Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

házirgi Respublika paytaxtı Nókis qalasınıń roli joqarı hám qala óziniń rawajlanıw jollarında kóp sanlı tariyxıy basqıshlardan ótti.

Nókis Ámiwdáryanıń oń jaǵasında Taxiyatash qısnaǵına jaqın jaylasqan. Qalanıń dál ortası boyınsha Qızketken kanalı kesip tur. Onıń túslik batısında qaladan 3 km uzaqlıqta Ámiwdárya aǵıp ótedi.

Ámiwdárya resprublikamızdıń orayı Nókis qalası, ushın onıń kommunal xojalıq jaǵdayın jaqsılawda hám qalanı jasıl ósimlikler menen bezewde úlken áhmiyetke iye. Gipsometrik kóz-qarastan ol átirapına qaraǵanda ádewir oypatlıqta jaylasqan, qalanıń teńiz betinen ortasha bálentliligi 109 m.

Nókis qalası átirapı qumlı shóller menen orap alınǵan. Geografiyalıq jaylasqan ornı hám klimat sharayatınıń keskin kontinentallıǵına baylanıslı Nókis qalası jaylasqan aymaq qurǵaq klimat rejimin payda etedi. Eger qala hátirapı wzliksiz suw menen támiyin etilgen jaǵdayda Nókis te hám onıń átirapında kók jasıl poyastı payda etiwge hám qurǵaq hawanı súyiwshi mádeniy ósimliklerdiń ósip rawajlanıwına jaǵday qolaylı.

Nθkis jas qalalar qatarına kiredi. Ol dáslep qorǵan retinde Túrkstanda oktyabr awdarıspaǵı jıllarında payda boldı, ósti hám rawajlandı. 1932-jılı aprelde VCIK (tariyxıy hújjetlerge sáykes) qararlarına muwapıq Qaraqalpaqstannıń orayına aylandı. 1932-jılı 12 maydan baslap rásmiy ráwishte Nókis qalası dep ataldı.Háqıy qatında-da Nókis qalası respublika territoriyasınıń dál ortalıǵında jaylasqan hám respublikanıń

mwmkinshiliklerine iye. Ol Ámiwdárya hám Qızketken kanalı tásir etetuwǵın aymaqlardaǵı kópshilik rayonlar hám elatlı punktler menen avtomobil jollar arqalı baylanısqan. Nókis qısqa waqıttıń ishinde kishigirim qaladan Qaraqalpaqstannıń házirgi zamanǵa ılayıqlı iri sanaat, mádeniyat, ilim orayonına aylandı.

Nókistiń hár tárepleme rawajlanıwına Charjaw-Qońırat temir jolınıń salınıp pitiwi, Buxara-Ural hám Orta Aziya-Oray gaz qubırlarınıń iske túsiwi, Taxiyatash GRES iniń salınıwı, Taxiyatash

172

gidrouzeliniń iske túsiwi hám ǵárezsiz Ózbekstandı tolıq támiyinleytuǵın Tashkent- Uchqudıq–Tórtkúl(Miskin) -Nókis-Qońırat- Biynew temir jollarınıń iske túsiwi úlken áhmiyetke iye boldı. Onıń Karaqalpaqstan paytaxtı Nókis qalası ushın xarakterli belgilerin Nókis qalasınıń baslı funkсiyalarına baylanıslı berilgen tómendegi salıstırmalı maǵlıwmatlarınanda bayqawǵa boladı.

