
Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası
.pdfbaylanıslarına iye boldı hám Respublikanıń óndiriwshi kúshlerin joqarı pát penen rawajlandırıwǵa múmkinshilik jaratıldı. Bul keleshekte Sultan-Uays tawlı aymaǵında jaylasqan tábiyiy baylıqlardı sanaatta keńnen paydalanıw jolımenen Qaraqalpaqstannıń industrial baǵdardakeńnen rawajlanıwına jol ashatwǵını sózsiz.
Qaraqalpaqstanda keyingi jıllarda transport tarawları joqarı temp penen rawajlanbaqta, bul respublikanıń óndiriwshi kúshleriniń rawajlanıwına jol ashtı. Birak degenmenen, tábiyiy-ekonomikalıq rayonlardıń xojalıq strukturasın jetilistiriw arqalı paydalanılmay atırǵan rezervlerdi iske qosıw hám miynet resurslarınan xalıq xojalıǵında raсionallı paydalanıw baslı uaziypa esaplanadı. Aldaǵı perspektivada Qaraqalpaqstannıń transport tarawların rawajlandırıw onıń Orta Aziya respublikaları, ásirese Ózbekstannıń rawajlanǵan aymaqlarımenen ekonomikalıq baylanısın keńeytiwdi talap etedi. Usıǵan sáykes NókisSultanwáyis (Qarataw)-Tórtkúl-
Úshqudıq baǵdarındaǵı temir jol liniyasınıń oraylıq stanсiyaların zaman talabına sáykes bezew, sonday-aq ishki rayon ara temir jol hám avtomobil jollarınıń qurıısın tezletiw zárúr. Bul ulkemizdiń Oraylıq Aziya ellerine, ásirese Ózbekstannın aymaqları menen baylanısların jetilistiriwge múmkinshilik tuwdıradı.
Qaraqalpaqstan Respublikası rayon aralıq júk almasıwdıń shárti
boyınsha tek ǵana shiyki zat hám ayrım fabrikantlardı alıp qoymastan, janar may, stanoklar, kranlar, mashinalar, sanaat, awıl xojalıǵı, sonday-aq transport ushın úskeneler, xalıqtıń materiallıq hám mádeniy talapların qanaatlandırıw ushın kerekli hár qıylı buyımlardı da alıp otıradı. Usınıń menen birge Karaqalpaqstanda islep shıǵarılatúǵın paxta tazalaw, ovosh-miywe konservaları hám awıl xojalıǵı ónimlerin basqa respublikalarda úlken qızıǵıwshılıq penen talap etilmekte. Úsıǵan sáykes, rayon aralıq transport baylanısların raсionalizaсiyalaw Karaqalpaqstan xalıq xojalıǵın rawajlandırıwdıń eń zárúrli shártleriniń birinen esaplanadı. Bunısız awıl xojalıǵınıń, sanaattıń hám xalıqtıń mádeniy jáne materiallıq jaǵdaylarınıń ósiwi de múmkin emes.
Qaraqalpaqstanda ishki rayon ara baylanıslardı jaysılaw úlken áhmiyetke iye. Máselen, házir Sharjaw-Końırat temir jol liniyası
152
Ámiwdárya alabındaǵı aymaqlardı ǵana támiyinleydi, al respublikanıń arqa rayonları elege shekem temir jol liniyası menen tolıq tutastırılmay otır. Usıǵan baylanıslı temir jol liniyası arqalı kelip túsken júkler Karaqalpaqstannıń arqada jaylasqan kópshilik rayonlarına óz waqtında jetkerilip berilmeydi. Bunnan basqa tábiyiy baylıqlardıń mol qorlarına iye Ámiwdáryanıń oń tárepinde jaylasqan rayonlar (máselen, Sultan-Uays, Kwsqanataw, Qızılqum, Tomarastaw hám t.b.) qolaylı transport-ekonomikalıq baylanısqa yie bolmaǵanlıqtan bul aymaqlardıń baylıqları sanaatta keńnen paydalanılmay atır. Sonlıqtan aldaǵı waqıtlarda ishki rayon aralıq áhmiyetke iye jollardıń qurılısın tezletiw hám paydalanıwǵa beriw úlken áhmiyetke iye. Bul Karaqalpaqstannıń industrial baǵdarda rawajlanıwına hám onıń xojalıq tarawların tábiyiy-ekonomikalıq rayonlar boyınsha durıs qánigelestiriwge múmkinshilik tuwdıradı.
