Qaraqalpaqstannıń ekonomikalıq hám sociallıq geografiyası

kubmetrdi, al 1975-jılǵa kelip 400 kubmetrdi quradı. Qániygelerdiń boljawına qaraǵanda aldaǵı waqıtta bul kórsetkish sekundına 680 kubmetrge jetiwi kútiledi. Al

Qarshı magistrallıq kanalınıń Ámiwdáryadan jılına alatugın suwınıń muǵdarı sekundına 300 kubmetrdi, Ámiw-Buxara kanalı 112 kubmetrdi quraydı. Qaraqum magistrallıq kanalı qurılıwı nátiyjesinde tek Turkmenistannıń ózinde paxtanıń egislik maydanı 1958jıllardaǵı 195 mıń gektardan 1990-jılı 625 mıń gektarǵa kóbeydi. Sonıń ishinde 330 mıń gektar jer tikkeley Qaraqum kanalınıń tásir etetugın zonasına paydalnıwǵa berildi. Sonıń menen bir qatarda Kerki baqlaw stanсiyasınan baslap Shatlı stanсiyasına deyingi 815 kilometr-lik aralıqta

20 dan aslam magistrallı Ámiwdárya suwınan paydalan-baqta. Máselen, solardıń irilerinen sekundına 43 kubmetr suw alıp turǵan Quarıq 33 kubmetr suw alıp turǵan Berzen, 38 kubmetr suw alatu-ǵın Sayatnawqan hám taǵıda basqa kanallardı kórsetip ótiwge boladı.

Ámiwdáryanıń Túyemoyın suw saqlaǵıshı menen Taqiyatash gidrouzeliniń aralıǵında sekundına 276 kub metrden aslam suw alıw múmkinshiligine iye. Birkansha magistrallı knallar jumıs isleydi. Bular qatarına sekundına 170 kub metr suw alıw quwatına iye tashsaǵa h.t.b. kanallardı ataw múmkin. Solay etip, Ámiwdárya basseyininde suwǵarıw tarmaǵınıń ulıwma uzınlıǵı 104 mın kilometrden asıp ketti. Usınan beton jamılǵı menen qaplanǵan suwǵarıw setleri barlıǵı bolıp 2782 kilometrdi ǵana quraydı. Al qalǵanlarında suwdın filtraсiyalanıw jolı menen sarıp bolıwına hesh nárse islenbegen. Ámiwdárya suwınıń ádewir muǵdarı suw saqlaǵıshlardı toltırıwǵa jumsalınbaqta. Onıń mugdarı házirgi dáryanıń dáwirde Ámiwdáryanıń orta hám tómengi aǵısında 13 mlrd. kub metrden asadı. Sonıń menen bir qatarda Qaraqum kanalı zonasında bir qatar suw saqlaǵıshlardıń qurılısı elede dawam etip atır. Iri magistrallı kanallar menen bir qatarda Ámiwdárya suwı qalkımalı nasos stanсiyaları arqalıÁmiwdáryadan sekundına 200-220 kub metrge shekem suw tartıp alınaÁmiwdárya suwınıń kóp muǵdarda suwǵarıwǵa hám basqa da maqsetlerge paydalanıwı aqıbetinde ayırım rayonlarda jerdiń keń kólemde kebir ashıwına alıp kelse, al ayırım rayonlarda suw qurıp qurǵaqshılık

112

nátiyjesinde shólistanlıqlardıń maydanı artpaqta hám Aral daǵdarısı qusaǵan globallıq mashqalalar payda boldı.

Qánigelerdiń pikirine qaraǵanda Qaraqum kanalınıń hám basqa da magistrallıq kanallardıń qurılıwı awıl xojalıq ónimlerin kóbeytiwge, sonday-aq úlken xalıq xojalıq áhmiyetine iye maselelerdi sheshiwge múmkinshilik tuwdırdı. Qolaylı tábiyiy jaǵday hám Qaraqum kanalınıń suwı kanal zonasında paxta ónimleriniń kólemin 4 eseden de aslamkóbeytiwge múmkinshilik tuwdırdı.