Nókis qalası Qaraqalpaqstan Respublikasınıń administrativlik orayı. Nókis Ámiwdáryanıń tómengi bóliminde jaylasqan Urgench hám Tashawız qalalarına uqsap hár tárepleme rawajlanıp baratırǵan qala. Onıń xojalıq funkсiyasında qurılıs, sanaat hám transport áhmiyetli orındı iyeleydi. Miynetke uqıplı xalqınıń 72,3 % inen aslamı qala xalıq xojalıǵı tarawlarında jumıs isleydi. Nókis qalası respublikamızdaǵı iri sanaat oraylarınıń biri. Ol pútkil tómengi Ámiwdárya ekonomikalıq rayonındaǵı kárxanalarda islep shıǵarılatuǵın ónimniń 12% ten aslamın beredi. Basqasha aytqanda Tashawız, Urgench qalalarınan keyin 3-orındı iyeleydi. Nókis qalası sanaatınıń strukturası boyınsha da basqa qalalardan ayırmashılıqqa iye. Máselen, Tashawız hám Urgench qalalarında tiykarınan jeńil hám azıq-awqat sanaatınıń tarawları baslı orındı iyelese, al Nókiste kóbinese awır hám jeńil sanaattıń rawajlanıwına áhmiyet berilgen. Sonday-aq Nókiste metaldan islengen úskenelerdi remontlaw, iri qurılıs kárxanaları, úy qurıw kombinatı, energetika xojalıǵı, sút-may zavodı, gósh kombinatı, un tartıw kombinatı, nan kombinatı h.t.b jumıs isleydi. Solay etip, qalanıń xojalıq funkсiyasında sanaat ónimleri birinshi orınlardı iyelep, bul taraw barlıq qalada islep shıǵarılatuǵın ónimlerdiń 48,4 % ke jaqını, al jumıs isleytuǵın isshilerdiń 67,9 % tuwra keledi. 2-orındı azıq-awqat sanaatı, 3-orındı jeńil sanaat tarawları iyeleydi.

Nókis qalasınıń ósip rawajlanıwında transport kommunikaсiya-ları

áhmiyetli orındı iyeleydi. Sebebi, Nókis Ámiwdáryanıń oń jaǵasında jaylasqan bolıp, kóp waqıtlarǵa shekem Charjaw-Qońırat temir jol magistralı arqalı qala hojalıǵı menen baylanısınıń uziliske tusiui onıń sanaatınıń rawajlanıwına úlken irkinish tuwdırdı.Sońǵı jıllarda qalada qayta ónim islep shıǵaratuǵın sanaat kárxanalarınıń rawajlanıwı

173

júk tasıwdıń muǵdarın jáne de kóbeytip jiberdi. 1941-jıldan baslap Nókiste Ámiudáryanıń tómengi bóliminde jaylasqan qalalar hám rayonlar menen baylanıstıratuǵın hawa transportı iske tústi. Házirgi waqıtta Nókis qalası Ózbekstan hám Oraylıq Aziya elleriniń basqa da aymaqları menen baylanıstıratuǵın asfalt jollar salındı. Aral teńizi jaǵaları, sonday-aq Moynaq qalası menen tutastıratuǵın jollar iske tústi. 1977jıldan baslap Nókis qalası temir jol menen Xojeli stanсiyası arqalı Tashkent, Alma-Ata hám basqa da qalalar menen baylanısıp tur. Nókiste jańa aeroport salındı hám 2003-jıldan baslap Nókis arqalı Tashkent-Uchqudıq (Nawayı)- Tórtkul (Miskin)-Nókis-Qońırat-Beynew temir jolı iske túsirilip, bul jol Qaraqalpaqstandı Samarqand, Buxara, Tashkent-Alma-Ata, Moskva, SanktPeterburg, Kiev, Volgograd, Saratov, Baku, Qızıl-Orda hám Ózbekstan Respublikasınıń barlıq rayonların hawa hám temir jol liniyaları menen baylanıstırıp tur.

Nókis Karaqalpaqstannıń iri mádeniyat orayı. Orta hám joqarı maǵlıwmatqa iye qala xalqınıń sanı boyınsha Ózbekstannıń kópshilik qalalarınan qalıspaydı. Máselen, 2010-jılǵı esap boyınsha Nókiste jasawshı hár bir 1000 adamnıń 147-i joqarı maǵlıwmatqa iye qánigeler esaplansa, bul kórsetkish SNG elleri boyınsha 98 adamǵa teń. Nókiste Qaraqalpaqstan Respublikasınıń húkimeti «Joqarǵı Keńes» prezidiumı, Ministrler Keńesi, ministrlikler, respublikalıq áhmiyetke iye kóplegen kárxanalar, xojalıq hám mádeniyat shólkemleri hám bir qansha ilim izertlew mekemeleri islep tur. Sonday-aq, Ózbekstan Respublikası Ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstan Bólimi, Ózbekstan Respublikası pedagogika ilimleri akademiyasınıń

Qaraqalpaqstan filialı, Ózbekstan Respublikası sharwashılıq ilim izertlew institutınıń Qaraqalpaqstan filialı, Ózbekstan awıl xojalıq akademiyasınıń zonallıq diyxanshılıq ilim-izertlew institutı hám t.b ilimiy oraylar jumıs isleydi.

