Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

ajıratılǵan egislik maydan 17,0 mıń gektardan artpaydı. Nátiyjede xalıqtıń jan basına jılına 13,1 kg. kartoshka, 37,6 kg ovosh, 12,1 kg miywe ónimleri óndirilip atır. Bul jan basına tiyisli normativten aytarlıqtay tómen. Sonlıqtan óndiris rezervlerin tolıq paydalana otırıp, diyxanshılıq tarawların aymaqlıq shólkemlestiriwdi jedelestiriw jıl sayın respublika boyınsha 297-305 mıń tonna paxta hám basqada awılxojalıǵı ónimlerin jetilistiriwge múmkinshilik beredi.

Házir Respublika aymaǵında awıl-xojalıǵın rawajlandırıw ushın bar rezervler tolıq iske qosilmay atır. Diyxanshılıq tarawların rawajlandırıwǵa jaramlı egislik jerlerdiń barlıǵı bolıp 23,4% ǵana paydalanıladı. Aldaǵı jaqın keleshekte diyxanshılıqtı, ásirese ǵálleshilikti rawajlandırıw ushın ózlestiriwge jaramlı 202,1- 205,0 mıń gektar, al úzaq perspektivada awıl-xojalıǵında paydalanıwǵa bolatúǵın 175,0 mıń ga egislik jerler bar. Biraq bul kólemi egislik jerlerdi ózlestiriw hám diyxanshılıqta paydalanıw bárinende búrın suw dereklerin tabıwǵa tikkeley baylanıslı. Usıǵan sáykes suw qıtkershiligi jaǵdayında suwdı kóplep talap etetuǵın salınıń maydanın qısqartıw, al onıń ornına ǵálleshiliktiń basqa tarawların, ásirese biyday, arpa, juweri, tarı hám basqada eginlerdiń maydanın kóbeytiw maqsetke muwapıq keledi. Solay etip, Qaraqalpaqstannıń arqa zonasında salınıń egislik maydanın házirgige qaraǵanda 35-40% ke qısqartqan jaǵdayda eń kem degende jılına 640 mln. kubometrdey suwdı únemlewge, al úsınıń esabınan gektarına 4-6 mıń kub. metrdey suw sarp etkenniń ózide 106 mıń gektarday egislik jerge biydaydıń egislik maydanın jaylastırıwǵa, al salınıń egislik maydanın tek tuqımgerishilik kóz-qarastan tejep, gektarına 39-41 сentlerden zúráát toplaǵan jaǵdaydıń ózinde jıl sayın tek arqa zona kóleminde 252,0 mıń tonnaday biyday hám 44-50 mıń tonna salı jıynap alıuǵa boladı. Bul Respublikada házirgi Qubla rayonlarda óndirilip atırǵan 95-100 mıń tonna ǵálleni qosıp esaplaǵanda jıllına 352-404 tonna ǵálle óndiriwge jol ashadı. Eger, házirgi dawirde Respublikada óndirilip atırǵan 43-48 mıń tonna salını qosıp esaplasaq, jaqın keleshekte Qaraqalpaqstanda eń kem degende 403-406 mıń tonna ǵálle jetilistiriwge múmkinshilik beredi. Bul birinshiden suw derekleriniń jetispeytúǵın jaǵdayında arqa zonanı4 mol