Hár jıl sayın kanal zonasında 180 mıń tonnadan aslam ovosh, 100 mın tonnaǵa jaqın palız ónimleri, 130 mın tonnadan 1,4 mıń tonnaǵa shekem pille hám basqada ónimler jıynap alınbaqta. Kanal zonasınan óndiriletuǵın awıl xojalıq ónimleriniń qunı 1958 jıllarǵa salıstırǵanda 3,5 esege ósti. Biraq degen menen házirgi waqıtta hámmesi joqarıda kórsetip ótkenimizdey inabatlı emes. Burıńǵı shólistanlı aymaqlar barınsha izey suw menen qaplanbaqta. Burıńǵı kanal zonasındaǵı mol ónim berip kelgen atızlar búgin kórseń appaq qar jamılǵı menen qaplanıp, shorǵa aylanbaqta. Jer astı izey suwları da jıldan jılǵa kóbeymekte hám bul hádiyse egislik jerlerdiń meliorativlik jaǵdayınıń buzılıwın payda etip atır. Házirdin ózinde Turkmenistannıń Qaraqum kanalı zonasında shor ashqan 280 mıń gektar egislik jerler úlken járdemge mútáj. meliorativlik baqlaw maǵlıwmatına qaraǵanda bul jerler awıl xojalıq aylanısınan shıǵıp qalıw aldında tur. Bul jerlerdi qayta qálpine keltiriw dáslepki

ózlestirgen qarjıǵa qaraǵanda onlaǵan ese kóp shıǵındı talap etetuǵını sózsiz. Birak soǵan qaramastan Turkmenistanda jańadan ashılatuǵın egislik jerlerdiń maydanın kóbeytiw hám Ámiwdáryadan Qaraqum kanalına alınatuǵın suwdıń muǵdarı kóbeyip barmaqta.

Usınday sharayatta Ámiwdárya basseyininiń ekinshi tárepinde jaylasqan Aral teńizi kewip suw basıp jatırǵan orınlarda úlken kólemdegi qumlı – duzlı «Aralqum» shólistani payda bolmaqta. Sońǵı 40 jıl ishinde teńizdiń suw qáddi 21-22 metrge tómenledi. Eger biz Ámiwdárya suwın kompleksli túrde únemlep paydalanıwdı úyrenbesek ol taǵıda keri tásirin tiydiriwi sózsiz. Degen menen,

Qaraqum kanalı zonasında izey suwlardıń hádden tıs toplanıwı nátiyjesinde shólistanda qolaylı mikroklimat payda

113

etiwdi arman etetuǵın kelte qonıshlı jergilikli qánigelerdiń armanı ornına ekologiyalıq daǵdarıslar payda bolmaqta. Sonlıqtan uzaq múddettegi maqsetlerdi tek jergilikli máp penen almastırıwdı gózleytuǵın siyasat ornına máseleni aqılǵa muwapıq kompleksli sheshiwdiń «áyne waqtı» jetti dep esaplaw zárúr.

Onı qalay sheshiw múmkin?

Tilekke qarsı bul masele boyınsha qońsı ellerde házirshe bir tutas kóz qaras joq.

Birewler: Kaspiyge deyin óz páti menen aǵatuǵın kollektor qurıw kerek dese, al ekinshileri Qaraqum kanalı zonasınan bosaǵan qashırın-dı suwlardı oraylıq

Qaraqumǵa toplap «teńiz» payda etiw qajet deydi.

Bári de durıs. Biraq usınday jaǵdayda «Araldıń táǵdiri» qanday boladı? Millionlaǵan kubometr kollektor-drenaj suwların ne qılıwmız kerek? Bul suwlar qalay bolsa solay sahranıń tórine sińip kete bereme, yamasa bul tuwralı basqasha sheshimler islep shıǵıwdıń yaki múmkin bolǵansha hasıldar topıraqlı jerlerdi qashırındı izey suwlardan qutqarıwdıń jolları joqpa eken sorawlardı ortaǵa taslamaqta ?