Nókis qalasında Qaraqalpaqstan mámleketlik pedagogikalıq institutı, 1976 jılı shólkemlestirilgen Qaraqalpaq mámleketlik universiteti, Tashkent auıl xojalıǵı universitetiniń Qaraqalpaqstan filialı, Orta Aziya pediatriya institutı Nókis filialı, Tashkent mádeniyat institutı Nókis filialı ham Tashkent mamleketlik baylanıs

174

inistitutınıń Nókis aqborat institutı, sonday-aq onlaǵan orta arnawlı oqıw orınları bar. Olar qatarına Nókis qurılıs kolledji, Nókis awıl xojalıq texnikumı, Nókis gidromeliorativ texnikumı, Nókis akademiyalıq liсeyleri, Nókis politexnikalıq kolledji, Nókis avtomobil jol-qurılıs texnikumı, Nókis temir jol texnikumı, Nókis pedagogika uchilishesi, Nókis

№1 №2 hám №3 mediсinalıq kolledji. Nókis baylanıs texnikumı hám taǵı basqa bir neshe orta arnawlı oqıw orınları kiredi.

2009-2010 oqıw jılında 30 laǵan ulıwma bilim beretuǵın mektepler jumıs islep, olarda bilim alıp atırǵan oqıwshılardıń sanı 41,9 mıńnan aslamıraq adamdı quraydı.

Nókis qalasında den sawlıqtı saqlaw menen baylanıslı mekemelerde rawajlanǵan, olar №1 hám №2 respublikalıq emlewxanalar, qalalıq emlewxana, infekсiyalıq emlewxana, teri kesellikleri, kóz awrıwları emlewxanası hám bir neshe dispanserler, balalar emlewxanası, tez járdem orayı, balalar emlewxanası, poliklinikalar, ambulatoriyalar, aptekalar jwmıs islep tur. Olar zamangoy mediсina úskeneleri hám joqarı kvalifikaсiyalı qánigelermen támiyinlengen.

Qalanıń kórinisi jıl sayın ózgerip barmaqta. Qalanı rawajlandırıw bas jobasına muwapıq jıl sayın jańa imaratlar, kósheler, maydanshalar payda bolıp atır. Qalanıń orayı úlken maydanǵa barıp tireledi. Onıń átirapında respublika húkimeti, «Joqarǵı Keńes» binası, Qalalıq hákimiyat, park, bir neshe skverler bar. «Berdax» atındaǵı mámleketlik teatr, Berdax atındaǵı mámleketlik filarmoniya qalamızdıń maqtanıshı. Olardıń repetuarlarında qaraqalpaq hám ózbek jazıwshıları menen bir qatarda shet el klassikleriniń shıǵarmaları qoyılmaqta hám úlken tabıslarǵa erispekte. Nókis poligrafiyalıq kombinatı qaraqalpaq, ózbek hám orıs tillerinde siyasiy, ilimiy hám kórkem óner ádebiyatları, gazeta hám jurnallar shıǵaradı.

Nókis qalasındaǵı úlke tanıw muzeyi respublikamızdıń tábiyiysharayatı hám resursların qaridarlarǵa tanıstıratuǵın, qaraqalpaq xalqınıń tariyxıy, mádeniy baylıqların táripleytwǵın biybaha ǵazine orayı bolıp esaplanadı. Jıldan jılǵa Nókis qalasında sportqa qızıǵıwshı adamlar sanı kóbeymekte. Olar 10 laǵan maydanshalar, tennis

175

kordı hám Qızketken kanalınıń shep jaǵasında jaylasqan kútá úlken sport kompleksi,sanday-aq mádeniyat baǵındaǵı zaman talabına sáykes bezelgen stadionlar ht.b. kózge taslanadı.