Házir rayon aralıq baylanıslardıń kópshilik bólimin temir jol transportı arqalı iske asırıladı. Bul Respublikanıń xalıq xojalıǵın rawajlandırıwda hám onıń qońsılas respublikalar menen ekonomikalıq baylanıstı jánede jedellestiriwdi talap etedi. Qaraqalpaqstannıń transport-ekonomikalıq baylanısların raсionalizaсiya-lawdaǵı áhmiyetli máselelerdiń biri aynalıs jollar arqalı tasılatuǵın xalıq xojalıq júklerin maksimal dárejede qısqartıwdan ibarat. Usıǵan sáykes keleshekte Karaqalpaqstannıń elimizdiń ekonomikalıq jaqtan qúwatlı rayonları menen transport baylanıs-ların bekkemlew eń áhmiyetli ilájlardıń biri bolıp esaplanadı.
Aldaǵı waqıtlarda 630 km aralıqtaǵı Urgensh-Końırat-Beynew temir jol liniyasın elektripikaсiyalaw jolı menen qońsı eller menen ekonomikalıq baylanıs aytarlıqtay ıqshamlasadı hám Ustirttiń potenсialı tábiyiy baylıqların xalıq xojalıǵında keńnen paydalanıwǵa múmkinshilik dúziledi. Bul máseleniń tezlep sheshiliwi tek Karaqalpaqstannıń ǵana emes, al barlıq Tómengi Ámiwdárya ekonomikalıq rayonı,
sonday-aq Ózbekistannıń qońsılas Xorezim walayatınıń óndiriwshi kúshleriniń tez pát penen rawajlanıwına jol ashadı. Solay etip, Końırat- Beynew-Maxat- Aleksandrov-Gay jónelsin-degi temir joldı modernizaсiyalaw hám Nukus-Tashkent- Arıs baǵdarındaǵı júk operaсiyasın ıqshamlap
153
paydalanıw shekten tıs uzaq júk aylanısın qısqartıwǵa múmkinshilikler dúzedi. Bul
óz gezeginde temir jol transportında ádden tısqarı juk vagonlarınıń aylanısın qısqartıwǵa hám óndiris shıǵınların únemlewge tásir etedi.Jańa baǵdardaǵı temir jol liniyasın tamırlawǵa jumsalǵan qarjılar bárinen de burın xojalıq tarawlarında miynettiń ónimdarlıǵın arttırıw jolı menen iske asırıladı. Esaplawlarǵa qaraǵanda, Końırat- Beynew-Maxat-Aleksandrov-Gay temir jolınıń iske túsiwi Ózbekistannan Rossiyanıń Evropalıq bólimne shekemgi aralıqtı ortasha 440 km qısqartıwǵa jol ashtı. Keleshekte Karaqalpaqstannıń Túslik Kızılqum zonası arqalı Qazaqstan hám Rossiyanıń Ural ekonomikalıq rayonına shıǵıwı Qızıl qúmnıń jer astı baylıqların hám jaylawların ózlestiriwge múmkinshilik tuwdıradı.
Karaqalpaqstanda avtomobil transportı ekishi dúnya júzlik urıstan sońǵı jılları
ǵana aytarlıqtay rawajlana basladı. Bul transport tarawı tek ishki respublika aralıq júk tasıwda ǵana emes, al Ózbekstannıń qońsılas walayatları hám Turkmenstannıń Tashawız walayatı menen xojalıq aralıq baylanıstı rawajlandırıwda da keńnen paydalanıladı. Respublikada awıl-xojalıq shiyki zatların sanaat orınlarına, xalıqtı kúndelikli tutınıw tovar menen támiyinlew, xojalıq bwyımların awıllıq hám qalalıq tutınıw orınlarına jetkerip beriwdi támiyinlewde avtomobil jol tarawların salıw hám onı bunnan bılayda rawajlandırıwǵa tikkeley baylanıslı.
