Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

teńiz boyı» rayonında iri qara mallardıń bas sanın qosımsha 126 mıń basqa jılqılardıń bas sanın 25,2 mıń basqa kóbeytiw itimalı bar.

Teńiz boyı (Aral) rayonında awıl xojalıǵında paydalanıwǵa jaramlı 100 mıń nan aslam jer fondı jaylasqan. Usıǵan sáykes 2015 jılǵa kele egislik jerlerdiń maydanın eń kem degende 8,6-9,0 mıń gektarǵa, al 2020 jıllarǵa kelip 16,-16,7 mıń gektarǵa kóbeytiwge múmkinshilik boladı. Bul qániygelesken mal sharwashılıq xojalıqları ushın bekkem ot-jem bazasın dúziwge imkaniyat jaratadı. Bul ilájlar iske asıwı sózsiz, sebebi házirdiń ózinde «Moynaq», «Qazaqdarya», «Aqqala», hám «Aral» xojalıqlarında toplanǵan tájiriybeler buǵan mısal bola aladı. Bul xojalıqlarda az waqıttıń ishinde 10,9 mıńǵa jaqın xalıq qonıslanǵan elatlar payda boladı hám olardıń ıqtiyarındaǵı tiykarǵı óndirislik fondlar jańa jerlerdi ózlestirdi hám kóp sanlı adam qonıslaǵan awıllıq orınlardı payda etti. Solay etip, hár bir xojalıq házirgi kúnniń ózinde hár bir jumsalǵan sum ushın eń kem degende 0,47-1,55 sum kóleminde ónim toplawǵa, al rentabelliktiń dárejesin 8,6-10,3 proсentke kótere aldı. Bul ham basqa da dáslepki qolǵa kirgizilgen tájiriybeler Qaraqalpaqstannıń tábiyǵıyekonomikalıq rawajlandırıw ushın kólemli rezervlerdiń bar ekenin kórsetip atır.

3) Respublika aymaǵında yala átirapı mal sharwashılıǵı kompleksli tiykarınan syt baǵdardaǵı mal sharwashılıǵı, yusshılıy, ovosh xojalıyları

ám baǵshılıy tarawlarınan turatuǵın boladı. Baǵshılıq tarawlarınıń rawajlandırıw hám onı qala átirapı kompleksi menen tutastırıw pal hárresi menen shuǵıllanatuǵın xojalıqlardı dúziwge hám olardı ot-shóp resursları menen támiyinlewge jol ashadı. Qala átirapı awıl xojalıǵı ásirese, ovosh xojalıǵı hám baǵshılıq ózine tán máwsimlik

ózgesheliklerine iye bolıp tayarlanǵan ónimniń 70%in hám miyweniń barlıǵın iyulsentyabr aylarında qayta islewdi talap etedi. Usıǵan sáykes Nókis ovosh konserva kombinatınıń rekonstrukсiya jasaw hám onıń óndirislik texnologiyalıq dúzilisin kóp profili ónim tayarlayaǵa baǵdarlaw tek tayar ovosh, miywe ónimlerin qayta islew emes, al taslandılardıń esabınan mal sharwashılıǵı, ásirese shoshqashılıq tarawları ushın ot-shóp

132

bazasın kóbeytiwge hám onıń, assortimentin jaqsılawǵa múmkinshilikberedi.

