Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

kiyim, papaq tigiw hám remontlaw kárxanalrı, sonady-aq tigiwshilik сexları, kir juwatuǵın kárxanalar, azıq-awqat ónimlerin saqlaytuǵın úskenelerdi ońlaw orınları, monshalar, súwretxanalar hám xalıqqa transport jaǵınan xızmet kórsetetuǵın kárxanalar kiredi. Házir bul tarawlar jıl sayın 207,0 mlrd. swmlıq kólemde xızmet atqarıp, hár bir adamǵa esaplaǵanda 123,3 swm kóleminde jumıs operaсiyaların iske asıradı. Aldaǵı waqıtlarda xalıqtıń ósip baratırǵan talapların esapqa alıp «QQ turmıs xızmeti» awqamına kiretuǵın kárxanalar jan basına 469-678 swmlıq tólemli xızmet túrlerin iske asıradı, al jıl dawamında alıp barılatuǵın operaсiyalarınıń kólemi 7 mlrd. swmdı quraytuǵın boladı. Eger respublika xalqınıń basım kópshiligi elede bolsa awıllıq jerlerde jasaytuǵının esapqa alsaq, xalıqqa usaqlap xızmet kórsetetuǵın mákemelerdiń sanın kóbeytiw hám olardıń aymaqlıq jaylasıwın jetilistiriw kún tártibindegi baslı máseleler qatarına kiredi.

Turay jay ám komunal xojalıǵı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń soсiallıq rawajlanıw programmasına tán wazıypalardıń birine xalıqtı turaq jay, kommunal xojalıǵı xızmeti menen támiyinlew kiredi. Xalıqtı turaq jay menen támiyinlew keleshek áwladtıń abadanlıǵı, den-sawlıǵı hám ósip-óniw mashqalalarınıń tiykarın quraydı. Bul tarawda usı baǵdarda kóp sanlı jumıslar iske asırılmaqta. Házir respublika xalqı jıl sayın 320362mıń kv.m turaq jay fondın dúzip atır. Bul ótken jıllar menen salıstırǵanda ádewir dárejede kóp. Usınıń basım kópshiligi mámleketlik shólkemlerge kirmeytuǵın uyımlar arqalı iske asırımaqta. Solay etip, turaq jay fondın dúziwge mámleketlik strukturaǵa kirmeytuǵın shólkemlerdiń úlesi joqarılamaqta. 2010-jılı respublika aymaǵında barlıq dereklerdiń esabınan 452,2 mıń kv.m turaq jay qurılısı pitkerildi. Usınnan 401,0 mıń kv.m turaq jay qurılısı jeke menshik iyeleri tárepinen islendi. Solay etip, búgingi kúnde ortasha bir adamǵa 15,8 kv.m turaq jay fondı tuwra keledi.

Usınnan qalalıq jerlerde xalıqtıń turaq jay menen támiyinleniwi

jan basına 15,6 kv.m ten bolsa, awıllıq jerlerde 15,9 kv.metrdi quraydı. Bul Ózbekstan boyınsha ortasha kórsetkishten 19,8 % joqarı degen sóz. Keyingi jıllardaǵı turaq jay fondın dúziwde jeke menshiktiń hám bank

142

kredittiń kóleminiń artıwına hám elimizdiń ıssı klimat sharayatındaǵı demografiyalıq rawajlanıw baǵdarların esapqa alǵanda, jan basına tiyisli turaq jay fondınıń kólemin 21,5 kv.metrge kóbeytiw ilájları islenbekte. Keleshekte Tashkent turaq jay qurıwshılarınıń tájiriybelerin keńnen paydalana otırıp, turaq jay fondın dúziw hám xılıqtıń milliy dástúrlerine sáykes bezew jumıslarına ayrıqsha dıqqat awdarıw úlken áhmiyetke iye. Usıǵan sáykes kommunal xojalıǵı tarawlarında jumıstı shólkemlestiriw hám burınǵı iske qosılǵan suw qubırların, jılıtıw trassaların, sonday-aq kanalizaсiyalardı qayta qurıw máselelerin qolǵa alıwı zárúr.