Qalada jıldan jılǵa adamlar jasaw ushın salınıp atırǵan turaq jaylardıń sanı hám kólemi artpaqta. Sonday-aq 1965-jılǵa qaraǵanda bunday jaylardıń maydanı onlaǵan ese derlik kóbeydi. Biraqta Ámiudáryanıń tómengi bóliminde jaylasqan basqa da qalalarǵa uqsap,qala xalqınıń san jaǵınan kóbeyine sákes turaq jayǵa degen talap kwsheymekte. Máselen, 1939jılı Nókiste 10,5 mıń adam jasaǵan bolsa, 1959-jılı 38.1 mıń adam, 1979-jılı 113,4 mıń adam, al 2010 jıl 1-yanvardaǵı statistikalıq maǵlıwmat boyınsha qala xalqı 270 mıń adamǵa kóbeydi. Bul barlıq Qaraqalpaqstan qalalarında jasaytuǵın adamlardıń 33 % in hám pútkil respublika xalqınıń 16,5 % ti degen sóz. Basqa bir mısal, eger 19391959 jıllar ishinde, yaki keyingi 20 jıl ishinde Nókis xalqı 47,6 mıńǵa kóbeygen bolsa, 1959-79 jıllar arasında olar 70 mıńǵa, 19791989 jıllarda 38,6 mıń adamǵa, al 1989-2009 jıllar aralıǵında Nókis qalasınıń xalqı

60,1 mıń adamǵa kóbeyse, al 1.01 2011jılı qala xalqınıń sanı 284,3 mıń adamǵa jetti. Nókis qalasında jasawshı xalıqlardıń milliy quramı hár qıylı

1989-jılǵı xalıq esap sanaq maǵlıwmatı boyınsha Nókiste 40 tan aslam millet jasasa, olardan qaraqalpaqlar 50,5 %, ózbekler 7,3%, qazaqlar 29,9 % quradı.Sonday-aq pútkil Nókis xalqınıń 6,0 % orıslar, 2,5 % koreeсler, 1,6

% tatarlar, al qalǵan 2,2 % in basqa milletlerdiń wákilleri iyeleydi.

Nókis qalasında sanaat kompleksin rawajlandırıwǵa sáykes iriiri kárxanalar iske twsedi. Keleshekte qalada iske túsetuǵın hám rawajlanıw perspektivasına iye iri kárxanalarǵa tekstil kombinatı, jipek iyiriw kombinatı, trikotaj ham konditer fabrikaları, konserva zavodı, gósh kombinatı, priborlar tayarlaytuǵın zavod, remontlaw kárxanaları hám iri ponelli jay-qurılıs kombinatları menen temir beton buyımlar isleytuǵın kárxanalar hám t.b. esaplanadı.

Keleshekte qala kóleminde sanaat ónimlerin tayarlawdıń muǵdarı on esege kóbeytiw, sonıń ishinde qurılıs materialları 5 esege, azıq–awqat ónimleri 7 e se derlik kóbeyeiwǵın boladı. Qalanıń bas jobasına muwapıq

176

házirgi zaman talaplarına juwap beretuǵın 4-9 etajlı jaylar salıw názerde tutılǵan. Ulıwma adamlar jasaytuǵın jay qurılısınıń 30% ten aslamı házirgi qalanıń oraylıq, túslik, arqa-shıǵıs bólimindegi bos jerlerge qurıw názerde tutılǵan. Perspektivadaǵı iri qurılıslardıń qatarına Oraylıq biblioteka, Joqarı oqıw orınlarınıń bas binası, Wazirler mákkamasi minstrliklari wyi, muzeyler, mektepler binası h.t.b lardı aytsa boladı. Bul keleshekte mekteplerdiń sanın 1,7 esege, baqshalar hám yaslilerdi 3 esege, emlewxanalardı 1,5 esege keńeyttiriwge jol ashadı. Bunnan basqa qalanı kegalandırıu ushın aldaǵı perspektivada jańa nállerden ekken aǵashlardıń maydanın 20 esege kóbeytiw názerde tutılıp atır. Bul keleshekte Nókis qalasınıń baslı funkсiyaların hár tárepleme rawajlandırıwǵa jol ashadı.