Sút baǵdardaǵı mal sharwashılıǵı tarawlarında da onıń óndirislik bazası menen shiyki zai resursların bir-biri menen organikalıq baylanısta shólkemlestiriw kerek boladı. Bul bárinen de burın ovosh hám miywe ónimleri ele tolıq pisip jetispegen báhár aylarında xalıqtı mal sharwashılıǵı ónimleri, ásirese sút may ónimleri menen támiyinlew máselelerin sheshse, ekinshiden, awqatlanıw raсionına hájetli báhárdegi beloklı taǵamlardı toplawǵa jol ashadı. Sonlıqtan qala átirapı sút baǵdardaǵı mal sharwashılıǵın hám qusshılıq tarawların tek baǵshılıq hám ovosh xojalıǵı menen baylanıstırıp qoymastan, olardı qayta islep shıǵaratuǵın sanaat tarawlarınıń óndirislik bazaları menen baylanısmtırıw kerek boladı. Bul ilajlar tayar ónimli buzılıwdan saqlaydı hám kóp sanlı shıǵındıdan bas tartıwǵa jol ashadı. Bunday, qala átirapı agrar sanaat kompleksiniń sostavına sút-ovosh tayarlaytuǵın baǵshılıq hám júzimgershilik penen shuǵıllanatuǵın xojalıqlar, pal hárresi hám ovosh konservaların jetistiretuǵın kárxanalar, sút-may zavodları kiretuǵın boladı. Bunday jaǵdayda agrar sanaat birlespesi respublikanıń qala xalqın taza óndirilgen haldaǵı ovosh miywe ónimleri sút máyek, qus góshi áne pal ónimleri sonday-aq konserva tipindegi taǵamlar menen támiyinleytuǵın boladı.

Bul óz gezeginde agrosanaat kompleksine kiretuǵın kárxanalardı jumısshı kúshi menen támiyinlew, transport mashqalaların sheshiw, hátteki óndirislik úskenelerdiń quwatların ónimli paydalanıw máselelerin sheshiwge de jol ashadı.

Qala átirapı agro sanaat kompleksiniń tayar ónimlerin qabıl etetuǵın qalalarǵa Nókis Taxiatash, Xojeli, Qońırat qalaları Ústúrttegi Qaraqalpaq, Jaslıq, Qarataw paselkaları, sonday-aq suwǵarmalı diyqanshılıq zonalarındaǵı ǵálleshilikke qániygelestirilgen rayon esaplanadı. Sonlıqtan atı atalǵan qala átirapında jańadan qániygelestirilgen baǵshılıq hám sút-ovosh júzimgershilik hám qusshılıq baǵdardaǵı xojalıqlar dúziw hám olardı ónimdi qayta islep shıǵaratuǵın sanaat orayları menen baylanıstırıw úlken ilimiy-ámeliy áhmiyetke iye.

133

Biraq tilekke qarsı házir Nókis qalası átirapındaǵı qáliplesip atırǵan usı tiptegi xojalıqlardan basqa Respublika aymaǵında qala átirapı agrosanaat kompleksleri joqtıń qasında, sonlıqtan bul mashqalanı respublika kóleminde sheshiw zárúr dep esaplaymız.

Solay etip, usı baǵdarda mal sharwashılıǵın rawajlandırıw ushın baza dúziw jaqın keleshekte (2015-2020 jj) Aral tábiyiy -ekonomikalıq rayonı aymaǵında iri qara mallardıń sanın 20,8 mıń basqa, jılqılardıń bas sanın 4,5 mıńǵa kóbeytiw itimalı bar.

Aral (Teńiz boyı) rayonında awıl xojalıǵında paydalanıwǵa jaramlı 100 mıń ǵa dan aslam jer fondı jaylasqan bolıp, usınıń 20152020 jıllarǵa kele egislik ushın eń kem degende 8,6-9,0 mın gektarı, al 2020 jıllarǵa kelip 16,-16,7 mıń gektarı paydalanatwǵın boladı. Bul qánigelesken mal sharwashılıq xojalıqları ushın bekkem ot-jem bazasın dúziwge imkaniyat jaratıw menen Moynaq rayonında shólkemlestirilgen