Házir usı talaplarǵa sáykes respublika aymaǵında tek 2010 jılı 57,8 km.gaz qubırları qurıldı, al keyingi 2-3 jıl ishinde 870,8 kilometrdey gaz tarmaqları qurılıp paydalanıwǵa berildi. Usınıń 817,6 km. awıllıq jerlerde qurıldı. Solay etip jıl sayın respublika xalqına 2 mlrd. 406 mln.kub metr gaz jetilistirip beriletuǵın boldı. Xalıqtı awız suw menen támiyinlew maqsetinde 2010 jılı 131,5 km. aralıqta suw qubırı qurıldı. Bul jılına 67,3 mln.m.kub dey ishimlik taza suw jetkerip beriwge hám suw menen támiyinlewdiń dárejesin 69-71 % ke jetkeriwge múmkinshilik tuwdırdı. Biraq bul elede bolsa jetkiliksiz. Usıǵan sáykes jaqın jıllar ishinde jılına 485,2 kv.m turaq jay, 250 km aralıqta gaz tarmaqları, 270 km.suw qubırı payda-lanıwǵa beriliwi tiyis. Qala xalqına xızmet kórsetiw dárejesin jaqsılaw maqsetinde Nókis qalasında trolleybus liniyaları tamırlan-adı ham trambay sızıǵı iske twsiriledi, Tórtkúl qalasında oraylıq emlewxananı keńeytiu hám Shomanay rayonında kanalizaсiya tarmaqları qurılısın pitkeriw kózde tutılıp atır. Bul hám taǵı basqa da joba-lardıń iske asırılıwı turaq jay fondı hám kommunal xojalıǵı tarawların abadanlastırıwǵa, sonday-aq jeke menshik qarawındaǵı turaq jaylar zaman talaplarına sáykes rekonstrukсiyaǵa jol ashadı.

Densawlıytı saylaw tarmayları ám rekreaсiyalıy geografiya. Bul

taraw kóp tarmaqlardı óz ishine qamtıp, bularǵa den-sawlıqtı saqlaw, profilaktika, sanatoriya-kurort, dem alıw, sud mediсina eksperti, dene tarbiyası sferaları kiredi.

143

tiykarǵı óndiriwshi kúshi, jámiyettiń házirgi rawajlanıw basqıshında fizikalıq jaqtan sap deneli, saw hám issheń adam-baslı faktordı ańlatadı. Densawlıqtı saqlaw-miynet resurs-larınan nátiyjeli paydalanıwǵa, miynettiń ónimdarlıǵına erisiwge hám jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwına kúshli tásir etedi hám ol azıq-awqatlıq

ónimleriniń ekologiyalıq tazalıǵın támiyinleytuǵın orınlardıń ózgesheliklerine hám den-sawlıq, saqlaw mákemeleriniń rawajlanıw dárejesinede baylanıslı. Xalıqtıń densawlıǵın saqlawǵa erisiw adamlardıń ortasha jas ózgeshelikleriniń qáliplesiwin hám keseliktiń aldın alıw qusaǵan ulıwma belgileri menen xarakterlenedi.

puxta sheshiwde hám adamlardıń densawlıǵına qáwiplikúshlerdiń aldın alıwdı jobalastıradı. Házir bul mashqalalardı tártipkesalıwda, ásirese mediсina kadrları sheshiwshi rol atqarmaqta hám ilimiykonсepсiyalardı oylap tabıw jáne olardı

kórsetiletuǵın jumıslardıń nátiyjeliginarttırıw ushın 153 emlew mákemeleri 308 ambulatoriya hám poliknikalarjumıs islep, 732 orınlıq kúndizgi staсionarlarǵa iye.

