń bazar qatnasıqlarına tiykarlanǵan eń tiykarǵı jolı bolıp esaplanadı. Solay etip, agrosanaat kompleksin usı joqarıda kórsetilgenbaǵdarda shólkemlestiriw házirdiń ózinde-aq nátiyje berip atır.

Bizge málim bolǵanınday awıl-xojalıǵı óziniń rawajlanıw basqıshlarında suw xojalıǵı, kommunal turaq-jay qurılısı, jol qurılısı, qayta islep shıǵaratuǵın sanaat tarawları, kadrlar tayarlaytuǵın mekemeler, ilim-izertlew orayları, proektlewjobalaw institutları menen

191