2010-jılı Karaqalpaqstanda 6,9 mıń km dey avtomobil jollarına (usınan 4,3 mıń km asfaltlanǵan jollar) iye boldı. Buǵan qosımsha keleshekte Końırat-Jaslıq-Beynew aralıǵın tutastıratuǵın asfalt-lanǵan avtomobil jolları qurıladı hám 1600 km dey paydalanıp atırǵan ishki rayon aralıq jollar rekonstrukсiyalanadı. Bul avtomobil transportınıń jedelli rawajlanıwına hám onıń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyetiniń artıwına múmkinshilik tuwdıradı
Házir respublika aymaǵında avtomobil parklerinen paydalanıw kórsetkishleri de aytarlıqtay jaqsılandı. 2010-jılı júk tasıw avtoparkleri boyınsha ortasha bir avtomobil\tonnadan paydalanıw dárejesi 1980-jıllarǵa salıstırǵanda tasılatuǵın júkler boyınsha 3,4
154
esege artsa, júk aynalası boyınsha 5, 6 esege kóbeydi. Avto-buslardaǵı hár bir orınnan paydalanıw koeffiсienti 1980-jılǵa qaraǵanda tasılǵan jolawshılardıń sanı boyınsha 2 ese derlik arttı. Usı jıllar ishinde jolawshı hám júk tasıwdıń ózine túser bahasında da úlken ózgerisler boldı. Jaqın keleshekte respublikada 15600 km.dey asfaltlanǵan avtomobil jolları qurıladı hám 2500 km.dey jol rekonstrukсiya-lanadı. Bul avtomobil transportı boyınsha jıllıq júk aylanısınıń kólemin 567,2 mln. tonna/km-ge, al jolawshılar aylanısın 1,5 mlrd. jolawshı/km-ge jetkeriwge múmkinshilik beredi.
Keyingi jıllarda Qaraqalpaqstanda avtomobil parklerinen paydalanıw kórsetkishleri de aytarlıqtay jaqsılandı. 2010 jılǵa kele avtoparkler boyınsha júk tasıw hám ortasha bir avtomobil tonnadan paydalanıw dárejesi 1990-jılǵa salıstırǵanda tasılatuǵın júkler boyınsha 1,3 esege, al júk aylanısı boyınsha 1,5 esege arttı. Biraq, degen menen respublikada avtomobil transportı ele de jetkilikli dárejede paydalanılmay atır. Máselen, ulıwma paydalanatuǵın avtomobil parklerdiń júk tasıw
ónimdarlıǵı hám júk aylanısındaǵı kórsetkishlerdiń ózine túser bahası Ózbekstannıń basqa oblastları menen salıstırǵanda aytarlıqtay joqarı. Usıǵan sáykes respublikanıń avtomobil xojalıqlarınıń jumısında qániygelestiriw proсessin keńnen en jaydırıw hám jeke paydalanıwdaǵı avtopark jumısların barınsha jetilistiriw qájet. Avtomobil parkleriniń ónimdarlıǵın arttırıwda hám tasılatuǵın júklerdiń ózine túser bahasın arzanlatıwda prinсiplerdi keńnen qollanıw hám jeńil júk kóteretuǵın avtomobillerdiń paydalı koeffiсientin arttırıw úken áhmiyetke iye. Respublika xalqınıń ósip baratırǵan soсial - mádeniy talapların keńnen qanaatlandırıwda respublika aralıq hám rayon aralıq avtomobil jolların rekonstrukсiyalaw hám Qońırat-Moynaq jolların kayta tamırlaw, Nókis-Úshqudıq, Taxtakópir-Qızılqum (Tomarastaw) jolların qurıw hám tamılaw úlken áhmiyetke iye.