122

rezervlerin awıl-xojalıǵı aynalasına qosıwǵa imkaniyat berse, ekinshiden úzaq vegtaсiyalıq dáwirge hám mol miynet resurslarına iye qubla rayonlarda paxtashılıqtı, baǵshılıq hám júzimgershilikti, pillegershilikti, ovosh jáne baxsha eginleriniń egislik maydanların kebeytpey-aq hár gektar jerden alınatúǵın zuráátshilikti joqarılatıw arqalı mol ónim toplawǵa jol ashadı. Solay etip, xalıqtıń azıq-awqatlıq ónimlerge degen ósip baratırǵan talabın esapqa ala otırıp arqa rayonlar kóleminde mol zuráát toplaw múmkinshiligine iye tarawlardı, ásirese ǵálleshilikti rawajlandırıwǵa múmkinshilik túwdıradı. Solay etip, házirgi ekologiyalıq daǵdarıs jaǵdayında awılxojalıǵınıń nátiyjeligin támiyinlew hám úsı tiykarda xalıqtıń tútınıw tovarlarına degen talabın qanaatlandırıw ushın paydalanılmay atırǵan rezervlerdi iske qosıw eń áxmiyetli uazıypalardan esaplanadı. Kórsetilgen baǵdarda diyxanshılıq tarawlarınıń egislik maydanlarınıń strukturasın dúziw ham awılxojalıǵı daqıllarınıń egislik maydanların rejege múwapıq jaylastırıw máselelerin sheshiw respublika aymaǵında awıl xojalıq ónimlerin kóbeytiwge múmkinshilik tuwdıratuǵını sózsiz (30-keste).

Házir Qaraqalpaqstan sharayatında salıgershilik meliiorativlik daqıl sıpatında, sonday-aq tuqımgershilik talaplardı esapqa alıp egislik jerlerdiń strukturasına engizilmekte. Usıǵan sáykes Qubla zonada 20152020 jıllarǵa kele salınıń egislik maydanı 14,9 mıń gektardı, al Aral rayonında 5,6 mıń gektardı iyeleytúǵın boladı. Bul respublika aymaǵında salınıń úlıwma egislik maydanın túqımgershilik maqsetti gózlep ıqshamlastırıwǵa hám óz gezeginde suwdan únemli paydalanıwǵa, sondayaq

123

arqa zonanıń administrativlik rayonlarında mal sharwashılıǵı ushın ot shóplik eginlerdiń maydanın kóbeytiwge, ásirese ǵálleshiliktiń jańa tarawlarnıń qáliplesiwine jol ashadı. Juwmaсlap aytсanda, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Qubla zonasında jaylasqan Tórtkúl, Beruniy, Ellikqala hám

Ámiwdárya rayonlarında xalıq óte tıǵız jaylasqan hám paydalanılmay atırǵan kólemli jer fondı hám miynet resurslarına iye. Bul rayon Qaraqalpaqstannıń arqa zonasına salıstırǵanda vegetaсiyalıq dáwirdegi nátiyjeli temperaturalarınıń jıyıntıǵı hám quyashlı kúnlerdiń sanı jaǵınanda úlken parıqqa iye. Sonlıqtan keleshekte qubla rayonda paxtashılıq, pilleshilik, baǵshılıq hám júzimgershilikti keńnen rawajlandırıwǵa itibar beriw kerek. Qubla zonaǵa jaqın jaylasqan shól jaylawlardıń esabınan qarakól qoy sharwashılıǵın rawajlandırıw máseleside kún tártibindegi iri problemalar qatarına kiredi.

Arqa zonada jaylasqan kólemi jer resurslarınıń bazasında ǵálleshilikti rawajlandırıw jáne almaslap egiw ushın paydalanatúǵın mákke júweri, jońıshqadan alınǵan hám tábiyǵıy jaylawlardan óndirilgen ot-shóplerdiń tiykarında gósh-sút baǵlardaǵı mal sharwashılıǵın rawajlandırıw bas wazıypa bolıwı shárt. Bul Qaraqalpaqstannıń arqa zonasında jaylasqan rayonlardıń esabınan jaqın jıllar ishinde 0,4 mln. tonnaday ǵálle hám taǵı basqa da awıl xojalıǵı ónimlerin óndiriwge múmkinshilik tuwdıradı.

