Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası
.pdfxalıq xojalıǵında Yaponiyada, Germaniyada, Niderlandiyada islengen awıl xojalıq mashinaları, Chexiya dizel dvigatelleri, Tayvan hám Rossiya elektr dvigatelleri, Ruminiyanıń tırmaları, Italiya hám Turkiyanıń toqımashılıq úskeneleri keńnen paydalanılmaqta. Qurılıs materialları hám azıq-awqat ónimlerin islep shıǵarıw boyınsha da kóplegen shártnamalar dúzilmekte.
Solay etip, ǵárezsizlik jıllarında arka-batıs Ózbekstanda, yaki Ózbekstan Respublikanıń 37% territoriyasın iyeleytwgın Qaraqalpaqstan Respublikasıda kop gana aymaqlar menen rayon aralıq hám mámleketler ara ekonomikalıq baylanıslardı iske asıra basladı hám jıl sayın kóp muǵdarda paxta, pile, qarakól terisi, boyan tamırı, dúz ónimlerin, jún, ovosh, baqsha hám t. b.ónimlerdi shetke shıǵaratuǵın boldı. Ullı jipek jolınıy Ózbekstan Respublikası territoriyasındaǵı uchaskalardı qayta tiklew maqsetinde kólemli jol qurılıs isleri dawam etpekte. Guzar-Buxara- Nókis-Beynew avtomagistralınıń Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı 132 kilometrlik bólimi rekonstrukсiyalanbaqta hám bul qurılıslardı iske asırıw ushın 193 mlrd. sum kóleminde jumıslar iske asırılıp atır. Bul jollardıń iske túsiwimenen Ózbekstannıń geoekonomikalıq strategiyasına sáykes mámleketimiz mashtabında erkin júk hám jolawshı aynalısınıń támiyinlewge múmkinshilik tuwdırmaqta. Usıǵan sáykes 2012jılda Qaraqalpaqstannıń barlıq transport tarmaqları boyınsha 678,5 mln. tonna/kilometr júk aynalısı hám 1 mlrd. 968,9 mln. jolawshı /kilometr aynalısı támiyinlendi. Úlken xalıq xojalıǵı áhmiyetine iye Nókis- Qońırat-Ústirt-Surgil (Aqsholaq), Konırat–Arqa Úrge (Moynaq), Nókis- Shımbay-Kusxanataw jónelisindegi avtomobil hám temir jol shaqabshaların qayta ońlaw hám ayırımların tazadan qurıp pitkeriu názerde tutılmaqta.
Keleshekte Arqa - batıs Ózbekistan masshtabındaǵı úlken kólemdegi xojalıq jumısları Aral teńiziniń suwdan bosaǵan aymaqları, Qızılqum shólistanlı jaylawlarında iske asırılatuǵın boladı. Úsıǵan sáykes Qızılqumnıń jer astı baylıqların ózlestiriw hám jaylawlarınan mal sharuashılıǵında nátiyjeli paydalanıw ushın Shımbay-Taxtakópir- Tomarastaw (jańa dáriyanıń Qaraqalpaqstanǵa tiyisli aymaqları) jónelisindegi avtomobil jolların hám keyinirek temir jol
162
shaqabshaların qúrıw maqsetke muwapıq keledi. Bárshege málim, 2000-2001 jıllardaǵı ekologiyalıq daǵdarıs sharayatında Taytakθpirli ataylı isbilermen Tθreaxmet Palmanov artezian qudıqlarınıń suw derekleri bazasında Qızılqum jaylawlarınıń ot-shóp qorların keńeytiw jolımenen onnan ónimdarlı paydalanıw maqsetinde qosımsha tájriybe júrgizip, nátiyjede Tomarastaw rayonında hár ga jerden
30 сentner másh, 500 сentner kók maysa tipindegi júgeri hám 110 сentner jońıshqanı jıynap alıw imkaniyatı bar e kenin jáne bir márte tastiyıqladı. Bul azamat halıq aytsa qalpeki bolmaytwǵının óz tájriybesinde dálillep, Tomarastaw aymaǵında kishi
suwǵarıw |
tizimi tiykarında baqsha, ot-shóp hám t.b. eginlerdi egip |
||
shólkemlestiriwshilik úqıbın kórsetti. Bárinende abzallısı, |
elimizdiń |
tawsılmas |
|
baylıqların qasterley otırıp, qosımsha awıl xojalıǵı ónimleri |
deregin |
tapsa, al |
|
keyinirek |
8zbekstan ya armanı ataǵına miyyasar bolǵanSeytnazarov Sarsenbay |
||
ám t.b. azamatlar rayon ákiminiy tikkeley basshılıǵı menen Qaratereń suw aydını bazasında nasos suwımenen paxta egip jıl aqırında 3 mıń tonnadan aslam paxta asılın jıynap alıp suw tańqıslıǵı sharayatında-aq adamlardı jumıs penen támiyinlewge eristi. Bul azamatlardıy yıyın ekologiyalıy sharayattaǵı mártligin joyarı ba alap jıl
jymaǵına arnalǵan respublikalıy májiliste Prezidentimiz olardıy issheyligine alǵıs aytyan edi. Solay etip, elimiz baylıǵınıń qádir-qımbatın qásterleytuǵın hám biznesti puhtalıq penen iske asırıwdıń kózin tabatúǵın intellektual iskerlikti ózdestirgen jaslarımızdıń katarı gi globallasıw dáwirinde-de biziń aramızda bar ekenligine hám olardıń qatarınan sheber isbilermenler shıǵatúǵınına hesh guman joq.
Sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlarda Ózbekstan húkimeti tárepinen júrgizilgen anıq erkin siyasat Qaraqalpaqstannıń sawda ekonomikalıq baylanıslarınıń jánede rawajlanıwına mumkinshilik tuwdırmaqta. Házirgi dáuirde Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq rawajlanıwın tezletiw maqsetinde onıń ǴMDA elleri, Evropanıń rawajlanǵan mámleketleri menen ekonomikalıq baylanısları joqarılamakta. Nátiyjede respublikanıń sırtqı sawda aynalısındaǵı oborotı 214,4 mln. AQSh dolların qúradı, Usınıń 114 mln. dolları eksport aynalısına tuwra kelse, al importlıq
163
alınǵan zatlardıń kólemi 100,4 mln dollarǵa barabar, yaki Karaqalpaqstanda da sırtqı ekonomikalıq baylanısta aktiv sawda–satıq saldosı sezilmekte. Máselen, Úlkemizde Ispaniya, Rossiya, Turkiya, Italiya, Germaniya hám basqada mámleketler menen dúzilgen investiсiyalıq shártnamaları kóp sanlı qospa karxanalardı shólkemlestiriwge jol ashsa, al úlkemizden Ispaniyaǵa hám Chexiyaǵa shıǵarılǵan paxta mamıǵı «altın medal» menen sıylıqlandı.
Keleshekte Qaraqalpaqstanda ónidiriwshi kúshlerdi rawajlandırıw transportlıq shıǵınlardı qısqartıw hám ekonomikalıq baylanıslardı jetilistiriw jolı menen iske asırılatúǵın boladı. Bul máselelerdiń aldaǵı waqıtları tabıslı iske asıwı mámleket masshtabında bazar qatnasıqlarına sáykes júrgizilip atırǵan ekonomikalıq siyasattanda belgili. Solay etip, transport hám baylanıs tarawlarınıń óndirislik bazarların bekkemlew hám rawajlanıw baǵdarların jetilistiriw, respublikada júz bergen ekologiyalıq daǵdarıs jaǵdayında óndiris kárxanalarınıń nátiyjeligin joqarılatıwǵa hám xalıqtıń materiallıq jáne mádeniy jaqtan talapların qanaatlandırıwǵa múmkinshiliklerjaratatúǵını sózsiz.
Soraw ám tapsırmalar:
1. Xalıyya xızmet kθrsetiw sferalarınıy regionallıy θzgeshelikleri neden ibarat ám onı arayalpaystan Respublikası mısalında dálilley.
2.arayalpaystanda xalıyya xızmet kθrsetetuǵın tarawlardıy yáliplesiwi, rawajlanıwı ám tarawlıy strukturası ayyında táripleme dyziy?
3. arayalpaystanda xalıyya xızmet kθrsetetuǵın tarawlardıy aymaylıy jaylasıwı ám servislik xızmetke θtiwdiy abzallıǵı ayyında táripleme dyziy?