«Moynaq», «Qazaqdárya», «Aqqala», hám «Aral» xojalıqlarınıń arasında óndirislik baylanıslardı bekkemlewge hám tájiriybeler almasıwda reikb rıchag rolin atqarıwı tiyis Solay etip,az uaqıt ishinde tazadan sholkemlestirilgen xojalıqlarda 10,7 mıń ga jańa egislik maydanlar ózlestirildi hám hár bir xojalıq házirgi kúnniń ózinde jumsalǵan bir sum qarjı ushın eń kem degende 0,47-1,27 sum kóleminde ónim toplawǵa, al rentabelliktiń dárejesin 8,6-10,3 proсentke kóteriu múmkinshiligine erisiu ushın miynet etpekte. Usıǵan sáykes keleshekte Qaraqalpaqstan Respublikasınıń tábiyǵıy-ekonomikalıq rayonlarında tábiyǵıy jaylawlardı suwlandırıw hám olardıń ot-shóp resurslarınıń hasıldarlıǵın joqarılatıw boyınsha iri jumıslar iske asırılıwı qájet. Bul ilájlardıń is júzine asıwı jaqın keleshekte respublika aymaǵında mallardıń bas sanınıń kobeyiwine, ásirese karakol baǵdarındaǵı qoy sharwashılıǵın rawajlandırıw ushın úlken imkaniyatlar dúziletuǵın boladı (31-keste). Kestede berilgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda 2015 – jıllarǵa kele respublika aymaǵında qara mkllardıń bas sanı 114,3 % ke,

134

qoy hám eshkilerdiń bas sanı 111, 8 % ke, al jılqılardın bas sanı 61% ke, túyelerdiń bas sanı 25,4% ke kóbeytetuǵını korinip tur. Bul aldaǵı 5-10 jıl dawamında Respublika aymaǵında iri-iri mal sharuashılıǵı komplekslerin dwziuge hám sharuashılıq tarawlarında bekkem ekonomikalıq kórsetkishlerge erisiwge múmkinshilik beredi degen

Kestede berilgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, 2015-jıllarǵa kele respublika aymaǵında qar mallardıń bas sanı 114, 3 % ke, qoy hám eshkilerdiń bas sanı 111, 8 % ke, al jılqılardın bas sanı 61% ke, túyelerdiń bas sanı 25,4% ke kóbeytetuǵını korinip tur. Bul aldaǵı 5-10 jıl dawamında Respublika aymaǵında iri-iri mal sharuashılıǵı komplekslerin dwziuge hám sharuashılıq tarawlarında bekkem ekonomikalıq kórsetkishlerge erisiwge múmkinshilik beredi degen sóz.

Keleshekte tábiyǵıy jaylawlardı ózlestiriw hám mal sharwashılıǵı tarawlarında zooveterinariyalıq ilájlardı iske asırıw arqalı mal sharwashılıǵınan alınatuǵın

ónimlerdiń kólemi de artatuǵın boladı.

135

Juwmaсlap aytсanda, joqarıda berilgen ápiwayı formadaǵı esaplawlar Qaraqalpaqstanda awıl xojalıǵı tarawların bunnan bılay rawajlandırıw ushın úlkemizdiń aymaqlıq ózgesheliklerin esapqa alıwdı talap etedi. Nátijede Qubla rayonlarda sút baǵdardaǵı mal sharwashılıǵın intensiv formada rawajlandırıwǵa ayırıqsha itibar beriu qájet bolsa, al Arqa hám Aral rayonlarında sharuashılıq kompleksi qwramında ǵálleshilik, baǵshılıq hám júzimgershilik, sonday-aq otshóplik eginlerdi rawajlandırıw ushın ámeliy ilájlar iske asırıw qájet boladı . Oraylıq rayonlar kóleminde baǵshılıq hám júzimgershilik, qala átirapı ovosh hám sút baǵdardaǵı sharwashılıq tarawları, paxtashılıq hám ǵálleshilikti intensiv rawajlandırıwǵa ayrıqsha itibar beriw kózde tutıladı.