Joqarıda kórsetilgen ilájlardıń is júzine asıwı Ózbekstannıń diyqanshılıq tarawlarında Qaraqalpaqstannıń salıstırmalı úlesiniń artıwına hám jıl sayın úlkemizde óndiriletuǵın awıl xojalıq ónimleriniń kóleminiń kóbeyiwine úlken imkaniyatlar dúzedi (30-kestege qarań?) Kórsetilgen jıllar ishinde suwǵarmalı diyxanshılıq tarawların intensifikaсiyalawǵa baylanıslı xalıqtıń jan basına óndirilgen ǵálle ónimleri 140,1 kilogrammnan 2378 kilogrammǵa, kartoshka ónimleri 46,9 kg, ovosh ónimleri

87,8 kg.,miywe 28kg, júzim 14,5 kg, palız ónimleri 93,8 kilogrammǵa artıwı tiyis hám t.b.

124

4.3. Ekologiyalıq daǵdarıs jaǵdayında Qaraqalpaqstanda mal sharwashılıǵı tarawların rawajlandırıwdıń baslı baǵdarları

Mal sharwashılıǵı awıl xojalıǵınıń eń iri tarawlarınan esaplanıp,

358 mlrd. sum kóleminde ishki jalpı ónimdi jetistirip Respublika ekanomikasında en iri tarawlardan birinen esaplanadı. Sharwashılıq tarawları keleshektede tiykarınan gósh-sút hám qarakólshilik baǵdarda rawajlanatuǵın boladı. Bul ushın bárinen de burın mal sharwashılıǵınıń ot-shóp bazasınan bekkemlewdi hám Aral daǵdarısı sharayatında óziniń áhmiyetin joytılıp baratırǵan tábiyǵiy otlaqlardı rekonstrukсiya jasaw jolı menen awıl-xojalıǵı aynalısına qosıw qájet boladı.

Jámiyetshilikke málim, 1980-jıllarda baslap Aral teńizine jıl sayın

Ámiwdáryadan qúyatuǵın suw aǵını 7,4 mlrd.m3 den 1990-jılǵa kele 1,6 mlrd. m3 qısqarsa, al Sırdáryadan qúyatuǵın suwdıń kólemi 0,6 mlrd.m3 shamasında bolmaqta. Al 1990-jıllardan baslap Ámiwdáryadan Aral teńizine túsetuǵın suw derlik qısqardı. Solay etip, Araldıń suw basqan maydanı ayırım jerlerde 100-150 km. ge ishkerige sheginip, Araldıń burınǵı maydanınan 35-45 mıń kv. km (3,5-4,5 mln.ga) territoriya qısqarıp oraylıq Aziyadaǵı úshinshi qum «Aralqum» payda boldı.

Usı burınǵı suw astınan bosaǵan duzlı qumlar shamaldıń tásirinde suwǵarmalı diyhanshılıq zonalarına jáne tábiyǵıy jaylawlarǵa ushıp qonıp tábiyǵıy otlaqlardıń zúráátligin páseytiwge tásir jasamaqta. Hátteki duzlı janlar tábiyǵıy otlaqlardı záhárlep mallardıń qırılıwına hám juqpalı awrıwlardıń, ásirese bawır keselliginiń tarqalıwına tásir etti. Ámiwdárya alabındaǵı putaqlıqlar hám qamıslıqlardıń da zúráátligi páseydi. Ámiwdáryanıń Aralǵa quyatuǵın suw aǵısınıń qısqarıwı burınǵı suwalmalardıń hám kóp sanlı mayda kóllerdiń joǵalıp ketiwine alıp keldi hám jer astı suwlarınıń qáddi páseydi. Nátiyjede tábiyǵıy otlaqlarǵa bay kóllerdiń hám jaylawlardıń xalıq xojalıq áhmiyeti qısqarmaqta. ÓzRIA QB ilimpazları maǵlıwmatlarına qaraǵanda 1950-jıllarda qamıs basıp atırǵan maydanlar Ámiwdáryanıń tómengi bóliminde 600 mıń gektardı iyelep, gektarına 11-12 сentner zúráát bergen bolsa, keyingi jıllarda dáryanıń suw rejiminiń ózgeriske ushırawına baylanıslı burınǵı qamıs qaplap jatqan Rawshan, Aqbaslı hám Qıpshaq dárya uqsaǵan salaları qurıdı.