4.arayalpaystanda transport tarawlarınıy rawajlanıwın belgiley ám onıy tarawlıy strukturasın ajıratıy? Transport yuramında juk tasıw (tonna), juk aynalısı (tonna/km.) ám jolawshı tasıw ám jolawshılar aynalısın (jolawshı/km.) táripleytuǵın arayalpaystan
transportı mısalında analiz dyziy? |
|
|
5.arayalpaystannıy |
transport-ekonomikalıy |
baylanıslarına |
mazmunlama duziy ám import aryalı alatuǵın jáne eksportya jθneltetuǵın zatlardıy strukturasın ajıratıy, kθlemin anıylay?
164
6.arayalpaystan mısalında xalıyaralıy ekonomikalıy baylanıslardı rawajlandırıw ám onı jetilistiriw máselelerine táripleme dyziy?
7.arayalpaystannıy ishki ám rayon ara ekonomikalıy baylanısların jetilistiriw máseleleri boyınsha jáne erkin ekonomikalıy sawda-satıy zonalardı dyziwdiy jobasın tayarlay?
8.Keste maǵlıwmatları tiykarında xalıyya xızmet kθrsetetuǵın tarawlardıy arayalpaystanda rawajlanıwın táripleytuǵın diagramma dyziy?
9.arayalpaystannıy ishki aymaylıy θnimniy kθlemi 1 trln. 389,8 mlrd. swmdı yurap usınıy yarımınan kθbiregi jeke biznestiy ylesine tuwra kelse onda bul taraw jılına yansha muǵdardaǵı θnim toplaw mymkinshiligine iye?
10.Xalıyya xızmet kθrsetetuǵın tarawlardıy strukturasında kishi biznes ám jeke isbilermenliktiy roli yanday?
165
VI. BAP. QARAQALPAQSTANNÍŃ IShKI RAYON ARALÍQ
ÓZGEShELIKLERI HÁM RESPUBLIKA AYMAǴÍN
EKONOMIKALÍQ RAYONLASTÍRÍWDÍ JETILISTIRIW
MÁSELELERI
6.1. Qaraqalpaqstan xojalıǵınıń aymaqlıq strukturası hám tábiyiyekonomikalıq rayonlarında óndiristiń jaylasıwın jetilistiriw
jolları
Qaraqalpaqstan tábiyiy sharayatı boyınsha izertlew júrgizgen respublika geograflarınıń, sonday-aq agrar-ekonomistleriniń ilimiy miynetlerine analiz jasasaq, Qaraqalpaqstannıń tábiyiy kompleksiniń qáliplesiwinde, sonday-aq onıń aymaqlarında bir-birinen parıq qılatuǵın kóp sanlı ayırmashılıqlardıń bar ekenligi bayqaladı. Bul ásirese Qaraqalpaqstannıń tábiyiy-ekonomikalıq rayonlarında vegetaсiyalıq dáwirdiń uzaqlıǵında, birinshi hám aqırǵı suwıqlardıń awıl xojalıq eginlerine tásirinde, sonday-aq usıǵan sáykes ayrım jaǵdaylarda awıl xojalıǵı eginleriniń pisip jetisiwine hám zúráát toplaw múmkinshiliklerinde úlken ózgesheliklerdi payda etedi. Xojalıq tárepten alǵanda aytarlıqtay tásir jasaytuǵın
ózgeshelikler Qaraqalpaqstan aymaqları boyınsha xalıqtıń, tariyxıy dáwirler ishinde qonıs basıw proсessinde hám házirgi geografiyalıq jaylasıwında da parq qıladı. Xázirgi waqıtta respublika aymaqları boyınsha xalıqtıń birgelikli tarqalmawı ayrım rayonlarda óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıw dárejesine kúshli tásir jasadı. Nátiyjede 70 mıń kv.km aslam maydandı iyelap jatqan Ustirt hám 30 mıń kv.km dey aymaqtı iyeleytwǵın Qızılqum shólistanlı rayonlarında barlıǵı bolıp 1 kv.km territoriyaǵa 0,1- 0,3 adam tuwra keledi. Kórsetilgen aymaqlarda turaqlı halıq sanınıń óte az tarqalıwı bul rayonlardıń óndiriwshi kúshlerin rawajlandırıwǵa belgili dárejede tosqınlıq jasamaqta.
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń tábiyiy sharayatındaǵı hám xalqınıń
aymaqlıq qonıs basıwdaǵı ózgesheliklerine baylanıslı respublikanıń potenсiyallı tábiyiy resursların xalıq xojalıq kompleksinde paydalınıw elede bolsa jeterli emes hám xojalıǵınıń qáliplesiw baǵdarında aytarlıqtay zonallıq ózgesheliklerdi bayqawǵa boladı.