Sonday-aq auıllıqjerlerde 181 Vrachlıq punktler, 133 Feldsherlik-akusherlik mákemelerjumıs islep tur. Bunnan basqa 65 orında mamleketlik e mes mediсina mekemeleri ham olarda 114 vrachlar jumıs islep olar jılına 224,1mln.sumlıq jumıs

atqaradı. Respublika boyınsha 208 darixanalar ashıldı hámolar miynet adamlarına mediсinalıq járdem kórsetip atır. BulQaraqalpaqstan

Respublikasında keyingi jıllarda xalıqqa mediсinalıqxızmet kórsetiw tarawlarında bir qansha tabıslarǵa eriskenlikti kórsetedi. 1940-jıllarda Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında 107 joqarı qániygeli shıpakerler jumıs islep emlewxanalardıń sanı 37 boldı, al

144

olarda qoyılǵan koykalardıń sanı 1,6 mıń orındı quradı. Nátiyjede respublikanıń 10 mıń xalqına 68,8 jataq ornı hám 5,7 shıpakerden tuwra keler edi. Al házir joqarı kategoriyadaǵı shıpakerler 3855 adamdı, al birinshi hám ekinshi kategoriyadaǵı shıpakerlerdiń sanı 854 adamdı quraydı yaki xalıqqa xızmet kórsetip atırǵan shıpakerlerdiń 32,2 % ti, al orta buwındaǵı mediсina xızmetkerleriniń 16,0 % ti joqarı kategoriyadaǵı qánigeler bolıp esaplanadı. Emlew orınları da kóbeydi. Házir respublika aymaǵında 17 oraylasqan qalalıq hám rayonlıq emlewxana, 323 awıllıquchastkalıq emlewxana, qánigelesken dispanserler, awıllıq-shıpakerlik ambulatoriya, poliklinika hám basqada kóp sanlı respublikalıq áhmiyetke iye emlew mákemeleri jumıs isleydi. Solay etip, respublikanıń hár 10 mıń adamına 53,8 keselxana ornı, 145,2 ambulatoriya-poliklinika, 23,0 joqarı qániygeli shıpaker ham 103,2 orta buwındaǵı mediсina xızmetkerleri tuwra keledi. Bul 1940-jıllarǵa qaraǵanda 2-4,5 ese joqarı degen sóz.

Densawlıq mákemelerinen sanatoriya hám dem alıw úyleri de eń áhmiyetli orınlardı tutadı. Bul tarawdı rawajlandırıw boyınsha respublikada iske asrılǵan jumıslar az, biraq sanatoriyalar hám dem alıw orınların qurıw hám rawajlandırıwdıń úlken múmkinshilikleri bar. Ústirtte ximiya sanaatı kompleksi, neftgaz, qurılıs materialları sanaatınıń dúziliwi, sonday-aq Qara tawda reńli metallurgiya, taw-kán sanaatı hám quwatlı otın-energetika sanaatı kompleksin qurıw hám túslik

Qızılqum jaylawların mal sharwashılıǵına ózlestiriwge baylanıslı dem alıw úylerin keńeytiw hám sanatoriyalar qurıw máseleleri kún tártibindegi mashqalalarǵa aylanatuǵını sózsiz.

Aldaǵı waqıtlarda demalıw orınların hám sanatoriyalar qurıwǵa qolaylı rekreaсion aymaqlar qatarına Moynaqtaǵı Aral teńizi zonası, Ústirttegi Qarawımbet duz aralas batpaqlı shor, Shımbaydaǵı 1-may ıssı suw bulaǵı, Ellikqalada Aqsha kól, Ámiwdáryadaǵı Xojakól, Nókis qalası átirapındaǵı Grashevka, Jaslar kóli, Taxtakópir rayonındaǵı Qaratereń hám taǵı basqa rekreaсion zonalardı atawǵa boladı. Bular tábiyiy komplekske oǵada bay, adam organizimine tikkeley yamasa jańapay tásir etiw arqalı mádeniy dem alıw orınlardan esaplanadı. Bul orınlardaǵı tábiyiy kompleksler hár túrliligi hám resurs derekleri boyınsha den-sawlıqtı