Qaraqalpaqstanda mal sharwashılıǵın tez pát penen rawajlandırıw ushın qolaylı sharayatlar bar. Eger tábiyǵıy otlaklardı rekonstrukсiya jasalsa, suwalma jaylawdıń ot shóp zapası házirgige qaraǵanda 2 esege kóp qara maldı jıl boyı baǵıp

ósiriwge jetedi. Solay etip, keleshekte Ámiwdárya deltasındaǵı suwalma jaylawlardı ózlestiriw arqalı qara mallardıń bas sanın 1,3-1,5 ese kóbeytiw názerde tutılıp otır. Usıǵan sáykes, jaylawlardıń meliorativlik jaǵdayı jaqsılanbaqta hám suwalmalı aymaqlardaǵı jaylawlar, qurıp qalǵan kóller, kanallar arqalı suw deregi menen tutastırılmaqta. Bul ilájlar jaylawlardı suwlandırıw jolımenen ondaǵı otlaqlardıń onimdarlıǵın keskin arttırıwǵa jol ashadı.

Sorawlar ám tapsırmalar:

1.ubla Aral aymaǵında ekologiyalıy daǵdarıstıy kelip shıǵıw sebepleri?

2.Lokallıy, aymaylıy ám globallıy daǵdarıs ayyında tysinik beriy ám olardıy bir-birinen ayırmashılıǵın ajratıy?

3.Aral ekologiyalıy daǵdarısı ám onıy tábiyiy ortalıyya, soсialekonomikalıy sharayatlarǵa tásirin anıylay ám sıpatlama dyziy?

4.Ekologiyalıy daǵdarıstıy awıl xojalıǵı θndirisine tásirin analizley ám onıy ekonomikalıy kθrsetkishlerge keri tásirin diogrammalar ám salıstırmalı sıpatlamalar járdeminde syretley?

5.Aral sindromı ám onıy arayalpaystan xalyınıy salamatlıǵına tásirin syretley?

6.Xalıyaralıy shθlkemler ám 8zbekistan ykimeti tárepinen ekologiyalıy daǵdarıstı bosaylastırıw boyınsha iske asırılıp atırǵan ilájlardı atap kθrsetiy ám onıy juwmaǵı ayyında táripleme dyziy?

7.Keste maǵlıwmatları tiykarında Aral daǵdarısına sáykes θndiris tarawlarındaǵı θzgerislerdi diagrammalar járdeminde táripley?

136

V. BAP. QARAQALPAQSTANDA XÍZMET KÓRSETIW SFERALARÍNÍŃ RAWAJLANÍWÍ HÁM TRANSPORT-

EKONOMIKALÍQ BAYLANÍSLARÍ

5.1. Xalıqqa xızmet kórsetiw sferalarınıń geografiyası

Respublikada óndiriwshi kúshlerdi rejege sáykes rawajlandırıwda kóp sanlı faktorlar menen bir qatarda soсiallıq faktorlardıń roli de aytarlıqtay joqarı. Soсiallıq faktorlar materiallıq óndiris tarawlarınıń geografiyalıq jaylasıwına, ósiw pátine, xalıqtıń jasaw sharayatın jaqsılawǵa, ilimiy-texnikalıq progrestiń rawajlanıwın jedellestiriwge kúshli tásir jasaydı. Usıǵan sáykes sońǵı jıllarda soсiallıq sferanı rawajlandırıwǵa hám onıń xalıq xojalıǵınıń basqa da tarawları menen baylanısın arttırıwǵa ayrıqsha itibar bermekte. Biraq usıǵan qaramastan soсiallıq sferanıń aymaqlıq strukturası, olardıń regionallıq ózgeshelikleri tolıq hám jeterli dárejede izertlenilmey atır. Mina usı kózqarastan ekonomikalıq geografiya ilimi soсiallıq sferanıń jámiyettegi tutqan ornı hám rolin esapqa ala otırıp, bul tarawda úlken ilimiy izertlew jumıslar alıp barmaqta hám máseleni «Ekonomikalıq hám soсiallıq geografiya» pániniń materiallıq izertlew obektine aylandırıp otır. Durısında da, ekonomikalıq geografiya ilimi miynettiń aymaqlıq bóliniwi, óndiriwshi kúshlerdiń rawajlanıwı hám raсionallı jaylasıw nızamlıqların izertlep, bul máseleni sheshiwde tómendegilerge ayrıqsha itibar bere otırıp, xalıq xojalıǵı adamlardıń jumıs iskerliginiń eki sferasınan:-materiallıq óndiris penen (sanaat, awıl xojalıǵı, transport hám baylanıs, iri qurılıs hám taǵı basqalar) materiallıq óndiriske kirmeytuǵın tarawlardı (fizkultura hám sport, bilimlendiriw tarawı, xalıqqa mediсinalıq jaqtan xızmet kórsetetuǵın tarawlar, sawda, turaq jay hám kommunal xojalıǵı hám taǵı basqalar), óz ishine qamtıydı hám olar bir-biri menen júdá tıǵız baylanısta boladı degen túsinikte izertlew jumısların alıp baradı. Sebebi bul tarawlardı bir-biri menen durıs hám tıǵız baylanıstırıw barlıq jámiyetlik tarmaqlardıń birgelikli jumıs islewine múmkinshilik tayarlaydı.