Biziń pikirimizshe tábiyatta da barlıq nárse balanslanǵan. Eger, balans buzılıp taslandılar barlıq normativlerden asıp ketse, bunday óndiris uzaqqa barmaydı. Hár qanday taslandılardıń toplanıwınıń shamalanǵan shegi bar. Eger óndiris rezervlerinen kompleksli paydalanıw tuwralı aytatuǵın bolsaq onda mashqalanıń sheshimi tek bir ǵana jol menen yaki suwdan paydalanıw texnologiyasın jetilistiriw hám awıl xojalıǵında paydalanatuǵın rezervler aynasın barınsha tezletiw arqalı sheshiliwi shárt. Qaraqum kanalı, Qarshı hám Ámiw-Buxara kanalı zonasında da usılay islew talapqa sáykes keledi. Bul hesh qanday keyinge sheginiw degen túsinikti payda etpeydi. Máselen: 1958-jıllarda Qaraqum kanalınıń birinshi gezegi iske túsken dáwirde Marı hám Ashxabad walayatlarındaǵı paxta egiletuǵın egislik maydan 70 mıń gektardan ibarat bolıp, jılına 143 mıń tonna átirapında paxta jıynalatuǵın edi, al 1990 jıllarda bul aymaqta paxtanıń egislik maydanı 300 mıń gektardan ibarat bolıp, onnan 551 mıń tonna paxta ónimi jıynap alındı. Al joqarıdaǵıday suw xojalıgı qurılısı júrgizilmegen Charjaw hám Tashawız walayatlarında ulıwma paxta jetistiriw 856 mıń tonnaǵa jetti. Egislik jerlerdiń maydanı 324 mıń gektardı

114

quradı. Solay etip Chardjaw hám Tashawız walayatlarında jıllıq paxta tayarlawdıń kólemi Qaraqum kanalı zonasına jaqın jaylasqan walayatlarǵa qaraǵanda 57% ke kóp boldı. Bul hám basqa da jaǵdaylar Ámiwdáryanıń orta hám tómengi aǵısında jaylasqan administrativlik rayonlarda diyxanshılıq tarawların territoriyalıq jaqtan shólkemlestiriwdi barınsha jetilistiriw zárúrligin keltirip shıǵarıp otır. Jer júzilik praktikada iri dáryalar basseyninde egislik jerlerdi ózlestiriw dáryanıń tómengi aǵısınan baslanadı. Tilekke qarsı jer júzilik praktikada qolǵa kirgizilgen bul úlken jetiskenlikler hár qıylı sebepler menen, yamasa paxta ǵárezsizligine erisiw sonday-aq «dúnya júzilik bazardı» qolda uslaw qusaǵan lezungalar menen bul «bahalı» tájriybege dıqqat awdarılmadı. Solay etip, búgingi baslı wazıypa regionda payda bolǵan ekologiyalıq daǵdarıstı boranlastırıw arqalı xalıqtıń bunnan bılayda abadan jasap qalıwın támiyinlew hám uzaq jıllar dawamında dúzilgen óndirislik potenсialdı bekkemlew bas másele bolıwı tiyis.

Házirgi waqıtta Ámiwdáryanıń tómengi aǵısında yaǵnıy Aral krizisiniń tikkeley qáwpi astında Qaraqalpaqstan Respublikası, Xorezm, Tashawız hám Qızılorda walayatları jaylasıp, bularda 7 millionnan aslam xalıq jasap atır. Bul Turkmenistanda yamasa Qırǵızıstanda jasaytuǵın xalıq sanı menen derlik birdey degen sóz. Sonlıqtan máseleni óz-ara kelisilgen jaǵdayda sheshiw region xalqın zárúrli muǵdarda azıq-awqat ónimleri menen támiyinlew birinshi gezektegi mashqala bolıwı tiyis. Regionda jasawshı xalıqtı tutınıw tovarları menen támiyinlew ushın

óndiriste paydalanılmay atırǵan rezervlerdi izlestiriw hám iske qosıwdı tezlestiriw maqsetke muwapıq dep esaplayman. Sonday–aq Túyemoyın hám Taqıyatash gidrouzeli zonasında suwǵarılatuǵın egislik maydanlarǵa sarıp etiletuǵın suwdıń normasın optimizaсiyalaw, Qaraqum kanalı hám baska da kanallar zonasındaǵı zıyat suwlardıń bir bólegin Ámiwdáryanıń tómengi aǵısına qaray barıw múmkinshiliklerin izlew házirgi kúnniń eń baslı mashqalalarınan esaplanadı.