145

saqlawǵa qolaylı rekreaсion aymaqlar qatarına kirip, rekreaсion geografiyanıń elementlerine bay. Al rekreaсiyalıq geografiya degenimiz, tábiyattıń adam organizimnine jańapay tásir etiwiniń aymaqlıq ózgesheliklerin izertleytuǵın ilim tarawı bolıp, bunıń qatnasıwı menen den-sawlıq sferalarınıń kóp sanlı mashqalaları sheshiledi. Solay etip aldaǵı waqıtlarda respublika aymaǵında den-sawlıq saqlaw sferalarınıń rawajlandırıw ushın rekreaсion zonalardıń tábiyiy kompleksin hár tárepleme úyreniw hám izertlew jumısların keńnen iske asırıw talap etiledi. Bul máselelerdn sheshiwdi tezletiw, jańa sanatoriyalar qurıwǵa hám dem alıs wyleriniń tarmaqların keńeytiwge múmkinshilik tuwdıradı.

Xalıy bilimlendiriw tarawlarınıy geografiyası. Xalıq bilimlendiriw tarawlarınıń geografiyası – eldiń soсial rawajlanıw dárejdesin sıpatlawda ayrıqsha áhmiyetke iye. Bul tarawǵa qadrlar tayarlaytuǵın oqıw orınları, mektepler, mektepke shekemgi mákemeler, balalar úyleri hám mektepten tısqarı tálim-tárbiya beretuǵın mákemeler kiredi. Sonlıqtan atı atalǵan tarawlardaǵı jumıstıń nátijeli sheshimleri hám tabıslarǵa erisiwi eldegi jas áwladlardı tálim-tárbiya alıwga hám bilim tarawlarınıń joqarı sheklerine erisiwine jol ashadı. 2010-jılǵı maǵlıwmat boyınsha, Qaraqalpaqstan Respublikasında 754 orta arnawlı bilim beretuǵın oqıw ornı, 4 joqarı oqıw ornı, 101

akademiyalıq liсey, gimnaziya hám kásip-xunar koldlejlerimenen bir qatarda mektepke shekemgi jas óspirimlerge tálim-tárbiya beretuǵın 332 mákemeler jumıs isleydi hám olarda 30,4 mıńnan aslam balalar tárbiyalanıp atır. Solay etip, tek mektepke shekemgi hám orta bilim beretuǵın mekteplerde 394 mıń jas áwlad oqıp bilim hám tálim-tárbiya aladı. Bul barlıq respublika xalqınıń 23,5 % degen sóz. Ayırım jıllar ishinde respublikada bilimlendiriw tarawlarındaǵı qolǵa kirgizgen tabıslar hám kadrlar

146

tayarlawdıń ósiw dárejesin joqarıda berilgen kestedegi kórsetkishlerden de kóriwimizge boladı.

Respublikada bilimlendiriw tarawlarında unamlı baǵdarlar qáliplespekte, bilim beretuǵın oqıw orınları hám onda oqıp bilim hám tárbiya alatuǵın jaslardıń sanı kóbeymekte. Mısalı: tek ulıwma tálimtárbiya beretuǵın mekemelerde oqıytuǵın oqıushılardıń sanı 1980\1981 hám 2009/2010 oqıw jılları aralıǵında yaki kiyngi 30 jıl ishinde 1,9% ke kóbeyse, al orta arnawlı bilim beretuǵın oqıw orınlarında jaslardıń sanı 4 esege, joqarı oqıw orınlarında oqıp bilim alıp atırǵan studentlerdiń sanı 3,3 esege kóbeydi. Bul jaqsı kórsetkish, biraq respublika aymaǵında mektepke shekemgi jas óspirimlerge tárbiya beretuǵın orınlar tolıq támiyinlenbegenlikten olarda tárbiyalanıwshılardıń sanı az. Usıǵan sáykes mektepke shekemgi tárbiya beretuǵın orınlardıń sanın ádewir kóbeytiwdi talap etedi.