Ózleriniń atqaratuǵın wazıypaları boyınsha óndirislik emes tarawlar birdey e mes. Mısalı sanaat, awıl xojalıǵı hám qurılıstı óz ishine

137

alatuǵın tarawlar materiallıq zatlay formada ónim islep shıǵaradı hám bull tarawda Karaqalpaqstannıń miynet resurslarınıń 67,4 % teyi jumıs isleydi.

Óndirislik sferaǵa kirmeytuǵın tarawlar materiallıq óndiristi tezirek rawajlandırıwdıń tiykarǵı shárti bolıp esaplanadı hám bul eki taraw bir-birinen óndiretuǵın ónimlerdiń ayırmashılıǵı menen ǵana parıq qıladı. Solay etip, xalıqqa xızmet kórsetiw sferaları miynettiń ónim retindegi emes, al xızmet retinde tutınılatuǵın ayrıqsha paydalanıwshılıq qunı bolıp esaplanadı.

Materiallıq óndiris sferasına kirmeytuǵın taraw xalıqtı turaq jay, kommunallıq xızmet kórsetiw hám sawda menen támiyinlew, jámiyetliq sananı qáliplestiriw, mádeniyat, iskusstvo hám ilimdi rawajlandırıw, mediсina hám den sawlıqtı saqlawǵa arnalǵan kóplegen mámleketlerdiń quramın óz ishine qamtıydı.

Xalıqqa xızmet kórsetetuǵın tarawlardı keńeytiw-tómendegi baǵdarda miynettiń ónimdarlıǵn arttırıwǵa qatnasadı.

1.Turaq jay mashqalasın jaqsılaw jolı menen;

2.Xalıqqa xızmet kórsetetuǵın tarawlardıń túrlerin kóbeytiw

3.Joqarǵı kvalifikaсiyalı qánigeler tayarlaw arqalı;

4.Avtomatlasqan hám yarım avtomatlasqan mashinalardı, konveyerlerdi jáne úlgi boyınsha liniyalardı keńnen endiriw arqalı, sonday-aq óndiristiń texnikalıq úskeneleniw dárejesin joqarılatıw arqalı ham t.b.

Solay etip, kúndelikli turmısta adamǵa ne kerek bolsa barlıǵı menen támiyinlew – hızmet kórsetiw sferalarınıń úlesine tiyisli hám onı iske asırıw bul tarawdı barınsha rawajlandırıwdı talap etedi.

Usı maqsette Karaqalpaqstan Respublikasında keyingi jıllarda soсiallıq tarawlardı rawajlandırıw boyınsha úlken jumıslar iske asırılmaqta. Bul jańa refomanı

ámelge asırıwdaǵı jaqsı baslamalar qatarına kiredi. Respublika aymaǵında xalıqtıń materiallıq abadanlıǵın arttırıwda jámiyetlik tutınıw fondı, soсiallıq támiyinlew, xalıqqa mediсinalıq jaqtan hızmet kórsetiw, xalıq bilimlendiriwi hám basqada tarawlar úlken roldi atqaradı. Házir bul tarawlarda Karaqalpaqstandaǵı isshi hám xızmetkerlerdiń sanı jaǵınan birinshi orındı bilimlendiriw

138

tarawı, ekinshi orındı den-sawlıqtı saqlaw, al úshinshi orındı sawda, jámiyetlik awqatlanıw hám tayarlaw mákemeleri iyeleydi.