115

4.2. Ekologiyalıq daǵdarıs sharayatında awıl-xojalıǵı tarawların aymaqlıq shólkemlestiriwdi jetilistiriw jolları

Ámiudárya alabı awıl-xojalıǵı tarawların, ásirese diyxanshılıqtı rawajlandırıw ushın kólemli jer resurslarına iye. Onıń bir bólimi (2,3 mln. ga) Taxıyatash gidrouzeli tásir etetúǵın zonada jaylassa, al qalǵanı (0,6 mln.ga) Tuyemoyın gidrouzeli tásir etetuǵın qubla rayonlardıń ákimshilik territoriyasında, al 0,2 mln.ga egislikke jaramlı jerler Aral tábiyiy ekonomikalıq rayonında jaylasqan. Úsınnan Qaraqalpaqstannıń úlesine 1,9mln. gektardan aslam egislik jerlerdiń maydanı túwra keledi.

Ámiwdáryanıń tómengi aǵısında jaylasqan Qaraqalpaqstan Respublikasınıń territoriyasında suwǵarmalı diyxanshılıqtı, ásirese paxtashılıq, ǵálleshilik tarawların rawajlandırıw ushın paydalanıwǵa jaramlı 1290 mıń ga súrim jerler bar. Usınnan házirgi wakıtta suw menen táminlengen egislik jerler 500,1 mıń ga al diyxanshılıqta paydalanıp atırǵan egislik jerler barlıǵı bolıp, 419,6 mıń gektardı qúraydı.

Keleshekte xalıqtıń azıq-awqat hám sanattıń ayrım tarawlarınıń shiyki zat ónimlerine degen talabın qanaatlandırıw máhsetinde 2015 jıllardıń birinshi basqıshında suwǵarıp egiletúǵın egislik jerlerdiń kólemin 1417% ke,al ekinshi basqıshında 27,6%ke kóbeytiw ilájları jobalastırılǵan edi. Bunı respublikada diyqanshılıqtıń rawajlanıwına arnalǵan сifrlı kórsetkishler hám 1990-2010 jıllarda qolǵa kirgizilgen ayrım tájriybelerde tolıq tastıyıqlaydı (29-keste).

Biraq Ámiwdáryanıń suw derekleriniń tómengi aǵısında keskin qısqarıwına baylanıslı suwǵarıp egiletúǵın awıl-xojalıq daqıllarınıń strukturasın kayta qarap shıǵıw zárúrli bolıp otır. Sebebi, keyingi jıllarda Ámiudáryanıń tómengi bóliminde suwdı kóplep talap etetúǵın daqıl-salıgershilik tarawları diyxanshılıqtıń egislik maydanınıń strukturasına engizilgen edi. Ásirese házir bul daqıl Qaraqalpaqstanda suwǵarıp egiletúǵın egislik jerlerdiń ádewir bólimin iyelep kelmekte.

Usıǵan sáykes ayrım rayonlarda, ásirese Qaraqalpaqstannıń arqa zonasında paxtanıń egislik maydanları kópshilik xojalıqlarda, hátteki rayon aymaǵında salıgershilik penen almastırıldı. Nátiyjede jerdiń meliorativlik jaǵdayı ózgeriske ushıradı hám búrınǵı paxtashılıq penen

116

salıgershilikke qániygelese basladı.

29- keste

Qaraqalpaqstanda házirgi, jaqın keleshekte hám uzaq múddetlerde diyxanshılıq tarawlarınıń egislik maydanlarınıń ósiw páti.

Biraq arqa zona kóleminde paxtanıń egislik maydanı búrınǵı kóleminde qaldı, al ayrım rayonlar paxtashılıq, baqshılık, júzimgershilik hám diyhanshılıqtıń basqada tarawları menen shúǵıllanıp, ódiris tarawlarınıń nátiyjeliligin páseytti, hátteki ayırım xojalıqlar úlken shıǵınlarǵa úshırap mámleket aldında qarızdar bolmaqta. Bul orınsız qaliplesken sharayatlar diyxanshılıq tarawların aymaqlıq prinсipte shólkemlesiriw máselelerin qayta qarap shıǵıwdı talap e tip otır. Durısında da Qaraqalpaqstannıń tábiyiy sharayaatları, ásirese vegetaсiyalıq dáwirdiń úzaqlıǵı ham

úsı dáwirdegi qúyashlı kúnlerdiń sanı jáne nátiyjeli temperaturalardıń jıyındısı boyınsha respublikanıń qubla zonası úlken múmkinshiliklerge iye. Bul zonada vegetaсiyalıq dáwirde