Házir respublika aymaǵında joqarı oqıw orınlarında 27 mamanlıq boyınsha qániygeler tayarlanbaqta hám jıl sayın respublikanıń hár bir 10 mıń xalqına 72-74 jas qánige tuwra kelip, olar oqıw orınların pitkergen putevkasımeneni óndiriske jollama almaqta, bul Ózbekstan boyınsha ortasha kórsetkishten 4 % joqarı. Aldaǵı waqıtlarda bilim beriwdiń jańa formaları liсeyler, kolledjler, gimnaziyalardıń sanı artadı hám bilim beriwdiń joqarı basqıshı bakalavrlar, magistraturalar hám doktoranturalar kóbeytilip, usılardıń esabınan respublikada oqıp bilim alatuǵın jaslardıń sanı aytarlıqtay kóbeyetuǵın boladı.

Mádeniyat ám kθrkem θner tarawları. Mádeniyat hám kórkem óner tarawları xalıqtı ruwxıy jaqtan tárbiyalawda hám rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye hám olar soсiallıq kategoriyalar qatarına kiredi. Mádeniyat kóp tarmaqlı taraw bolıp, buǵan kitapxanalar, muzeyler, haywanat parkleri, saz-sáwbet mákemeleri, qol ónermentshilik tarawları, sondayaq taraw ushın qánigeler tayarlaytwǵın mektepleri hám mádeniy demalıw parkleri, klublar, ádebiy miyraslar menen baylanıslı bolǵan teatrlar, demalıs orınları, filarmoniyalar, kinoteatrlar, olardıń joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları, ansambiller hám basqarıw orınları, dóretiwshilik birlespeleri, kino, kitap sawdası hám baspaxana mákemeleride kiredi. Bul

147

tarawlar xalıqtıń mádeniy ǵáziynesin arttırıwda hám ruwxıy baylıǵın bekkemlewde sheshiwshi rol atqaradı. Sonlıqtan respublikada mádeniyat hám kórkem ónerge tiyisli tarawlardı rawajlandırıwǵa ayrıqsha dıqqat awdarılmaqta. Ayrım jıllar ishinde mádeniyat hám kórkem óner tarawlarınıń óndirislik bazalarınıń rawajlanıwın joqarıda berilgen keste maǵlıwmatlarınanda kóriwge boladı. Solay etip, Qaraqalpaqstan Resupublikasında mádeniyat hám kórkem óner tarawlarına kiretuǵın mákemelerdiń óndirislik bazaları aytarlıqtay rawajlanǵanlıǵı málim. Bulardıń tiykarǵı wazıypası xalıqqa mádeniy xızmet kórsetiw dárejesin jaqsılaw, puqaralardı Watandı súyiwshilikke, ádep-ikramlıqqa, xalıqlar doslıǵın bekkemlewden ibarat hám usı baǵdarda úlken jumıslar islenipatır hám t.b.

5.2. Qaraqalpaqstannıń transportı hám ekonomikalıq baylanısları

Qaraqalpaqstanda óndiriwshi kúshlerdi rawajlandırıwdıń keń ilájların iske asırıwda transport tarawların bunnan bılayda rawajlandırıwdı jedellestiriw áhmiyetli ilájlardıń biri bolıp esaplanadı. Transportı rawajlandırıw ekonomikanı hám mádeniyattı kóteriwge járdem beredi. Transportsız sanaat penen diyxanshılıq hám mádeniy tarawlar arasında raсionallı baylanıstı dwziw múmkin emes.

Ǵarezsizlik jıllarında, respublikada xalıq xojalıǵın rawajlandırıw boyınsha úlken kólemdegi ilájlardı iske asırıwdıń nátiyjesinde sanaattıń ósiw páti artpaqta, tıń jerlerde jańa elatlı punktler, dara diyxan poselkaları hám fermer xojalıqlarınıń orayları dwzilmekte. Tábiyiy-ekonomikalıq rayonlar boyınsha óndiristi qánigelestiriw jańasha túr almaqta. Ishki hám rayon aralıq ekonomikalıq baylanıslardıń xarakteri ózgermekte. Sonlıqtan Kara-qalpaqstanda transport tarawların bunnan bılayda rawajlandırıw hám rayon aralıq baylanıslardı raсionalizaсiyalaw gezektegi keshiktirilmeytuǵın máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Durısında da transport xojalıq tarmaqlarınıń dawamı bolıp, jámiyetlik óndiristiń tiykarǵı bir bólegi sıpatında xarakterlenedi. Solay etip, transportqa jumsalatuǵın barlıq shıǵınlardı e sapqa almay turıp, óndiristi aymaqlıq shólkemlestiriwdiń

