Biznes hám isbilermenlik tiykarları

Bul xızmette bolǵan pul qarjıları háreketi birinshi náwbette dáramat alıw boyınsha tiykarǵı xızmet nátijesi bolıp esaplanadı.

Investicion xızmet bul pul ekvivalentke kirmeytuǵın uzaq múddetli aktivler hám basqa investiciyalardı satıp alıw hám satıw, qaytarılatuǵın kreditlerdi beriw hám alıw bolıp olarǵa imarat, ásbap-

úskene, materiallıq emes hám basqa aktivlerdi satıw hám satıp alıw, akciya yamasa basqa qarız minnetlemelerin satıwdan túsken túsim hám basqa kárxanalardıń akciyaları hám qarız minnetlemelerin satıp alıw, fyuchers, forvord, akcion hám SVOP– kontraktlar boyınsha túsimler hám olar boyınsha tólemler kiredi.

Fyuchers kontrakt (múddetli) – bul málim muǵdarda finanslıq instrumentlerdi yamasa belgilengen muǵdardaǵı tovardı erkin sawda birjasında kelisilgen bahadaǵı aldı-sattı haqqındaǵı shártnama.

Forvard kontrakt – bul tovar hám finanslıq instrumentlerdi keleshekte júklep jiberiw hám esap – kitap etiw boyınsha aldı –sattı haqqındaǵı pitim.

Opcion kontrakt bul málim muǵdardaǵı finanslıq instrumentler yamasa tovarlardı kelisilgen muddet ishinde belgilengen muǵdarda sıylıq tólew esabınan belgilengen etilgan bahada satıp alıw yamasa satıw xuquqı.

161

Finanslıq xızmet bul sonday xızmet túri, onıń nátiyjesinde kárxananıń jeke kapitalı hám qarızları kólemi hám strukturasında ózgeris payda boladı.

2. Finanslıq esabat

Finanslıq esabat–xojalıq subektleriniń ótken jumıslarınıń nátiyjeleri hám sharayatları haqqındaǵı maǵlıwmatlar málim bolıp, onnan kárxana xızmetin analizlew, qadaǵalaw hám basqarıw maqsetinde paydalanıladı.

Finanslıq esabatlardıń óz-ara baylanıslılıǵı

162

Ol óz ishine satılǵan ónim , jumıs hám xızmetlar, olardı islep shıǵarıw qárejetleri, xojalıq qarjıları, olardı shólkemlestiriw dereklari, jumıslardı finanslıq nátiyjeleri, salıqqa tartıw, dividentler haqqındaǵı maǵlıwmatlardı aladı.

Túsintiriw xatları finanslıq esabattıń ajralmas bólegi bolıp tabıladır. Finanslıq esabat sırtqı auditorlar tárepinen tekseriledi. Finanslıq esabatda birinshi túsintiriw xatı esap tárizin ashıp beriwge qaratadı.

Kárxana Ózbekstannıń milliy buxgalteriya esabı standartları, buxgalteriya esabınıń xalıq aralıq standartları finanslıq esabatların túziwde tiykar bolıp xızmet qılıwshı hám basqa da tiyisli standartlardan paydalanıw zárúr. Finanslıq esabattı ashıp beriw tómendegi buxgalteriya esabınıń principleri hám usılların óz ishine alıwı zárúr:

-qollanıw múmkin bolǵan bir neshe usıllardan birin tańlaw ;

-bul tarawǵa tiyisli bolǵan eń tiykarǵı principler hám usıllardan paydalanıw;

-hár turli kompaniyalar buxgalteriya esabında

163

-sáwlelendirilimegen statyalardı túsindiriw bazıbir shártnamalar yamasa jumıs pitimlerinde tiykarǵı bolsa da hám finanslıq esabatlarda sáwlelendirilimeydi, egerde olar kárxana finanslıq jaǵdayın hám operaciyalar nátiyjelerin túsintiriwde tiykarǵı esaplanadı. Olar túsintiriw xatlarında sáwúlelendiriledi;

-jańa maǵlıwmatlardı beriw kóbinese maǵlıwmatlar finanslıq esabattıń tiykarǵı bólimine sıymay qaladı, biraq ol nátiyje shıǵarıw ushın zárúr esaplanadı. Máselen, qarız minnetlemelerin kóbinese támiyinlew sıpatında qosılǵan aktivler, baylanıslı tárepler menen mashqalalar, kelesi bes jıl ishinde tiykarǵı summanı tólewdi óziniń ishine alǵan qarız minnetlemeleriniń nátiyjeleri, qarız minnetlemeleri, investiciyalar boyınsha fond stavkalarınıń bazarındaǵı haqıyqıy bahısın ashıp beriw, qayta finanslastırıw boyınsha tásewirler hám taǵı tbasqalar;

-basqa túsintiriw xatları detallastırılǵan hám quramalı pitimlerdi kafolatlar, minnetlemelerini hám paydalanıwshı finanslıq esabattı tolıq túsiniwge járdem beretuǵın hár qanday statyalardı túsintirip beriw shárt.