+10°S joqarı temperaturaǵa iye kúnler 201-207 shamasında bolsa, arqa zona aymaǵında 179-186 kunge barabar. Al 10 gradustan joqarı nátiyjeli temperaturalardıń jıyındısı 2400-2500 gradus bolsa, arqa zonada 18651891 tı quraydı. Olay bolsa,

Respublika aymaǵında ıssılıqtı kóplep talap etetúǵın diyxanshılıq tarawları ushın qolaylı hám perspektivalı rayon aldaǵı waqıtlarda da qubla zona bolıp qalıwı kerek. Solay etip, xalıqtıń

117

ósip baratırǵan azıq-awqatlıq ónimlerge degen talabın esapqa ala otırıp qubla zona kóleminde joqarı zúráát toplaw múmkinshiligine iye paxtashılıqtı rawajlandırıwǵa ayrıqsha itibar beriw házirgi kúnniń talaplarına tolıq júwap beredi. Biraq, búrınǵı

Oraylasqan xúkimet basshılıq etken jıllarda, Respublika aymaǵında suwǵarmalı diyxanshılıq tarawların, ásirese paxtashılıqtı rauajlandırıw úlıwma mámleketlik kózqaras tiykarında alıp barıldı. Oraylasqan húkimettiń paxtaǵa degen talabın tolıq qanaatlandırıw hám dunya júzlik «paxta bazarın» qolda uslap turıw maqsetinde, basqa da paxtashılıq penen shuǵıllanatuǵın rayonlarday paxtanıń egislik maydanı Qaraqalpaqstanıń kópshilik rayonlarınıń planında orın aldı.

Joqarıda berilgen сifrlı maǵlumatlarǵa qaraǵanda suwǵarmalı diyxanshılıq tarawında, ásirese paxtashılıqqa ajıratılǵan e gislik jerler diyhanshılıqtıń egislik maydanlarınıń strukturasında elede kópshilik bólimin (37,9%) iyeleydi. Eger 1959jıllarda Respublika boyınsha egislik jerlerdiń kólemi 192 mıń gektar bolsa, házir 262,9 mıń ga ǵa barabar. Solay etip 90-jıllarǵa salıstırǵanda egislik jerlerdiń kólemi 171 mıń ga ǵa qısqardı. Bunnan Respublika aymaǵında suw qıtgershiligine baylanıslı suwǵarmalı diyxanshılıq tarawların rauajlandırıwǵa belgili dárejede tosqınlıqlardıń júz berip atırǵanlıǵın bayqawǵa boladı.

Bul ásirese awıl-xojalıq daqıllarınıń zuráátleriniń páseyiwi hám ulıwma nátiyjeliktiń tómenlewinen anıq kórinedi. Mısalı, 1980jıllarda Qaraqalpaqstan boyınsha ortasha 1 ga paxta maydanın jetilistiriletúǵın zuráát 32,2 сentnerdi quraǵan bolsa, al 2000-2010 jıllarǵa kele bul kórsetkish gektarına 18,4 сenter shamasında boldı, yaki paxtanıń zuráátligi 38,6-41,9% ge tómenledi. Usınıń saldarınan suwǵarılıp egiletuǵın hár bir gektar egislik maydan Ózbekistannıń tiykarǵı diyxanshılıq zonaları menen salıstırǵanda 1,8-3,5 ese kem payda toplap otır. Biraq degen menen aldaǵı perespektivada suwǵarmalı diyxanshılıq tarawların, ásirese joqarı daxod beretuǵın paxtashılıq tarawlarında óndiristi intensifikaсilaw proсessin tereńletiw jolı menen joqarı kórsetkishlerge erisiw zárúr.

118

Paxta Qaraqalpaqstan Respublikası sharayatında qazna ushın tiykarǵı pul deregin tayarlaytuǵın tarawlar qatarına kiredi. Paxtanıń usı hám basqada xalıq xojalıq áhmiyetin esapqa ala otırıp, respublikanıń tabiyiy-ekanomikalıq sharayatındaǵı ózgesheliklerge qarap, ásirese vegetaсiyalıq dáwirdegi nátiyjeli t°-nıń jıyındısı hám miynet resursları menen támiyinleniw darejesin esapqa ala otırıp, paxtanıń egislik maydanlarınıń basım kópshiligin qubla zonaǵa awıstirıw úlken nátiyje beriwi tiyis. Bul, birinshiden, respublikada juz bergen suw qıtkershiligi jaǵdayında arqa zonada ǵálleshilikti, ásirese biydaydıń egislik maydanın kóbeytiwge jol ashsa, ekinshiden paxtanıń tolıq pisip jetisiwi ham rawajlanıwı ushın múmkinshilikke iye qubla rayonlarda paxtashılıqtı intensivli rawajlandırıw arqalı hár bir gektar egislik jerden alınatúǵın zuráátlikti joqarılatıwǵa hám usı tiykarda paxtanıń jıllıq ónimin aytarlıqtay kóbeytiwge múmkinshilik beretuǵını sózsiz.