125

Bul tábiyǵıy otlaqlardıń qısqarıwına jáne pishenzarlıqlardıń zúráátliginiń páseyiwine alıp keldi. Mısalı, 1951-1952 jıllarda Ámiwdáryanıń quyar jerindegi «Alıp» qamıslıqların uzınlıǵı 4-6 metrdi qurap, olar tábiyǵıy otlaqlarǵa bay edi. Xázir bul aymaqlar tolıǵı menen qurıqlıqqa aylandı. Solay etip, Ózbekstan ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimin botanika sektorı tárepinen esapqa alınǵan 1,5 mln. gektarday qamıslıqlar tarqalǵan territoriya qwrıp, esapqa alınǵan 5 mln. 961,9 mıń tonnaǵa barabar qurǵaq halındaǵı ot-shóp zapası nabıt boldı. Atı atalǵan otlaq jerlerdiń 384 mıń gektarı Moynaq, 66,5 mıń gektarı Shımbay, 66,1 mıń gektarı

Qońırat, 33,7 mıń gektarı Kegeyli, 11,3 mıń gektarı Xojeli hám basqada rayonlarına bólip berilgen e di. Biraq bul qamıslı aymaqlar túge, Aral teńizine jaqın jaylasqan suw salmalarda, buǵazlarda-da, qmıslıqtıń tanabı qısqardı hám pishenzarlıqlardıń zúráátligide páseyip ketti. Ásirese Ámiwdárya alabındaǵı keń kólemdegi toǵaylı pishenliklerdiń zúráátligi páseyip nátiyjede tazadan shólkemlestirilgen Bozataw rayonınıń mal sharwashılıǵına kániygeletirilgen xojalıqlarda sharwashılıq ónimleriniń ózine túser bahası joqarıladı hám aqır aqıbetinde Bozatau ákimshilik rayonı qısqártıldı.

Kızılqum tábiyǵiy jaylawlarında-da jaǵday onsha jaqsı e mes. Degen

menen bul aymaqta Qaraqalpaqstannıń 2,9 mln. gektarday qayta rekonstrukсiyadan ótkerilgen jaylawları jaylasqan. Bular mallardıń, ásirese Qarakól qoylarınıń bas sanı kóbeytiw hám mal sharwashılıǵınan alınatuǵın ónimlerdi kóbeytiwge múmkinshilik beredi. Qániygelerdiń esap sanaq maǵlıwmatlarına qaraǵanda Kızılqum jaylawlarınıń ot-shóp zapası shama menen 6-7 mln. сentinerge barabar. Bul qızılqum jaylawlarında qarakól qoylarınıń sanın 700-800 mıń basqa shekem kóbeytiwge múmkinshilik beredi. Biraq bul jaylaulardı ózlestiriw máselesi úziliske túsirilmekte. Qızılqum jaylawların ózlestiriw ushın kiyingi jıllarda 450-dey artezian skvajinaları qurıldı hám 173 shaxta tipindegi quyılar qazıldı. Degen menen bul obektlerdi qurıwda jiberilgen texnikalıq kemshilikler nátiyjesinde suwlandırıw obektlerinen paydalanıwdıń múddeti qısqarmaqta hám shaqtılı qudıqlardıń hám skvajinalardıń kópshiligi derlik paydalanıwdan shıqpaqta.