Avtomobil transportı awıl xojalıq ónimlerin qayta islep shıǵaratuǵın sanaat tarawlarına, al tayar ónimdi tutınıwshılarǵa, bárinen de burın awıllıq sawda bólimlerine jetkeriwde úlken áhmiyetke iye. Degen
155
menen, respublikada avtomobil transportı elede nátijeli paydalanılmay atır. Máselen, jek xojalıqlardaǵı avtomobillerdiń júk tasıw ónimdarlıǵı tómen hám t/km aralıqta tasılatwǵın xojalıq júkleriniń ózine túser bahası Ózbekstannıń basqa walayatları menen salıstırǵanda aytarlıqtay joqarı. Bul bárinende burın xojalıqlar arasındaǵı ekonomikalıq baylanıslardıń hálsizligi hám ekologiyalıq daǵdarıs nátiyjesinde jámiyetlik óndiristiń ekonomikalıq kórketkishleriniń páseyiwine baylanıslı bolıp otır. Usıǵan sáykes avtomobil transportınan paydalanıw koeffiсenti tómenledi hám júk avtomashinalarınan 2 smenada paydalanıw elede tómen. Bunnan basqa mákemelerde hám ministrliklerde elede bolsa mayda avtoparkler kóp, jáne liniyadaǵı avtomobillerden raсional paydalanıw jeterli dárejede emes. Usınıń nátiyjesinde kópshilik avtomobil xojalıqlarında transport mashinalarınıń júk kóteriw koeffiсentinen tolıq paydalanılmay atır. Bul respublika-nıń avtomobil xojalıqlarınıń jumısın bir sistemaǵa salıwdı hám olarda isbilermenlikti keńnen eń jaydırıwdı talap etedi.Usıǵan sáykes avtomobil xojalıqların oraylastırıw kútá áhmiyetli, sebebi bunday jaǵdayda avtokárxanalardıń qarawında avtomashinalar kóp bolıp, jumıstıń xarakteri hám túrleri boyınsha avtomashinalardı raсional tańlawǵa hám jumıslardı óz waqtında jobalastırıwǵa múmkinshilik boladı. Aldaǵı waqıtlarda avtomobil transportın rawajlandırıwda avtoparklerdi qánigelestiriw áhmiyetli rol atqarıwı tiyis. Solay etip,Qaraqalpaqstan jaǵdayında avtomobil xojalıqların bekkemlew hám júk mashinalarınan ónimdarlı paydala-nıwǵa erisiw eń áhmiyetli ilájlardıń birinen esaplanadı. Avtomobil parkleriniń ónimdarlıǵın arttırıwda hám tasılatuǵın júklerdiń ózine túser bahasın arzanlatıwda óndiriste qoshemetlew proсessin keńnen qollanıw hám jeńil júk kóteretuǵın mashinalardıń paydalanıw koeffiсentin joqarılatıw úlken áhmiyetke iye.
Respublikada keyingi jıllarda avtomobil transportın rawajlandırıwǵa baylanıslı júk tasıwdıń muǵdarı arttı hám ulıwma paydalanıwdaǵı avtomobil transportı hám taksomotorlı avtomobillerdiń aylanıstaǵı jolı úzaydı.
156
Keleshekte Respublika aralıq hám jergilikli áhmiyetke iye avtomobil jolların bunnan bılayda rawajlandırıw zárúr boladı. Tek 1980-1995 jıllardıń ishinde asfaltlanǵan 3100 km jol salındı hám rekonstrukсiyalandı. Al 2000-2010 jıllarǵa kelip rayon aralıq hám jeke dara diyxan xojalıqların hám assosaсiyaların tutastıratuǵın jollar qayta tamırlanbaqta. Nátiyjede respublika 6 mıń 700 km avtomobil jollarına
(úsıǵan 3100 km asfaltlanǵan) iye boldı.
Respublikada xalıqtıń ósip baratırǵan ekonomikalıq hám mádeniy talapların keńnen qanaatlandırıw ushın Nókis-Shımbay-Taxtakópir, Nókis- Beruniy-Tórtkúl, Nókis-Xojeli-Końırat-Moynaq baǵdarlarında, sonday-aq Beruniy-Tórtkúl, BeruniyBostan, Końırat-Rawshan, Karaózek-Kazaqdárya, Końırat-Urgensh avtomobil jolların rekonstrukсiyalaw qájet. Bulardan Końırat-Urge jolınıń házirgi talaplarǵa sáykes qurılıwı birishiden Moynaq rayonı boyınsha júk tasıwdıń muǵdarın kóbeytse, ekinshiden Urge zonasınan ashılǵan neft-gaz aralas kándi tezden xalıq xojalıǵına paydalanıwǵa beriwge hám gaz kondensatın kóplep óndiriwge múmkinshilik jaratıladı. Sonlıqtan atalǵan jollardıa rekonstrukсiyalaw tek mádeniy máselelerdi sheship ǵana qoymastan, bul kompleks xojalıq mashqalaların sheshiwge jol ashadı.
Házir respublika aymaǵında jeńil avtomashinaalar hám avtobus penen jolawshı tasıw qala aralıq baylanıstıń eń áhmiyetli túrine aylandı. Eger 1953-jılǵa shekem Karaqalpaqstanda jeńil avtomashina-menen baylanıs jasau tek úsh qala ortasında ǵana bolsa, házir bul respublikanıń hámme qalaları hám kópshilik elatlı punktleri arasında da iske aspaqta. Respublika xalqınıń talapların bunnan bılayda támiyinlew maqsetinde, júk taksomotorlı hám jeńil taksomotorlı transportlardıń sanı kóbeytilmekte.