Qaraqalpaqstan sharayatında suwǵarıw sistemalarınan nátiyjeli paydalanıw arqalı óndiris proсessin intensifikaсiyalawǵa barınsha itibar beriw qájet. Bul paxtashılıq xojalıqlardıń rentabelligin arttırıwǵa jol ashadı. Buǵan mısal retinde

Tórtkúl rayonındaǵı «Tórtkúl» fermer xojalıǵın, Ámiwdárya rayonındaǵı «Aq altın», Ellikqala rayonındaǵı

«Qırıqqızabad», sonday-aq, Xojeli rayonındaǵı «Nayman» h.t.b. xojalıqlardı atawǵa boladı. Bul paxtashılıqqa qániygelesken xojalıqlarda rentabelliktiń dárejesi 9,3-12,9 % shamasında bolıp, jıl sayın kóbirek payda toplamaqta. Bul hám basqa da mısallar Qaraqalpaqstan Respublikasında, ásirese onıń, qubla rayonları kóleminde paxtashılıqtı rawajlandırıw ushın úlken rezervlerdiń bar ekenligin kórsetip otır. Solay etip, respublikanıń tábiyiy sharayatların esapqa ala otırıp, tábiyǵıyekanomikalıq rayonlar kóleminde óndiristi aymaqlıq shólkemlestiriw máselesin barınsha jetilistiriw házirgi kunniń baslı uazıypalarına aylanıwı kerek. Biraq kólemli jer fondına hám jetkilikli dárejede miynet resursı potenсialına iye bolsada, Qaraqalpaqstan Respublikasında paxtashılıqtı rawajlandırıw boyınsha aymaqlıq prinсipler kópshilik jaǵdaylarda esapqa alınbay atır. Bul, birinshiden suwǵarmalı diyxanshılıq tarawlarında disproporсiyalardı keltirip

119

shıǵarsa, ekinshiden óndiristiń ekanomikalıq nátiyjeliginiń páseyiwine duwshar etpekte.

Házir respublikanıń kópshilik xojalıqları derlik paxtashılıq penen shuǵıllanadı hám kópshilik jaǵdaylarda zonallıq prinсipler saqlanbay atır. Nátiyjede ayrım paxtashılıq penen shuǵıllanatuǵın xojalıqlar, sonıń ishinde arqa zonada jaylasqan diyxan hám fermer xojalıqları jıldıń jwmaǵında úlken kólemdegi shıǵınlarǵa duwshar bolmaqta. Buǵan mısal retinde Qońırat rayonınıń paxtashılıq penen shuǵılanatuǵın xojalıqların qarastırayıq. 2010-jılı rayon boyınsha 3700 gektardan aslam egislik jerge paxta egi, gektarınan 10,8 сenter paxta jıynap aldı. Hár bir сentner paxtanıń ózne tuser baxası jobadaǵı 749 sum orınna 1049 sumǵa tusti, 1 сentner paxta jetilistiriw ushın 40 adam saatı sarıp etilip, rejege qaraǵanda miynet shıǵınları 41,8% ke joqarılaǵan. Nátiyjede rayon xojalıqları jıllıq rejesin respublikanıń ortasha kórsetkishlerine salıstırǵanda 39% ke kem orınladı. Paxtashılıq penen shuǵıllanatuǵın xojalıqlarında rentabiliktiń dárejesi jobadaǵı 20,8% ornına, 27,6% shıǵın sarp etip juwmaqlandı. Bunday jaǵdaylar basqada rayonlardıń ayrım xojalıqlarında ushıraydı. Usıǵan sáykes keleshekte paxtanıń egislik maydanların respublikanıń zonalıq prinсiplerin esapqa alıp jaylastırıw hám egislik maydanlardıń strukturasında paxtanıń salıstırmalı úlesine dıqqat audarıw úlken áhmiyetke iye. Bul birinshiden paxtanıń egislik maydanın barlıq xojalıqlar kóleminde tarqalıwın sheklese, ekinshiden vegetaсiyalıq dáwirdegi termikalıq resurslardıń muǵdarına qaray paxtashılıqtı qubla rayonlardıń esabınan intensivli rawajlandırıwǵa keńnen jol ashadı. Bunı kóp jıllar ishinde diyxanshılıq tarawlarında aymaqlıq shólkemlestiriwdi jetilistiriw arqalı paxtashılıqta tabıslarǵa erisip atırǵan qubla rayonlardaǵı ayrım xojalıqlardıń tájiriybeleri de tolıq dálilleydi.