126

Qaraqalpaqstannıń Ústúrt jaylawları da 7 mln. gektardan aslam maydandı iyeleydi: Usınıń 6,5 mln. gektarı tábiyǵiy jaylawlardan ibarat bolıp, onıń 1,9 mln. gektarı seksewilli toǵaylardan, 50,6 mıń gektarı putaqlıqlardan, 234,2 mıń gektarı taqırlardan, 10,8 mıń gektarı qumlı jaylawlardan, al 24,0 mıń gektarı awıl xojalıǵına jaramsız jerlerden ibarat. Jaylawlar tábiyiy komplekske bay emes, sonlıqtan bul jaylawlar júdá ónimdarsız keledi. Eger, bul jaylawlar suwlandırılıp olardıń otshóplik balansın bayıtıw boyınsha kólemli ilájlar iske asırılsa Ústúrtte qarakól qoy sharwashılıǵı hám túye ósiriwshilikke qániygelestirilgen xojalıqlardı kóbeytiwge múmkinshilik boladı. Keyingi jıllarda Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimi ilimpazları tárepinen júrgizilgen izertlew maǵlıwmatlarınıń juwmaǵına qaraqanda Aral teńizi jaǵalawındaǵı juwsan, keyreuik, shıtır hám arpaǵanlı massivler esabınan báhárde gektarına 0,6 сentnerden 3,2 сentnerge shekem, al gúz jáne qıs aylarında 1,8 сentnerden 0,2-0,8 сentngerge shekem ot-shóplik zúráát alıw múmkinshilikleri anıqlandı. Bul jaylawlar jıldıń barlıq dáwirinde qoy sharwashılıǵı, jılqıshılıq hám túyeshilik tarawlarında paydalanıw ushın úlken áhmiyetke iye. Sonlıqtan joqarıda kórsetilgen territoriyalardaǵı tábiyǵıy jaylawlardı suwlandırıw hám olardıń ot-shóplik sapasın bayıtıw úlkemizde mal sharwashılıq tarawların rawajlandırıwda úlken áhmiyetke iye.

Qaraqalpaqstanda mal sharwashılıǵı keleshektede awıl xojalıǵınıń

baslı tarawlarınıń biri bolıp qaladı hám tiykarınan gósh-sút hám qarakólshilik baǵdarında rawajlanatuǵın boladı.

Házir Qaraqalpaqstannıń iri qaramalları tiykarınan gósh-út hám qarakólshilikke qánigelesip, olardń bas sanı fermer xojalıǵı, diyxan xojalıǵı, sonday-aq awıl xojalıǵı karxanalarında jámlengen. Mallardıń bas sanınıń ayrımları mal semirtetwǵın komplekslerde baǵıladı hám sharwashılıq ónimlerin qayta isleytuǵın kárxanalar tómen rawajlanǵanlıktan olardı saqlaw, tayarlaw hám tasıw funkсiyaları xojalıqlardıń ıqtiyarına berilmekte. Sonlıqtan mal sharwashılıǵı ónimleri, ásirese qarakól terisi, jún respublika aymaǵında óndprislik baza bolmaǵanlıqtan basqa rayonlarǵa shıǵarıldı.

127

Usıǵan sáykes Qaraqalpaqstannıń mal sharwashılıǵında paydalanılatuǵın tábiyǵiy otlaqlarınıń ónimdarlıǵın hám geografiyalıq jaylasıwın esapqa alıp, biz olardı úsh gruppaǵa bθlip yyreniw ám olardan intensivli paydalanıwdıy tθmendegidey variantların tayarladıy, olar tθmendegishe

1) SYt - ovosh baǵdarındaǵı сala atirapı sharwashılıсların dYziw ám rawajlandırıw; 2) 6miwdárya alabınıy kθlemli ot-shθp bazası tiykarında gθshbaǵdardaǵı iri сaramal sharwashılıǵı komplekslerin dYziw ám rawajlandırıw; 3)%ızılсum ám YstYrt jaylawları tiykarında karakθlshilik baǵdardaǵı сoy sharwashılıǵın rawajlandırıwǵa baylanıslı ilájlardı iske asırıw ám t.b.