Oraylıq rayonnıń quramında iri mádeniyhákimshilik, sonday-aq ekonomikalıq jaqtan úlken áhmiyetke iye qalalar qatarında Taxiyatash, Xojeli qalaları da úlken áhmiyetke iye hám rawajlanbaqta. Keleshekte energetikler qalası Taxiyatash, awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islep shıǵaratuǵın jeńil hám azıq-awqat sanaatı, sonday-aq qurılıs sanaatı orayı retinde Xojeli, Xalqabad, Shomanay qalaları ósip rawajlanadı. Bul atı atalǵan qalalar qolaylı transport uzelinde jaylasıp, Nókis-Taxiyatash- Xojeli- Qońırat-Beynew-Aleksandrov-Gay baǵdarında islep turǵan temir jol liniyası arqalı Rossiya federaсiyası hám basqa da Evropa elleri menen tikkeley baylanıs jasaydı. Al aldaǵı perspektivada Taxiyatash-Nókis- Shimbay-Qızılorda baǵdarındaǵı temir jol jónelisi iske túsiwi menen oraylıq rayonnıń kópshilik administrativlik orayların abadanlastırıladı hám Qızıl qumnıń kólemli jaylawların sharwashılıqqa ózlestiriwge múmkinshilik boladı. Bul aqırǵı esapta Oraylıq tábiyiyekonomikalıq rayonnıń óndirislik qánigelesiw dárejesin jetilistiredi hám iri qala atrapı ovosh-sút-gósh, baǵshılıq hám jwzimgershilik, ǵálleshilik, sonday-aq texnikalıq eginlerdiń intensivli rawajlanıwına jol ashadı.

2.Qubla tábiyiy-ekonomikalıq rayonı. Qubla rayon Ámiwdáryanıń eski deltasında jaylasqan Túye moyın qısnaǵınan baslap házirgi deltası baslanatuǵın Taxiyatash qısnaǵına shekemgi aralıqta jaylasqan. Ol

177

400 55' penen 420 30' arqa keńliktiń aralıǵın iyeleydi. Rayonnıń jer maydanı 16,8 mıń kv.km qa barabar.

Administrativlik jaqtan Qubla rayonnıń sostavına Tórtkúl, Beruniy, Ellikqala hám Ámiudárya rayonları kiredi.

Qubla rayon Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Oraylıq, Arqa, Aral (teńiz boyı), Ústirt hám Qızılqum tábiyiy-ekonomikalıq rayonlarınan ózine tán qolaylı tábiyiy sharayatı hám miynet resursları menen támiyinleniwi, ekonomikalıq rawajlanıw páti hám trantport-ekonomikalıq baylanısları boyınsha parq qıladı.

Qaraqalpaqstannıń basqa rayonları menen salıstırǵanda Qubla rayon vegetaсiyalıq dáwirdiń uzaqlıǵı, termikalıq resurslarınıń ulıwma summası boyınsha da úlken ayırmashılıqlarǵa iye. Rayonnıń jer beti tiykarınan Ámiwdáryanıń áyyemgi hám házirgi dáwirlerde payda etken allyuvial shógindilerinen ibarat. Ámiwdáryanıń burınǵı aǵıp ótkenanǵarı Aqshadárya alabıda usı rayonǵa qaraydı.

Jer betiniń dúzilisi tegislikke xarakterli bolıp, kóp sanlı burınǵı hám házirgi suwǵarıw sistemalarınıń arnaları, kanallardıń jaǵalarında payda bolǵan tóbeshikler hám hár qıylı kólemdegi oypatlıqlar menen xarakterlenedi. Rayonnıń kópshilik bólegi derlik awıl xojalıǵına ózlestirilgen.

Klimat sharayatı bir qansha qolaylı bolıp, yanvar ayınıń ortasha temperaturası - 4-70, al iyul aynınıń ortasha temperaturası 27+290 shamasında, +100 joqarı temperaturaǵa iye kúnlerdiń sanı 200-205 kúndi, al

+100 joqarǵı temperaturalardıń jıyındısı 2400-24320 qa shekem jetedi. Solay etip, nátiyjeli temperaturalardıń awıl xojalıq e ginleriniń, ásirese ıssılıqtı kóp talap etetuǵın paxtashılıqtan mol zúráát toplawǵa múmkinshilik beredi.