166
Bul ózgeshelikler respublikanıń arqa rayonları menen Qubla rayonları, sondayaq teńiz aldı aymaqlarında aytarlıqtay kúshli seziledi. Usıǵan sáykes Qaraqalpaqstannıń xalıq xojalıǵı tarawlarınıń rawajlanıwındaǵı tábiyiy zonallıq ózgesheliklerdi anıqlaw hám ayrım rayonlardıń potenсiallı tábiyiy-ekonomikalıq resursların óndiris aylanısına qosıwdıń keleshektegi prognozlıq baǵdarların belgilew ushın respublika geografları tárepinen júrgizilgen kóp jıllıq maǵlıwmatlar, sonday-aq agroklimatologiyalıq rayonlastırıw boyınsha júrgizilgen izertlewlerdiń juwmaǵı hám házirgi ámeliyattaǵı ódiris tarawlarında ike asırılıp atırǵan xojalıq tarawlarınıń qánigelesiw baǵdarları Karaqalpaqstan Respublikası territoriyasın tómendegidey tábiyiyekonomikalıq rayonlarǵa bóliwge múmkinshilik beredi: 1) Ǵálleshilik, qala átirapı ovosh-sút óndiriwge hám gósh-sút baǵdardaǵı mal sharwashılıǵı, texnikalıq eginlerge qániygelesken Arqa rayon; 2) Paxtashılıq, pilleshilik, baǵshılıq hám júzimgershilikke, qarakól qoy sharwashılı-ǵına qánigelesken Túslik rayon; 3) Balıq awlawshılıq, balıq ónimlerin qayta islew hám gósh-sút baǵdardaǵı mal sharwashılıǵına hám ǵálle-shilikke qánigelesken Aral (teńiz boyı) rayonı; 4) Jaylım baǵdardaǵı qarakól qoy sharwashılıǵı, keleshekte neft-gaz hám ximiya sanaatın rawajlandırıwǵa qánigelesetuǵın wstirt rayonı, Kızılqum rayonları, sonday-aq Karataw tawkán sanaatlı rayonına bólinedi (34-keste).
Kórsetilgen tábiiy-ekonomikalıq rayonlardıń tórtewi Ámiwdárya deltasında jaylasqan hám házir respublikanıń ekonomikalıq tiykarın quraydı. Al qalǵan Ustirt, Kızılqum hám Karataw rayonları aldaǵı perspektivada qáliplesetuǵın eń kúshli ekonomikalıq potenсialǵa iye territoriyalar qatarına kiredi.
1.Oraylıq tábiyiy-ekonomikalıq rayonı. Oraylıq rayon Ámiudáryanıń
házirgi deltası baslanatuǵın Taxiatash qısnaǵınan baslap dárya alabında jaylasqan tegislik rayonların óz ishine aladı. Rayonnıń arqa shegarası Dawıtkól suw saqlaǵıshınan arqaǵa qarap Dawqara batıǵına shıǵadı hám Shımbay, Qaraózek rayonlarınıń hákimshilik shegarası arqalı arqa-shıǵısta Qoybaq suwǵarıw dizimi arqalı Qızılqum menen shegaralas.