1) arayalpaystanda mal sharwashılıǵı tarawların rawajlandırıwda « ızılyum» ám «Ystirt» tábiyǵıy-ekonomikalıy rayonlarınıy potentialın iske yosıw hám onnan aqılǵa muwapıq paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Sebebi Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mal sharwashılıǵında paydalanatuǵın jer fondınıń 90% ten aslamı usı joqarıda kórsetken shólistanlı rayonlarda jaylawlardan ibarat. Bunı iske qosıw qarakólshilik hám gósh-jún baǵdarındaǵı qoy sharwashılıǵı hám túyeshilikti keńnen rawajlandırıwǵa jol ashıldı.

Biraq degen menen bul máselelerdi óz waqtında sheshiw shólistanlı jaylawlardı

ózlestiriwde shólkemlestiriwdiń jańa formaların úlken kólemdegi investiсiyalardı iske asırıwdı da talap etedi. Sebebi Qarakól qoy sharwashılıǵı suwǵarmalı tikkeley shólistanlı jaylawlardıń ótlaqların aqılǵa muwapıq paydalanıwǵa hám artezian suwlarınıń bazasında «Kishi suwǵarıw» dáreklerin iske qosıw jolı menen jońıshqa bedesin óndiriw sheshiliwi múmkin.

Házirgi qarakólshilik baǵdardaǵı qoy sharwashılıǵınıń tiykarı jaylaw obekti Qızılqum jaylawı hám Ústirt esaplanadı. Aymaqlıq kóz qarastan bul jaylawlar biribirinen aytarlıqtay qashıqta jaylassa da olardı bir tutas «Qızılqum» hám «Ústirt» territoriyalıq-óndirislik karakól kompleksi bazasında biriktiriw aqılǵa muwapıq keledi. Bul jerde Qızılqum jaylawlarınan paydalanıw sxemasınıń Ústirtten parıq etetuǵının yadda saqlay otırıp, óndirislik baǵdarın jetilistiriw bir

128

admenistrativlik rayonınıń (Qaraqalpaqstan Respublikası) ramkasında iske asatuǵın bolǵanlıqtan bul sharwashılıq kompleksiniń ishki mazmunın buzbaydı, al kerisinshe qoy sharwashılıǵın rawajlandırıw ushın bunday eki kompleksti tutastırıw qániygelesken óndiris tarawlarınıń materiallıqtexnikalıq bazasın bekkemlewge jol ashadı. Bul eki komplekske aldaǵı waqıtta qaraqól sharwashılıǵına qániygelesken xojalıqlar menen bir qatarda tuxımshılıq baǵdardaǵı sharwashılıq xojalıqları hám otshóp óndiretuǵın fermer xojalıqları da kiretuǵın boladı.

Házir respublikada qarakól baǵdardaǵı mal-sharwashılıq ónimlerin, ásirese qarakól terisi hám júndi qayta isleytuǵın óndiris orını joq. Sonlıqtan bul ónimler tasıwǵa qolaysız bolsa da, basqa rayonlarǵa kóp shıǵınlar jumsaw arqalı jónetiledi.

Usıǵan sáykes Taxtakópir rayonı aymaǵında jún juwatuǵın hám teri iyleytuǵın kárxana dúziw eń keshiktirilmeytuǵın ilájlar qatarına kiredi. Bul ilájlar transportlıq shıǵınlardı únemlew menen bir qatarda sıpatlı mal sharwashılıǵı ónimlerin jetistiriwge de imkaniyat beredi. «Qaraqalpaqagrosanaat kompleksi strukturasına kiretuǵın óndiris tarawların bir tutas «agrosanaat kompleksi» tipinde shólkemlestiriw qoy góshin qayta islep shıǵatuǵın tarawlarda da qosımsha

«Agrosanaat kompleksi» quramında gósh kombinatın duziw jolı menen sheshiliwi tiyis.