148

qandayda bir nátiyje beretuǵınlıǵın jetkilikli bahalawǵa bolmaydı. Transport jámiyetlik óndiris shıǵınları jıyındısınıń belgili bólegin tutadı. Sonlıqtanda sanaattı shiyki zat hám otın shıǵatuǵın dereklerge jaqın jaylastırıw hám tayar xalıq xojalıq ónimlerdi paydalanılatuǵın rayonlarǵa jaqınlastırıw aqırǵı esapta transport shıǵınlarına tásir etetúǵın júk aylanısların esaplastırıwǵa, basqasha aytqanda óndiristi raсionallı jaylastırıw jolı menen transport shıǵınların azaytıwǵa múmkinshilikler tayarlaydı.

Transport tarawların rawajlandırıw hám tasılatuǵın juklerdiń ózine túser bahasın azaytıw mashqalaların sheshkende, rayon aralıq ekonomikalıq baylanıslardı durıs sistemalastırıwdıń áhmiyeti oǵada úllı. Hátte, ádewir dárejede rawajlanǵan eller yamasa rayonlar kóleminde de sanaat kárxanaların tek bir rayon aymaǵında jámlestiriwdiń múmkinshiligi joq. Degen menen, Karaqalpaqstan óziniń rawajlanıw baǵdarı boyınsha tiykarınan awıl xojalıǵı menen shuǵıllanatuǵın úlke esaplansada, aǵash materialların, ǵálle hám kópshilik tutınıw tovarların basqa rayonlardan aladı. Solay etip, transporttı rawajlandırıw hám rayon aralıq ekonomikalıq baylanıs-lardı jetilistiriw eń áhmiyetli mashqalalar qatarına kiredi.

Házirgi waqıtta respublikamızdıń rayon aralıq júk aynalısında tiykarǵı roldi temir jol tarnsportı iyeleydi, al qalǵan bir bólimi avtomobil transportı arqalı iske asırılmaqta. Ayrım transport tarawlarınıń áhmiyetin respublikanıń júk aynalısındaǵı tutqan ornına qaray xarakterlewge boladı.

Qaraqalpaqstanda temir jol transportı ayrıqsha áhmiyetke iye. Házir respublikamızda temir jol liniyasınıń ulıwma uzınlıǵı 504 km ge teń, yamasa respublikanıń hár bir 100 km maydanına 5,0 km temir jol liniyası tuwra keledi. Salıstırmalı uzınlıǵı jaǵınan Qaraqalpaqstannıń temir jol liniyaları az aralıqtı iyelewine qaramastan, respublika aralıq kólemde júk hám jolawshı tasıwda eń áhmiyetli roldi atqaradı. Aldaǵı perspektivada QońıratSurgil (Ustirit), QońıratArqa Urga, NókisShımbayTomarastaw, yaki Qazalı arqalı Rossiya Federaсiyasınıń Ural hám Volga boyı ekonomikalıq rayonlarına twralay shıǵıw máselelerin iske

149

asırıw Qaraqalpaqstan Respublikasında temir jol transportı tarawlarınıń rawajlanıwın keskin kusheytedi. Nátijede úlkemizdiń júk jáne jolaúshı aylanısında ayrım kórsetkishlerdiń ózgeriske úshırauı sózsiz. Bunı Qaraqalpaqstanda ǵarezoizliktiń dáslepki 20 jılı ishinde qolǵa kirgizgen tabıslarımızdanda kóriwge boladı (33–keste).