Keyingi jıllarda suwǵarmalı diyxanshılıqta egislik jerlerdiń

strukturası jetilistirilmekte, bul belgili dárejede paxtanıń egislik maydanın salıstırmalı dárejede azaytıwǵa múmkinshilik berdi. Bul keleshekte vegetaсiyalıq dáwirindegi nátiyjeli temperaturalardıń jıyıntıǵına bay Qubla rayon sharayatında 219-227,0 mıń tonna paxta

120

jetilistiriwge, al Arqa zona sharayatında paxtanıń maydanın kóbeytpey-aq óndiris proсessin intensifekaсiyalaw jolı menen gektarınan 23,9 сentner zúráát alǵan jaǵdaydıń ózinde jıllıq paxta tayarlaw baǵdarlamasın 108,0- 116,2 mıń tonna qálpinde uslap turıwǵa boladı.

Bunday сentristlik siyasat ǵálle programmasın sheshiwge de júwap beretwǵını sózsiz. Sonlıqtan házirgi kúnniń baslı wazipası respublikanıń arqa rayonları esabınan ǵálleshilikti, al qubla rayonlar kóleminde paxtashılıqtı rawajlandırıw qájet. Bul Aral daǵdarısına sáykes arqa zonada suwdı kóplep talap etetuǵın awıl xojalıq daqıllarınıń ornına jańa dihanshılıq daqılların, ásirese biydaydıń e gislik maydannıń kóbeytiwge jol ashadı. Usıǵan sáykes Qúbla zona sharayatında texnikalıq eginlerdi, ásirese paxtashılıqtı rawajlandırıwǵa kúshli kewil audarıw zárúr. Solay etip, házirdiń ózinde-aq tábiyiy-ekanomikalıq rayonlar kóleminde awıl-xojalıǵı tarawların, sonıń ishinde diyxanshılıqtı qániygelestiriwdi barınsha tereńlestiriw qájet boladı. Mısalı: agrar-ekanomist akademik J.M.Medetullaevtıń dáliyllewlerine qaraǵanda paxtashılıqta egislik maydanlardı hár bir 100 km. Arqaǵa awıstırılıwı paxtanıń zúráátliligin gektarına 5 сentnerge kemeytetúǵını anıqlandı. Eger Qaraqalpaqstanıń dúnya juzi paxtashılıǵında eń arqa keńlikte jaylasqan el ekenligin esapqa alsaq, keleshekte paxtanıń egislik maydanın Qubla rayonlardıń esabınan kóbeytiw maqsetke múwapıq keledi. Bul óz gezeginde arqa rayonlardaǵı paxtanıń egislik maydanların eń kem degende 50 proсentke qısqartıwǵa, al bull qısqartılǵan maydanlardı Qubla zonaǵa awıstırıw jolımenen paxtadan bosaǵan egislik maydanıń esabınan qosımsha gektarına 27-29 сentnerden ǵálle zurátin jetistirgenniń ózinde 119-120 mıń tonna ǵálle óndiriwge boladı. Solay etip, diyxanshılıq tarawlarınıń egislik maydanlarınıń strukturasına ózgerisler kirite otırıp, onıń aymaqlıq jaylasıwın jetilistiriw paxtadan, ǵálleden mol ónim tayarlau menen bir qatarda diyxanshılıqtıń qosımsha tarawların, ásirese baqshılıq hám júzimgershilik, obosh, palız jáne kartoshka ósiriw ushın egislik maydanlardı kóbeytiriwge múmkinshilik tayarlanadı. Tilekke qarsı házir respublika aymaǵında kartoshka, obosh hám palız e ginleri ushın

121