167
Oraylıq rayonnıń qubla-batıs shegarası Xojeli rayonınıń Túrkmenstan Respublikası menen mámleket shegarası arqalı ótip, Qarakól aymaǵında Aybúyir arqalı Ústirt platosına shıǵadı. Arqa rayonnıń shetki tochkası Qońırat hám burınǵı Bozataw rayonlarınıń hákimshilik shegarası arqalı ótip, rayon 4 mıń kv.km maydandı yaki
Ózbekstandaǵı Andijan wálayatınıń maydanınday territoriyanı iyelep jatır.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
34- |
keste |
Karakalpakstannın tabiyiy-ekonomikalık rayonları boyınsha xojalıktaraularının |
|||||||||||
|
aymaklık duzilisi |
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ekonomikalıq rayonlardıń atları |
|
|
|
|||
Tábiiy-ekonomikalıq |
|
|
2000 |
|
|
|
|
|
2010 |
|
|
rayonlardıń baslı |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
kórsetkishleri |
Qubla rayon |
Oraylıq Rayon |
Arqa rayon |
|
Aral rayonı |
Barlıǵı |
Qubla rayon |
Oraylıq rayon |
Arqa rayon |
Aral rayonı |
Barlıǵı |
|
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Maydanı, mıń.km2 |
16,8 |
4,0 |
108,6 |
|
37,2 |
166,6 |
16,8 |
4,0 |
108,6 |
37,2 |
166,6 |
Xalqı, mıń.adam. |
544,0 |
624,6 |
309,7 |
|
28,7 |
1503,0 |
650,8 |
690,8 |
310,4 |
28,9 |
1680,9 |
Xalqı, % es.da |
36,2 |
41,6 |
20,2 |
|
1,9 |
100,0 |
38,5 |
41,2 |
18,5 |
1,8 |
100,0 |
Ishki jalpı ónim |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
kólemi b.sha, % |
36,3 |
41,4 |
22,1 |
|
0,2 |
100,0 |
33,0 |
49,4 |
17, 1 |
1,4 |
100,0 |
Usınan:Canaat ónimi |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
b.sha, % |
25,8 |
58,8 |
14,7 |
|
0,7 |
100,0 |
23,4 |
60,1 |
10,9 |
5,6 |
100,0 |
Egiske jaramlı jer |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
fondı b.sha, % |
26,0 |
17,2 |
54,1 |
|
2,7 |
100,0 |
26,0 |
17,2 |
54,1 |
2,7 |
100,0 |
Usınan: Egislik |
28,2 |
16,6 |
32,6 |
|
2,6 |
100,0 |
38,6 |
35,6 |
24,6 |
1,2 |
100,0 |
jerler, % |
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Paxta ónimleri, % |
54,4 |
30,1 |
15,5 |
|
,,, |
100,0 |
60,3 |
24,3 |
15,4 |
… |
100,0 |
Ǵálle ónimleri, % |
7,3 |
31,5 |
60,8 |
|
0,4 |
100,0 |
17,3 |
31,5 |
60,8 |
0,4 |
100,0 |
Iri qara mal bas sanı |
45,1 |
22,7 |
20,3 |
|
2,9 |
100,0 |
47,3 |
31,2 |
19,4 |
2,1 |
100,0 |
b.sha, % |
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Qoy hám eshki bas sanı |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
b.sha, % |
37,3 |
20,1 |
41,4 |
|
1,2 |
100,0 |
37,7 |
22,0 |
38,6 |
1,7 |
100,0 |
Hákimshilik jaqtan Oraylıq rayon quramına Nókis, Kegeyli, Xojeli, Qanlıkól, Shomanay rayonları hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń paytaxtı Nókis qalası kiredi. Oraylıq rayon Qubla, Arqa hám Aral (teńiz boyı) ekonomikalıq rayonlarına salıstırǵanda Qaraqalpaqstan Respublikasınıń orayında jaylasqan bolıp, soсiallıqekonomikalıq hám hákimshilik jaqtan Respublikanıń tiykarǵı transport-ekonomikalıq hám kommunikaсiya uzeli sıpatında kózge túsedi.
Oraylıq rayon Qaraqalpaqstan Respublikasınıń tek 2,4 % bólimin ieylese de, bul territoriyada respublika awıl xalqınıń 32 % ti qala
168
xalqınıń 67,9 % ti jaylasqan. Rayon respublika territoriyasında islep shıǵarılatuǵın jıllıq sanaat ónimleriniń 48,4 % xalıq xojalıǵı tarawlarında islep turǵan tiykarǵı islep shıǵarıw fondları qúnınıń 40,1
% in iyeleydi. Oraylıq rayon shiyki zat bazalarına tolıq iye bolmasa da, respublikanıń transport orayında jaylasqan hám Qaraqalpaqstan paytaxtı Nókis qalasınıń usı rayonda jaylasıwına baylanıslı wzaq jıllar dawamında Qaraqalpaqstannıń siyasiyhákimshilik hám ekonomikalıq funkсiyalarına iye bolmaqta. Usıǵan saykes Oraylıq rayon Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ekonomikalıq potenсialındada tiykarǵı roldi orınlaydı (35-keste).