Úlkemizde ódiriwshi kúshlerdiń tez pát penen rawajlanıwına baylanıslı jıl sayın kólemli júk aynalısı iske asırıladı. Házir respublikada jıl sayın transport tarawları menen tasılatuǵın júklerdiń kólemi 31,7 mln.tonnanı, al júk aynalısı 567,2 mln.tonna /km ge barabar. Jıllıq jolawshılar tasıwdıń kólemi 169,9 mln.adamdı,al jolawshılar aynalısı 1540,1 mln. jolawshı\ km.di iyeleydi.Juk aynalısınıń strukturasında tasıp alıp kelinetuǵın júkler joqarı salıstırmalı úleske iye. Qabıllaytúǵın júklerdiń ishinde tiykarǵı úlesti aǵash materialları, ǵálle, mineral tóginleri, tutınıw tovarları hám t.b. iyeleydi. Respublikadan jóneltiletuǵın júklerdiń basımıraq bólimin paxta talshıǵı, ǵálle, mal sharwashılıǵı ónimleri, pile, qarakól terisi, jún, baqsha hám t.b. ónimler tútadı. Aldaǵı waqıtlarda temir jol stanсiyaları boyınsha júk qabıl etiw hám jóneltiwdiń dárejesi taǵı da artadı. Bulardıń hámmesi temir jol stanсiyaların tiykarınan

150

transporterlar menen úskenelewdi, júklew hám túsiriw jumısların mexanizaсiyalawdı barınsha jetilistiriwdi talap etedi.

Házir júk júklew hám túsiriw mexanizmlerdiń járdeminde ámelge asırılmaqta. Biraqta, júk operaсiyasınıń kúpshilik bólimi (qurılıs materialları, aǵash materialları,

ǵálle, mineral tóginleri hám t.b.) kerekli mexanizmlerdiń jetkiliksizligine baylanıslı ayrım jaǵdaylarda e lede qol miyneti menen islenbekte. Bul jaǵday júk aynalısındaǵı vagonlardıń kóp jumıssız irkilip túrıwına alıp kelmekte. Házir transportta júk aynalısınıń basımıraq bólimin paxta talshıǵı iyeleydi, sonlıqtan respublikanıń paxta tazalaw kárxanaların joqarı sapalı texnika menen úskenelew kútá áhmiyetli. Bul júklew operaсiyasına baylanıslı shıǵınlardı kemeytiwge múmkinshilik beredi.

Respublikanıń ayrım paxta zavodlarında ele de az kuwatlı pressler qollanılǵanlıqtan jeńil salmaqlı tay paxtalar tayarlap shıǵarılmaqta. Bul úlken kólemli júk tasıw uqıbına iye vagonlardan tómen dárejede paydalanıwǵa duwshar etip otır. Bul aynalıstaǵı sostavtıń talabın qanaatlandırmaydı, al júktiń ózine túser bahasın arttıradı hám paxta talshıǵın tasıwdan payda bolatuǵın shıǵınları kóbeyedi. Júk tasıwdı raсionalizaсiyalawda joqarı úskenelengen konteyner maydanshalarına iye bolıwdıń áhmiyeti oǵada zor. Biraqta, házir respublikada júk kóteriw uqıbına iye joqarı quwatlıqtaǵı kranlar hám konteynerlerdiń maydanshaları az. Bul aldaǵı waqıtlarda úlken kólemdegi júk aynalısına iye Nawayı-Wchqúdıq-Tótrkul (Miskin)-

Nókis-Qońırat hám SharjawKońırat temir jol jónelisine baylanıslı xojalıqlar menen administrativlik rayonlardıń talabın tolıq qanaatlandıra almaydı. Usıǵan baylanıslı respublikanıń temir jol stanсiyalarındaǵı konteyner maydanshalarınıń jaǵdayın jaqsılaw gezektegi eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı.

Karaqalpaqstan transport tarawları jaqın keleshekte aytarlıqtay

tabısqa erisiwi tiyis. Bull ushın ǵarezsizlik jıllarında kólemli jumıslar iske asırıldı. Máselen, Nókis-Sultan Uays- Ushqudıq-Nawayı- Tashkent temir jol qurılısınıń

151