Avtomobil transportı júk hám jolawshılardı tasıwda aldaǵı waqıtlarda da óziniń tiyisli ornın iyeleydi. 1995-2010 jıllarda iri avtomagistrallardı qayta qurıw hám Karaqalpaqstannan Beynewge (Kazaqstan) qaray asfaltlanǵan avtomobil jolların qurıw hám paydalanıw ilájları kgńnen iske asırılmaqta.Solay etip, ulıwma paydalanılatuǵın avtomobil transportı menen júk tasıwdıń muǵdarı anaǵurlım arttı hám jolawshılar
157
tasıwdıń kólemi kóbeymekte, sonday-aq transporttan túsetúǵın paydanıń muǵdarıda joǵarılamaqta. Mısalı, eger 1990-jılı respublika aymaǵında avtotransport penen jolawshı tasıwdıń esabınan 119 mln 179 mıń swm payda alınǵan bolsa, bul kórsetkish 2010 jıllarǵa kele 5 mlrd. 253,7 mln swmǵa kóbeydi. Al aldaǵı waqıtlarda bul kórsetkish 1,8 esege artatuǵın boladı. Qaraalpaqstannıń úlken qalalar hám sanaatlı oraylarmenen baylanı-sın ıqshamlastırıwda marshrutlar boyınsha avtostanсiyalardı bir tipte qwrıw hám tarmaqların keńeytiwge ayrıqsha itibar beriledi. Qala aralıǵındaǵı avtobus liniyası boyınsha Karaqalpaqstannıń basqa administrativlik rayonlarmenen qatnası jaqsılanadı. Usı maqsetti gózlep ayrım avtovokzallar hám avtostanсiyalar qayta uskeneledi ham taza avtovokzallardıń qurılısı pitkeriledi. Avtokárxanalarda janar maydı únemlew maqsetinde júdá qolaylı janılǵı retinde janıwshı gazden paydalınıwdıń kólemi artadı.
Qaraqalpaqstannıń administrativlik rayonları hám Ózbekstannıń
basqa walayatları menen transport ekonomikalıq baylanıslardı bunnan bılayda rawajlandırıwda Gazli-Duldul-Xazarasp-Końırat-Aral teńizi hám Duldul-Tórtkúl- Nókis avtomobil jollarınıń wdayı jumıs ritimin támiyinlew ayrıqsha áhmiyetke imye. Bul jollar Ámiwdáryanıń eki boyın jaǵalap, Aral teńizine shekem sozıladı hám Karaqalpaqstandı Tashkent hám basqada walayatları menen tutastıradı.
Keleshekte Karaqalpaqstannıń sanaatlı rayonlar menen baylanısı Tuslik Kızılqum hám Nókis-Ushqudıq-Nawayı avtomobil jolları arqalı iske asırıladı. Bul respublikada ishki rayon aralıq jol qatnas baylanısların jaqsılawǵa hám Ózbekstannıń iri aymaqları retinde úlkemizdiń ekonomikalıq potenсialınıń artıwına jol ashadı.