Sawda geografiyası. Sawda geografiyası xalıqqa sawda jaǵınan xızmet kórsetetuǵın kárxanalardıń aymaqlıq jaylasıw ózgesheliklerin úyrenedi. Sawda bul óndirilgen ónimdi óndiris sferasınıń tutınıw sferasına jetkeretuǵın áhmiyetli taraw. Sawdanıń kóp ǵana túrleri bar. Eger sawdasatıq mámleketler arasında alıp barılatuǵın bolsa sırtqı sawda dep ataladı. Bir elden basqa mámleketlerge shıǵarılatuǵın sawda-satıq ónimlerge eksportlıy zatlar, al shetten alıp kelinetuǵınlarına importlıy θnimler dep ataladı. El aymaǵında sawdanıń bas funkсiyası óndirilgen ónimdi qarıydarlarǵa jetkeriwden ibarat bolıp, ol mámleketlik sawda, kooperativlik sawda hám diyxan-bazar sawdası arqalı iske asırıladı. Házir respublikada mámleketlik sawda kárxanalarınıń bas wazıypası qala xalqına, sanaat orınlarına hám isshi poselkalarına tayar ónimdi jetkerip beriw bolsa, kooperativlik sawda awıl xalqına kúndelikli turmısta paydalanatuǵın ónimlerdi satıwdan ibarat. Al diyxan-bazar sawdasına tiyisli kárxanalar jeke menshiginde óndirilgen ónimdi satıw menen shuǵıllanadı. Solay etip, usaqlap satılatuǵın sawda ónimleriniń quramında mámleketlik sawda menen bir qatarda, kooperativlik sawda, diyxan-bazar sawdası hám jámlespegen puqaralardıń sawdası ósip qáliplesti. Ayırım jıllar ishinde Karaqalpaqstanda sawda satıq aynalısınıń kólemli hám onıń ósiw dinamikasın tómendegi maǵlıwmatlardan da biliwimizge boladı (32-keste).

Respublikada usaqlap satılatuǵın sawda ónimleriniń jıllıq kólemi artpaqta, usıǵan baylanıslı sawda aylanısı aytarlıqtay ósti. Eger 1940jıllarda Karaqalpaqstan Respublikasında jıllıq sawda aylanısınıń kólemi 28 mln. swm bolsa, bul kórsetkish

1960-jılı 122,8 mln. swmdı quradı. 1990-jılı 711 mln. swm, 1995-jılı 3 mlrd. 413 mln. swm, 2000-jılı 36,2 mlrd. swm kóleminde bolsa, al 2010 jılı bul kórsetkish 684,2 mlrd. sumdı quradı. Bular Karaqalpaqstan ekonomikasınıń bazar qatnasıqları tiykarında rawajlanıwınıń dáslepki unamlı qádemlerinen esaplan-adı. Diyxan bazar sawdasın hám puqaralardıń jámlespegen sawda-satlıq baslamasın xoshametlewge baylanıslı usaqlap satıw sawda aylanısınıń

139

kólemi arta basladı hám mámleketlik jáne usaqlap sawda menen shúǵıl-lanauǵın kárxanalardıń salıstırmalı úlesi ózgeriske ushıradı.

32- keste Karaqalpaqstan Respublikasında xalıqqa xızmet kórsetiw sferalarınıń baslıkórsetkishleri

Eger 1990-jıllarda mámleketlik sektorda barlıq sawda kárxanalarınıń úlesine 32,8 %, yamasa sawda aylanısınıń yarımınan kóbiregi tiyisli bolsa, 1995 jılǵı maǵlıwmat boyınsha,mamleketlik sektor respublika boyınsha jıllıq sawdanıń 39,1 %, al qalǵan bólimin puqaralardıń jeke sawdası quraydı. Al hazirgi uaqıtta jekke saudasatıqtıń wlesi barlıǵın derlik iyeleydi.