Tariyxıy dáwirler ishinde toplanǵan tájiriybelerge qaraǵanda Ústirt sharayatında qarakólshilik penen bir qatarda quyrıqlı qoylardıń parodasın kóbeytiw maqsetke muwapıq keledi. Sebebi Ústirt jaylawlarınıń otaqları hám tábiyǵıy sharayatı ózine tán ayırmashılıqqa iye. Bul óz gezeginde túye ósiriwshilik tarawların rawajlandırıwǵa da jol ashadı. Usıǵan sákes jaqın keleshekte Ústirt aymaǵında 5 mln. gektarday jaylawlardı mal sharwashılıǵı tarawlarına ózlestiriw mashqalaları sheshiletuǵın boladı.

Qaraqalpaqstan Qızılqumıda mol perspektivalı potenсialǵa iye. Qızılqum jaylawlarınıń ot-shóp qorların keńeytiw maqsetinde júrgizilgen tájriybe nátiyjelerine sáykes, Tomarastaw rayonında hár ga jerden 30 сentner másh, 500 сentner kók maysa tipindegi júgeri hám 110 сentner jońıshqanı jıynap alıw imkaniyatı anıqlandı. Bul keleshekte Qızılqum rayonında 250 mıń ga jer resursların awıl xojalıǵında

129

paydalanıwǵa hám sharwashılıq xojalıqlarında Qızılqum jaylawları esabınan qoylardıń sanın 700-800 mıń basqa jetkiziw múmkinshiligin beredi. Solay etip, jaqın keleshekte Qızılqum hám Ústirt territoriyalıq óndirislik kompleksleriniń dwziliuine baylanıslı, bulardıń quramında qarakólshilik baǵdardaǵı xojalıqlar menen bir qatarda tuqımshılıq baǵdardaǵı qoy sharwashılıǵı menen shuǵıllanatuǵın xojalıqlar, ot-shóp óndiriw hám jem tayarlaytuǵın zavodlar, sonday-aq ilim-izertlew mekemeleri jáne qoy sharwashılıǵı hám túyeshilik, jılqıshıq tarawlarınıń ónimlerin qayta isleytuǵın kárxanalar kiretuǵın boladı. Bul hám taǵı baqa da kompleks baǵdardaǵı mashqalalar

Qaraqalpaqstan Ústirtin tek sharwashılıq obekti ushın ǵana emes, al iri taw kán sanaatlı rayonı sıpatında ózlestiriwdi talap etedi. Sebebi Ústirt házirdiń ózinde

Qaraqalpaqstannıń aymaǵında kólemi otın energetika, ximiya sanaatı, azıq-awqat sanaatı, qurılıs sanaatı ushın shiyki zat resurslarına bay rayonlar sıpatında kózge túspekte. Bul qolaylı ekonomikalıq potenсialǵa iye Qızılqum hám Ústirt rayonların kompleks baǵdarda ózlestiriw jaqın keleshekte Qaraqalpaqstannıń quramında jańa Ústirt hám Qızılqum administrativlikrayonınıń qáliplesiwine jol ashatuǵını sózsiz.

2)6miwdárya alabı gθsh baǵdardaǵı mal sharwashılıǵın

rawajlandırıw ushın kólemli rezervlerge iye, usı maqsetlerdi gózlep burınǵı altı rayonǵa bólistirilgen jaylawlardıń hám olardaǵı qara malllarınıń bas sanı bazasında iri qaramal sharwashılıǵın qániygelesken Bozataw rayonı shólkemlestirildi. Bul rayonnıń ıqtıyarına iri qaramal sharwashılıǵın rawajlandırıwǵa baylanıslı kóp sanlı funkсiyalar berildi. Nátiyjede tez waqıt ishinde jawlawlardı suwlandırıw, qániygelestirilgen mal sharwalshılıǵı xojalıqlar dúziw, tazadan ot-shóp tayarlaytuǵın fermer xojalıqların shólkemlestiriw hám agrosanaat kompleksine tiyisli basqa da óndirislik birlespelerdi dúziw hám olardıń materiallıq-texnikalıq baza sın bekkemlew usaǵan máleler sheshildi.