Memleket aralıq hám ishki rayon aralıq jolawshı qatnasların rawajlandırıwda awa jolı transportınıy áhmiyeti joqarı.Úsıǵan baylanıslı aldaǵı waqıtlarda rayon aralıq hám jergilikli xarakterge iye bolǵan hawa baylanıs jollarındaǵı aeroportlar qayta qúrıladı hám olar ádewir keńeytiriliwi tiyis. Usınıń nátiyjesinde hawa transportı menen jolawshılar tasıw artadı hám samolyotlar menen awıl xojalıq eginleriniń zıyanlı jánliklerine qarsı gúres júrgiziledi. Mineral tóginlerin tógiw
158
hám paxtanıń japıraǵın túsiriw boyınsha samolyot penen júrgiziletuǵın jumıslardıń kólemi artadı. Nókis qalasında jaylasqan aeroflottıń bas
«OFIS»i salınıp pitkeriledi. Saatına quwatlıǵı 360 jolawshı jóneltiw múmkinshiligine iye 2- Nókis aerovokzalınıń qurılısın salıw iske asırıladı. Solay etip, hawa transportınıń rawajlanıwın támiyinlew boyınsha ilájlardıń iske asıwı bul tarawda jumıs operaсiyasınıń kólemin kóbeytiwge múmkinshilik tuwdıradı. Házirgi dúnyadaǵı eń kuwatlı Orta Aziya-Oray hám Buxara-Ural gazoqwbırı bazasında hám Ustirttegi, Aral teńizi akvatoriyasındaǵı neft, gaz qorlarınıń paydalanıwǵa beriliwine baylanıslı hám Arqa urga-Nukus-Gazli gaz qwbırınıń, Twyemoyın-Nókis- Taxtakópir aralıǵındaǵı suw qubırınan nátiyjeli paydalınıw nátijesinde Qaraqalpaqstanda truboprovod transportınıy rawajlanıwı támiyinlenedi. Bul úlkemizge kóp shıǵın sarp etip, uzaqtan tasılatuǵın otın hám basqa da minerallardı tasıp ákeliwden bas tartıwǵa, jáne respublikanıń otın-energetika bazasın keńeytiwge úlken múmkinshilikler ashtı. Solay etip, Karaqalpaqstanda keyingi jıllar ishinde transport tarawları joqarı pát penen rawajlanbaqta. Bul respublikanıń óndiriwshi kúshleriniń rawajlanıwına, ásirese perspektivalı neft, gaz hám ximiya sanaatı, sonday-aq agrosanaat kompleksiniń qáliplesiwi hám jedelli rawajlanıwına, onıń tarawlıq dúzilisiniń jetilisiwine jol ashadı. Eger 1952-jıllarǵa shekem Karaqalpaqstannıń transport-ekonomikalıq baylanıslarınıń tómen dárejede bolıwına sáykes sanaattıń dúzilisinde bir tárepleme jeńil hám azıqawqat tarawları joqarı salıstırmalı úlesti iyelese, házirgi waqıtta awır sanaat tarawlarınıń rawajlanıwı ushın qolaylı sharayatlar dúzilmekte. Tómengi Ámiwdáryada jaylasqan rayonlarǵa temir jol transportınıń ótkeriliwi tasılatuǵın hár qıylı xalıq xojalıq júklerdiń ózine túser bahasınıń arzanlawına jol ashpaqta. Aldaǵı uaqıtlarda islep twrǵan OrtaAziya oray, Shaxpaqtıarqa- Urga-Nókis- Gazli gaz qwbırları tiykarında Qaraqalpaqstanda qwbır transportı rawajlanadı hám onıń
keleshegide zor |
|
|
|
|
|
Respublika |
xalqın |
ruwxıy tarbiyalawda |
hám olardıń |
talapların |
|
qanaatlandırıwda, |
xalıqlar |
arasındaǵı |
doslıq |
baylanıslardı |
bekkem- |
159
lewde,sonday-aq jańa demokratiyalıq dástúrlerdi ornatıwda baylanıs tarawları- radio esittiriw hám televidenie ayrıqsha áhmiyetke iye.
Karaqalpaqstanda telefon birinshi márte 1932-jılı Tórtkúlde paydalanıwǵa berildi, biraqta telefon stanсiyasınıń quwatı júdá az bolıp,
50 abonenti ǵana bar edi. Házir Qaraqalpaqstannıń barlıq qalaları hám rayon oraylarında telefon stanсiyaları dúzildi hám olardıń kuwatlıǵı artpaqta. Telefon baylanıslarınıń úlıwma montajlanǵan quwatlıǵı 106,3 mıń nomerge iye bolǵan 211 ATS tıń kúshi menen ámelge asırıladı.
Respublikada aldaǵı waqıtlarda radio esittiriw tarawlarında da aytarlıqtay jumıslar iske asırıladı hám joqarı sapalı kórsetkishlerge erisiledi. Bul radio esittiriw waqtınıń úzayıwına hám qalalarda radio esittiriw tarawlarınıń ekiúsh programmada islewine jol ashadı. Házir respublika xalqı kóp sanlı telekommunikaсiya setlerine iye. Bulardıń sanı xalıqtıń turmıs dárejesiniń ósiwine baylanıslı aytarlıqtay kóbeyedi.
Nókiste kúshli retranslyatorlardıń qurılıwına baylanıslı aldaǵı waqıtlarda Karaqalpaqstan aymaǵında televiziyalıq kórsetiw dárejesi aytarlıqtay jaqsılanadı. Baylanıs tarawlarında zaman talaplarına juwap beretuǵın dárejede jumıslar alıp barıladı. Cifrlı elektron-avtomat telefon hám сiprlı tele esittiriu máselesi iske asadı hám onı xalıqtıń tapaplarına sáykes jetkeriw máselesi sheshiledi.