Jıllıq jawın shashınnıń muǵdarı 88-97 mm shamasında, jawınshashın júdá azlıǵına baylanıslı diyxanshılıq tarawları qoldan suwǵarıw arqalı iske asırıladı. Jawın-shashınnıń azlıǵına hám suw derekleriniń sheklengenligine baylanıslı awılxojalıǵına jaramlı jerlerdi ózlestiriw ele de bolsa aytarlıqtay emes.

178

Qubla rayonda awıl-xojalıǵında paydalanıwǵa jaramlı jerlerdiń maydanı 1266 mıń gektardı qurasa da, házirgi waqıtta diyxanshılıqta paydalanatuǵın egislik jerlerdiń kólemi 138-140 mıń gektardan artpaydı, yaki suw menen támiyinlengen egislik maydan barlıq ózlestiriwge jaramlı jerlerdiń 9 % in quraydı.

Biraq, degen menen ekinshi dúnya júzilik urıstan keyingi jıllar ishinde suwǵarmalı egislik maydanlardıń nátiyjeliligin arttırıw hám jayılımlardaǵı tábiyiy otlaqlardıń zúráátligin joqarılatıw boyınsha kóplegen ilájlar iske asırıladı. Bul diyxanshılıq tarawlarınıń qánigelesiw dárejesin jetilistiriw hám rayonnıń

Qaraqalpaqstannıń xalıq xojalıǵınıń strukturasındaǵı salıstırmalı úlesin joqarılatıwǵa imkaniyat jasadı.

Rayon miynet resurslarınıń mol rezervlerine iye, bul suwǵarmalı diyxanshılıq hám miynetti kóbirek talap etetuǵın sanaat tarawların rawajlandırıwǵa balans beredi. Házirgi waqıtta Qwbla rayon territoriyasında respublikanıń awıllarda jasaytuǵın xalqınıń 50,9% hám qayta islep shıǵaratuǵın sanaat kárxanalarınıń óniminiń 43,7% ti tuwra keledi.

Jumısqa jaramlı miynet resurslarınıń kópligine baylanıslı Qubla rayonda awıl xojalıǵında islewshi ortasha bir adamǵa 0,9-1,2 ga egislik maydanı tuwra keledi, bul

Arqa rayonǵa salıstırǵanda eki ese az degen sóz.

Qubla rayon óndirislik profili boyınsha awıl xojalıǵına, ásirese paxtashılıq, pilleshilik, baǵshılıq hám júzimgershilikke, qarkkól qoy sharwvshılıǵına qánigelesken bolıp, bul miynettiń rayon aralıq geografiyalıq bóliniwinde rayonnıń joqarı kórsetikishlerge iye ekenligin xarakterleydi. Sonlıqtan Qubla rayon Qaraqalpaqstan Respublikasınıń iri awıl xojalıq aymaqlarınan esaplanıp, bunda diyxanshılıq tarawlarınıń kólemli egislik maydanları hám mallardıń bas sanınıń aytarlıqtay bir bólimi jaylasqan (36-keste).

Kórestilgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda Qubla rayonda keyingi jıllarda awıl xojalıǵı tarawların rawajlandırıw ushın kólemli ilájlardıń iske asırılıwına baylanıslı suw menen támiyinlengen egislik jerlerdiń kólemi 12,7 % ke kóbeyse, iri qara mallardıń bas sanı 2,6 esege, al qara kól

179

qoylardıń bas sanı 55,6% ke arttı. Biraq degen menen keyingi jıllarda túslik rayonlarda paxta ónimlerin jetistiriw aytarlıqtay páseydi. Hátteki 2010-jılı Qwbla rayon respublikada jıynap alınǵan paxtanıń tek bolǵanı 61,4 % ǵana tayarla

Bul birinshiden, suw tansıqlıǵına baylanıslı bolsa, ekinshiden paxta-shılıq xojalıqlarda shólkemlestiriw mexanizmleri úziliske túsip, tiyisli shara tádbirlerdiń orınlanbawınan bolıp otır. Nátiyjede Qubla rayon qolaylı tábiyiy jaylawlardı islewine qaramastan Qaraqalpaqstanda baǵıp ósiriletwǵın qara mallardıń bas sanınıń 38,7 % tin, al qoylardıńbas sanınıń 44,6 % tin iyelep otır.