Boljaw mákemeleriniń maǵlıwmatlarına qaraǵanda respubilka xalqınıń ósiw pátine saykes aldaǵı waqıtlarda sawda mákemeleriniń jıllıq sawda aylanısı eki ese derlik kóbeyedi. Usıǵan sáykes doslıq awqamına kiretuǵın mámleketlerde, ásirese Moskva, Alma-ata, Kiev, Krasnoyarsk, Omsk hám t.b qalalarda sawda orayları dúziledi hám tovar aylanısı operaсiyaları kúsheytiledi. Sawdanı rawajlandırıw hám

140

xalıqtıń kúndelikli tutınıw tovarlarına degen talabın qanaatlandırıw maqsetinde «Aqmanǵıt», «Tórtkúl» hám t.b. elatlı punkitlerde miywe-palız ónimlerinen konserva tayarlaytuǵın kárxana iske túsirilmekte. Sawda mádeniyatın jaqsılaw hám qarıydarlarǵa zamanagóy sawda jumısların shólkemlestiriw maqsetinde Shımbay, Kegeyli, Manǵıt, Końırat qalalarında diyxan bazarları keńeytiledi. Nókiste jańa sawda kompleksi rekonstrukсiyalanadı, Karaózekte 150 jumıs orınlıq, Beruniyde 200 jumıs orınlıq diyxan bazarı jaqın waqıtlarda iske túsiriledi. Bul ilájlardıń iske asıwı sawda aylanısınıń kólemin joqarılatıwǵa hám jıllıq tovar aylanısın jan basına bólgende joqarı kórsetkishlerge koteriwge jol ashadı. Mısalı, eger 1940-jıllarda Karaqalpaqstan Resrublikasında jıllıq tovar aylanısınıń kólemin jan basına bólgende 57 swmdı qurasa, bul kórsetkish 1980-jıllarda 551 swmdı, 1995-jılı 24,3 swmdı, al 2010 jılı 4070,2 swm muǵdarında boldı. Yaǵnıy bull 1940-jılǵa salıstırǵanda

70 e se kóp degen sóz. Biraq degen menen sawda tarawlarında da ayrım kemshilikler ushırasadı. Mısalı, bir orında sawda satlıq kárxanaları menen támiyinileniw dárejesi tómen bolsa, ekinshi orında tovar massası jetispeydi, al

úshinshi jaǵdayda sawda kárxanalarınıń aymaqlıq jaylasıwında da disproporсiyalar ushırasadı. Ulıwma respublikaǵa tiyisli 2492 sawda kárxanaları hám jámiyetlik awqatlanıw orınlarınıń 18

% ke jaqını Nókis hám Taqıyatash qalalarında jaylassa, al 134,9 mıń kv.km aymaqtı iyeleytuǵın Końırat, Moynaq, Taxtakópir rayonlarında hár bir 10 mıń adamǵa 6,1 sawda kárxanası tuwrı keledi. Sonlıqtan respublika aymaǵında menshik esabınan salınıp atırǵan kóp sanlı sawda hám awqatlanıw obektleriniń qurılısın tezletiw hám menshiklestiriw jobası tiykarında sawda hám awqatlanıw tarawlarına tiyisli kárxanalardıń satıw jumısların jedellestiriw úlken áhmiyetke iye. Bul ilájlar házirgi kúnniń talabına sáykes xalıqqa sawda xızmetin jaqsılawǵa hám bul tarawdıń ekonomikalıq jaqtan nátiyjeligin joqarılatıwǵa múmkinshilik tuwdıratuǵınlıǵı sózsiz.

Xalıqqa usaqlap xızmet kórsetetuǵın tarawlar. Bul tarawlardı rawajlandırıw xalıqtıń soсial-mádeniy jaqtan ósiwin támiyinley-tuǵın shártlerden e saplanıp, bunıń quramına ishki kiyimler, ayaq kiyim, bas

141