Qaraqalpakstanda aldaǵı waqıtlarda iske asırıwǵa tiyisli jobalardı, ásirese
óndiriwshi kúshlerdi bunnan bılay rawajlandırıw máselelerin iske asırıwda ishki rayon aralıy ám xalıyaralıy transportekonomikalıy baylanıslardı jetilistiriw talap e tiledi. Máselen, házirgi temir jollar kópshilik jaǵdayda Nókis-Tórtkúl, NókisShımbay hám Nókis-Qońırat marshrutların ǵana qamtıydı, al respublikanıń arqa rayonları hám Araldı suw astınan qwrlıqqa aynalǵan aymaqları, sonday-aq Nókis- Xójeli-Kóne-Urgench, Nókis-Qıpchaq-Urgench marshrutları hátteki talapqa juwap beretuǵın avtomobil jolları menen de tolıq támiynlenbey atır. Úsıǵan baylanıslı rayon aralıq baylanıslardı bekkemlew xalıq xojalıq júklerin Qaraqalpaqstannıń arqa bóliminde jaylasqan aymaqlarǵa óz waqtında jetkerip beriw hám Tómengi Ámiwdárya ekonomikalıq rayonlarında jaylasqan hákimshilik rayonlarmenen transport-
160
ekonomikalıq baylanıslar geypara jaǵdaylarda rejege sáykes iske aspaydı. Sonlıqtan aldaǵı perspektivada joqarıda kórsetilgen baǵdarlar boyınsha avtomobil hám temir jol liniyalarınıń qurılısın tezletiw yamasa paydalanıwǵa beriw júdá áhmiyetli bolar e di. Bul jollardıń qurılıwı hám iske túsiriliwi Qaraqalpaqstannıń xalıq xojalıǵın barınsha industrial baǵdarda rawajlandırıwǵa hám óndiris tarawlarınıń tábiyiyekonomikalıq rayonlar boyınsha twraqlı baylanısların támiyinlewge múmkinshilik twdıradı.
Házir Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ekonomikası bazar qatnasıqları tiykarında strukturalıq ózgesheliklerge ushırap atırǵan jaǵdayda, transport-ekonomikalıс baylanıs tarawların rawajlan-dırıwǵa ayrıqsha dıqqat awdarılıwı tiyis. Sonlıqtan transport-ekonomikalıq baylanıs tarawların házirgi zaman talaplarına juwap beretuǵın tiykarda qurıw hám qońsı mámleketlermenen shegaradıq áhmiyetke iye aymaqlarda erkin sawdasatıy ekonomikalıy zonalar dwziw maqsetke mwapıq keledi.
Ózbekstan hám onıń quramındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennnen keyingi dáwirde biziń respublikamız jer sharınıń rawajlanǵan elleri menen ekonomikalıq baylanıslar jasaw múmkinshiliklerine iye boldı. Ekonomikalıq baylanıslardıń ishinde uzaq múddetli kreditler alıw hám óz-ara tovar almasıw tiykarǵı rol oynaydı. Sonıń menen birge, kadrlardıń qánigeligin jetilistiriw hám ilimiytexnikalıq baylanıslardı rawajlandırıwǵa da ayrıqsha itibar berilmekte. Házir
Qaraqalpaqstanǵa sırt el investiсiyaları kóplep kirip kelmekte. Olar jer astı paydalı qazılma baylıqların izlep tabıw, olardıń muǵdarın anıqlaw hám birgelikte sanaat kárxanaların qúrıw ushın júmsaladı. Jer sharındaǵı kópshilik rawajlanǵan mámleketler Aral ekologiyalıq apatshılıǵınan jábir kórip atırǵan Karaqalpaqstan xalqına biyǵárez járdem qolın sozbaqta. Olar azıq-awqat, mediсinalıq áspab-úskene hám dáridarmaq, jer astı suwların dushshılandırıp beretuǵın texnikalıq úskenelerdi jetkerip bermekte.
Qaraqalpaqstannıń sırt el firmaları menen baylanısları kúsheymekte.
Olardan Turkiya, Italiya, Rossiya hám Niderlandiyanıń firmaları menen dúzilgen shártnamalardı mısal retinde keltirsek boladı. Karaqalpaqstan
161