Rayon Ózbekstannıń Arqa-batıs radusında jaylasıp, Nawayı sanaat uzeli menen tutasatuǵın Temir jol, joqarı voltlı LEP liniyası hám Gazli- Duldul-Aral baǵdarında sozılıp jatırǵan respublikalıq áhmiyetke iye avtomobil trassasınıń boyında jaylasqan. Bul qolaylı tikkeley transport-ekonomikalıq baylanısqa iye bolıw, tek qubla rayonnıń emes, al barlıq Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq rawajlanıwına úlken tásir jasamaqta.

Qubla rayonnıń xalıq xojalıǵınıń házirgi rawajlanıw dárejesin tereńnen analizlew keleshekte awıl xojalıǵı tarawların, ásirese paxtashılıq kompleksin rawajlandırıw ushın qolaylı tábiyiyekonomikalıq sharayatlardıń bar ekenligin dáliyillep otır. Usıǵan sáykes keleshekte rayonnıń xalıq xojalıǵınıń qánigelesiw baǵdarın belgilegende bárinen de burın paxtashılıq tarawların intensiv rawajlandırıwǵa itibar

180

beriliwi tiyis. Buǵan joqarıda aytılǵanday rayon xojalıǵınıń házirgi qánigelesiw baǵdarı, isshi kúshi menen támiyinleniw dárejesi hám xojalıqtı shólkemlestiriw múmkinshilikleri qolaylı sharayatlardı tuwǵızadı. Ásirese paxtashılıq kompleksin rawajlandırıw ushın qolaylı tábiyiy-ekonomikalıq sharayatlardıń bar ekenligin dáliyillep otır. Usıǵan sáykes rayonnıń xalıq xojalıǵınıń qánigelesiw baǵdarın belgilegende bárinnen de burın paxtashılık tarawların intensiv rawajlandırıwǵa ayrıqsha itibar beriliwi tiyis. Buǵan joqarıda aytılǵanday rayonnıń xalıq xojalıǵınıń házirgi qánigelesiw baǵdarı, jumısshı kúshi menen támiyinleniw dárejesi hám

óndiristi shólkemlestiriwdi jetilistiriw qolaylı sharayat tuwǵızadı.

Keleshekte paxtashılıqtı rawajlandırıw menen bir qatarda qánigelestirilgen mal sharwashılıǵın keńeytiw, ásirese qarakól qoy sharwashılıǵı, pilleshilikti rawajlandırıw hám olardıń bekkem ot-jem bazasın dúziwge ayrıqsha itibar beriledi. Qubla rayon aymaǵına kiretuǵın Qızılqum massivindegi Buken merey, Janbas qala hám Qızıl qala shólleri óz aldına Qızılqum tábiyiy-ekonomikalıq rayonı strukturasına qaraǵan menen házir bul aymaqlar hákimshilik jaqtan Tórtkúl, Beruniy, Ellikqala rayonlarınıń qarawına kiredi. Sonlıqtan bul aymaqlardıń jaylawları joqarıdaǵı rayonlardıń qánigelestirilgen qarakólshilik xojalıqlarıarasında bólistirilgen.

Qubla rayonnıń awıl xojalıǵınıń kelenektegi baǵdarların anıqlawda ayrım aymaqlar Qaraqalpaqstannıń túsliktegi eń iri sharwashılıqqa qánigelesken rayonlarına aylandırıw máselesi qoyılıp otır. Bul ilimiy-praktikalıq jaqtanda durıs sheshim bolıp esaplanadı. Sebebi Qızılqum aymaǵındaǵı xojalıqlar strukturalıq jaqtan diyxanshılıq penen tolıq úylespeydi hám onıń qánigelesken tarawı retinde keleshekte de qarakól qoy sharwashılıǵı baslı roldi atqaradı. Keleshekte Qubla rayonnıń sanaat potenсialı da joqarılaydı. Jergilikli shiyki zat bazasında azıq-awqat sanaatı, jeńil sanaat tarawları, qurılıs materialların óndiriw hám quwatlı otın-energetika orayları ósip jetilisedi. Bunnan basqa házirgi islep turǵan sanaat kárxanaları qayta rekonstrukсiyadan ótedi. Bul birinshi gezekte paxta tazalaytuǵın hám may

181