Solay etip jaqın keleshekte Ámiwdárya alabında jaylasqan 0,7 mln. gektarǵa jaqın territoriyada qara mal sharwashılıǵın rawajlandırıw ushın bir qansha ámeliy ilajlardı iske asırıw qájet. Bul ushın bárinen de burın kólemli iri qarjı jumsap jaylawldıń ot-shóplik zapasların qálpine

130

keltiriw hám ot-shóp tayarlaytuǵın xojalıqlardı shólkemlestire otırıp mal sharwashılıǵına paydalanatuǵın jaylaw fondın intensiv ráwishte qayta qurıw máselelerin sheshiw qoyıldı. Bulardıń qatarına irrigaсiya sistemaların dúziw jańadan egislik jerlerdi ózlestiriw hám mal shawashılıǵı komplekslerin qurıw hám t.b. jumısları kiredi. Bul máselelerdi kompleks baǵdarda iske asırıw ushın kommunal jay qurılısı hám suw xojalıq mashqalaları menen shuǵıllanatuǵın tarawlardı keńeytiw hám talapqa sáykes qayta qurıw másseleleri qarap shıǵılmaqta. Bul hám taǵı basqa da ilajlar. Ámiwdárya alabında dúzilgen mal sharwashılıq ónimlerin qayta islep shıǵaratuǵın tarawlardıń jumısın jetilistiriwge hám

«agrosanaat kompleksi» bazasında mal sharwashılıǵı komplestisiniń qáliplesiwine jol ashadı.

Aldaǵı perspektivada Aral «Teyiz boyı» rayonında sharuashılıссa сánigelestirilgen agrosanaat kompleksine tiyisli potenсialdı iske qosıw máselesin tezlestiriwdi-úlken xalıq xojalıqlıq máselege aylandırıw qájet. Bul rayon Ámiwdáryanıń Aral teńizine quyar jerindegi «házirgi hárekettegi deltası» degen aymaqlardı óz ishine qamtıp 3 mln. 675 mıń gektarday jer fondına iye. Usınnan awıl xojalıǵında paydalanıwǵa jaramlı jer 4,7 % maydandı iyelep, bular tiykarınan burınǵı suw almalar, suw aydınlar, kóllerdiń ornında payda bolǵan allyubial topraqlardan ibarat boz jerlerden turadı. Mal sharwashılıǵı ushın jaramlı putalıpishenzarlıqlar 43 mıń gektar maydandı iyelep bular iri qara mal sharwashılıǵın rawajlandırıw ushın úlken áhmiyetke iye. Eń áhmiyetlisi burınǵı kól ultanlardan quralǵan 70 mıń gektarday maydan tikkeley egislik ushın jaramlı jer fondınıń quramına kiredi. Eger bul aymaqta bir xojalıq ushın ortasha 8-10 mıń gektar jer ajıratqan jaǵdayda, bul aymaqta ot-shóp óndiriw menen shuǵıllanatuǵın ońlaǵan sharwashılıq xojalıqların dúziwge múmkinshilik bar. Usı joqarıda kórsetilgen egislik jerlerdi mal sharwashılıǵı ushın ot-shóplik daqıllar egiwge ajıratsaq jılına eń kem degende 2-3 mln. tonnaday silos, 160-200 mıń tonnaǵa jaqın jońıshqa bedesin 1,5-2 mıń tonnaǵa shamalas jonıshqa tuqımın jetistiriwge boladı. Solay etip, usı baǵdarda mal sharwashılıǵın rawajlandırıw ushın sharayat dúziw jaqın keleshekte (2010-2015 j.j.) «Aral

131