|
|
|
|
|
|
|
35- |
keste |
|
Oraylıq tábiyiy-ekonomikalıq rayon xojalıǵınıń tiykarǵı |
|
|
|
||||||
|
|
kórsetkishleri |
|
|
|
|
|
||
|
|
|
Jıllar |
|
|
2008 jıl, % |
|||
Kórsetkish |
|
|
|
|
esabında |
||||
|
|
|
|
|
|
||||
|
1990 |
1995 |
2000 |
|
2005 |
2010 |
1980 |
|
2005 |
Sanaat ónimleri, mln. swm |
898,2 |
2595,1 |
1723,6 |
|
58011,5 |
297706,7 |
158,7 |
|
2,5 ese |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Suw mene támiyinlengen egin |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
maydanlarınń kólemi (mıń ga) |
659,7 |
160,2 |
157,6 |
|
183,6 |
160,0 |
100,1 |
|
87,1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Awıl xojalıǵında paydalanıp |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
atırǵan egislikjerler (mıń ga) |
159,7 |
150,1 |
157,6 |
|
87,2 |
94,5 |
58,0 |
|
106,1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Usınnan: paxta maydanı |
43,4 |
36,5 |
50,7 |
|
38,8 |
29,9 |
68,9 |
|
77,6 |
Jetilistirilgen paxta (mıńtonna) |
34,1 |
41,2 |
59,2 |
|
59,0 |
48,5 |
129,9 |
|
75,1 |
|
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Iri qara mallardıń bas sanı |
89,4 |
104,2 |
95,8 |
|
191,3 |
223,8 |
2,3 ese |
|
147,8 |
(mıń bas) |
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Qoy hám eshkilerdiń bas anı |
77,8 |
84,2 |
90,7 |
|
132,8 |
157,3 |
1,8 ese |
|
108,8 |
(mıń bas) |
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ekinshi dúnya júzilik urıstan keyin rayonnıń transportekonomikalıq baylanısları rawajlandı. Charjaw-Taxiyatash temir jolı iske túsiwine baylanıslı Qaraqalpaqstannıń paytaxtı Nókis qalası Tashkent hám Ózbekstannıń basqa sanaatı rawajlanǵan qalaları menen baylanısqa iye boldı.
Keyingi jıllarda Ámiwdárya arqalı temir jol kópiri hám Taxiyatash gidrouzeli, sonday-aq, Nókis-Qońırat-Beynew-Maqat-Aleksandrov-Gay baǵdarındaǵı temir jol liniyasınıń iske túsiriliwine baylanıslı Qaraqalpaqstannıń Rossiya Federaсiyası, Qazaqstan hám Evropanıń bir qatar mámleketleri menen ekonomikalıq baylanısları rawajlana basladı. Bul bir qatar qolaylı sharayatlar Qaraqalpaqstanda sanaat tarmaqlarınıń rawajlanıwına ásirese, jergilikli xalıq esabınan injener-texnik
169
kadrlardıń ósip jetilisiwine jol ashtı. Usı tárizde, tez waqıt ishinde oraylıq rayonnıń sanaatı kúsheydi hám respublikanıń industrialrawajlanıwında tiykarǵı roldi atqaradı.
Oraylıq rayon awıl xojalıǵı tarmaqlarınıń rawajlanıwı ushın da kóplep rezevlerge iye. Rayon termikalıq resurslardıń muǵdarı boyınsha Qubla rayonǵa uqsas paxtashılıq, baǵshılıq hám júzimgershilik, ǵálleshilik, miywe hám palız eginlerin rawajlandırıw imkaniyatına iye. Bunnan tısqarı Oraylıq rayon Qaraqalpaqstannıń tiykarǵı transportekonomikalıq buwını hám kommunikaсiya uzeli funkсiyasın orınlap, basqa ekonomikalıq rayonlar menen baylanısqa iye. Bul rayonda Qaraqalpaqstannıń auıl xojalıǵında paydalanatu-ǵın egislik jerleriniń 2,4 % ti jaylasıwına qaramstan, respublika qala xalqınıń 25 % jasaydı hám tiykarǵı tutınıwshı rayonlar qatarına kiredi. Usıǵan sáykes awıl xojalıǵı tarawların rawajlandırıw intensiv jol menen ámelge asırılıwı lazım. Oraylıq rayon xalqın, ásirese qala xalqın fiziologiyalıq norma tiykarında zárúrligin qandırıw ushın jılına keminde
250 tonna sút, 200 mıń tonna palız, baǵshılıq, kartoshka, miywe hám júzim ónimleri tayarlanıwı kerek. Bul rayon territoriyasında egin maydanlarınıń kólemin 160-170 mıń gektarǵa jetkeriwdi talap etedi. Házirgi waqıtta rayon aymaǵında esapqa alınǵan wlıwma jer fondınıń kólemi 440 mıń gektardı qurap, sonnan suwǵarılatuǵın jerler tek 33 % ti quraydı.
Oraylıq rayon kóp tarmaqlı agrosanaat kompleksinen ibarat bolıp, quramına paxtashılıq, ǵálleshilik, palız xojalıǵı, baǵshılıq hám sút baǵdarındaǵı qaramal sharwashılıǵı kiredi. Házirgi waqıtta usı tarawlar jetekshi orındı iyelep, bul tarawlar awıl xojalıǵında islep shıǵarılatuǵın ónimlerdiń tiykarǵı bólimin jetistiredi.
Keleshekte awıl xojalıǵı kompleksinde palız hám baǵshılıq, ǵálle, sút ónimleri hám miywe jetistiriw tiykarǵı orındı iyeleytuǵın boladı. Soǵan baylanıslı paxtanıń egislik maydanın keńeyttirmey-aq, onıń ornına palız, kartoshka, sonday-aq ot-shóp eginleri hám almaslap egiw sxemasına kiretuǵın basqa eginlerdiń maydanı keńeyttiriledi.
170
Oraylıq rayon egislik maydanlardı kóbeyttiriw ushın qatar rezervlerge iye. Bul rayon arqalı respublikanıń tiykarǵı suwǵarıw arteriyaları Súwenli, Qızketken kanalları aǵıp ótedi. Lekin, respublikada magistral kanallardan paydalanıw koeffiсenti (KPD) kópshlilik orınlarda 56-60 tan aspaydı. Eger usı kórsetkishti keminde 76-80 ge jetkersek, oraylıq rayon aymaǵında qosımsha suw dereklerin toplawǵa hám usı esaptan egin maydanlarınıń kólemin 14 % ke kóbeytiw imkaniyatları bar. Sonıń ushın suwdan paydalınıwdıń nátiyjeliligin arttırıw hám suwǵarıw kanallarınıń paydalı koeffiсentin joqarılatıw, búgingi kúnniń eń áhmiyetli máseleleri qatarına kiredi.
Keleshekte suwǵarıp e giletuǵın maydanlardıń quramına da úlken ózgerisler kiritiw lazım. Qala xalqınıń ósip baratırǵan zárúrligi hám rayon xalıq xojalıǵınıń qánigelesiw baǵdarlarına qarap salıgershilik kompleksiniń ornına palız hám qala átirapı gúsh-sút komplekslerin dúziw maqsetke muwapıq. Paxtashılıq kompleksin keńeytpesten, onıń ornına paxtanıń joqarı zúrátli jańa sortların egiw, ǵálleshilikti,
ásirese, mákke, tarı hám ayǵabaǵar eginleriniń maydanların keńeyttiriw kerek. Bul, birinshiden, paxtanıń ónimdarlıǵın biostimulyaсiya jolı menen arttırıwǵa jol ashsa, ekinshiden awıl xojalıǵında qosımsha dánli eginler, sonday-aq maylı eginlerdiń egislik maydanın kóbeyttiriw jolı menen awıl xojalıǵı ónimleriniń kunın arttırıwǵa hám xalıqtı qosımsha jumıs penen támiyinlewge imkaniyat jaratadı. Xalıqtı gósh ónimleri menen támiyinlew, Arqa rayonnıń esabınan ámelge asırıw múmkin. Oraylıq rayon óz náwbetinde basqa ekonomikalıq rayonlarǵa palız, miywe ónimleri, konservalar, sherbat hám basqa ishimlikler shıǵarıw múmkin.
Solay etip, Oraylıq rayon kóleminde agrosanaat kompleksi tarawların
zonalıq baǵdarda qánigelestiriwge ótiw, bul rayonnıń respublika kólemindegi palız, miywe hám jáne basqa awıl xojalıǵı ónimlerin tayarlawdaǵı rolin (statusın) bekkemleydi, hátte basqa ekonomikalıq rayonlarǵa joqarıda kórsetilgen ónimlerdiń bir bólimin shıǵarıwǵa jol ashadı. Oraylıq rayon bay tariyxıy miyrasqa iye. Rayon territoriyasında Qádimgi Kerder mádeniyatınan derek beretuǵın Kerder qalası, 2500 jıllıq tariyxqa iye, Xojeliniń qádimgi mádeniy orayı – Nazlımxansulıw hám
171