3.Finanslıq nátiyjeler hám buxgalteriya balansın

ashıp beriw

Finanslıq nátiyjeler haqqındaǵı esabatta dáramat hám qárejet statyaların anıq sáwlelendirip bolmaydı. Anıq esabatlardı dúziwde járdemshi

164

rejelerdi tayarlaw kerek boladı, bul finanslıq nátiyjeler haqqındaǵı esabat statyaların anıq sáwlelendiriledi. Buǵan ulıwma hám adminstrativli qárejetler rejesi mısal bola aladı.

Finanslıq nátiyjeler haqqındaǵı esabat 3-milliy buxgalteriya esabı standartı ―finanslıq nátiyjeler haqqındaǵı esabat‖ qa tiykarlana bazis buxgalteriya maǵlıwmatları boyınsha dúziledi. Finanslıq nátiyjeler haqqındaǵı esabatta sáwlelenedi.

Buxgalteriya balansı finanslıq esabat dúziliwiniń tiykarı bolıp tabıladı. Buxgalteriya balansı subekttiń resursları, (aktivler) resurslarǵa bildirilgen arzalar (minnetlemeler) hám múlk iyesine tiyisli úlesi (jeke kapital) haqqındaǵı ekonomikalıq informaciyalardı beredi. Finanslıq jaǵday haqqındaǵı esabat buxgalteriya balansınıń rásmiy ataması bolıp tabıladı.

Ol aktivler jeke kapital minnetlemelerden ibarat. Uzaq múddetli aktivler –tiykarǵı qurallar,materiallıq emes aktivler, investiciya hám qoyılmalar, múddeti uzaytırılǵan qárejetlarden ibarat.

Tiykarǵı qurallar –islep shıǵarıw, adminstrativlik maqsette paydalanıw yamasa ijaraǵa beriw esaplanıp, ol óziniń ishine amortizaciya etiwge tiyisli bolǵan aktivler (imarat,jaylar,úskene,mebel qurılmalar, paydalı qazılmalar, toǵay baylıqları) hám amortizaciyaǵa

tiyisli bolmaǵan aktivler (jer) esaplanadı.

165

Materiallıq emes aktivler toplanǵan amortizaciya summasınan ajıralıp, balans qunı jamǵarılǵan amortizaciya summasına kemeyiwi bolıp esaplanadı.

Investiciya hám qoyılmalarǵa bolsa:

-jıl dawamında satıwǵa móljellenbegen basqa kompaniyanıń akciyaları;

-basqa kompaniyalar obligaciyaları;

-shúba kárxanalarnıń baǵdarlanǵan investciyaları;

-arnawlı maqsetler ushın dúzilgen jamǵarmalar; -kompaniyalar qamsızlandırıw polislerin satıp

alıw bahası;

-xojalıq xızmetinde qollanılmaytuǵın jer maydanları hám imaratlar (investicion múlk) ler kiredi.

Múddeti uzaytırılǵan qárejetlerde, kelesi esabat dáwirine qaraslı uzaq múddetli qárejetlerdiń aldınnan tólemi nátiyjeleri esaplanadı.

Bazis aktivler óziniń ishine (1) pul qarjılari hám

(2) kárxanalardıń normal jumıs cikli dawamında pul qarjıların aylantırılıwı, satılıwı hám sarplanıwı, kútiletuǵın basqa aktivlerdi óziniń ishine aladı.

Tovar-materiallıq zapasları ózine túser baha yamasa sap satıw qunınan eń kem qunı boyınsha bahalanadı.

166

Aldınnan tólangen qárejetler buyırıtpa qılınǵan xızmetlerdi ámelge asırǵanǵa shekem tólengen pul qarjıları bolıp tabıladı. Máselen, iyul ayı ushın ijara haqı 31 mayda tólendi.

Alınatuǵın esapbetler gumanlı esapbetler bolıp, diskontlanǵan summalar skobka ishinde yamasa dara xalında kórsetiledi. Qısqa múddetli investiciyalar mámleket ǵáziynesindegi qımbat bahalı qaǵazlardı, pul bazarı jamǵarmalardı hám kommerciyalıq qaǵazları esaplanadı.

Pul qarjılari jamǵarma esabı yamasa basqa investiciyalarǵa baǵdarlanıwı múmkin bolıp, basqarma maqsetinen kelib shıqqan xalda bazis yamasa uzaq múddetli investiciyalar sıpatında kóriledi.

Jeke kapital-firmadaǵı múlkdarlardıń iyelik etiw

úlesi esaplanadı. Onıń derekleri:

-akcionerlik (kiritilgen) kapitalı-akcionerdiń hár túrli (ápiwayı, jeńillikli) járiyalanǵan (atı qoyılǵan) qunı;

-nominaldı asırıw ushın kiritilgen kapitalkorporaciyanıń óz akciyaların nominal qunınan artıq bahada satıw nátiyjesinde alınǵan qunı;

-zaxira kapital kompaniyasına sawǵa qılınǵan aktivler, kompaniya kapitalı dúziminiń ózgeriwi nátiyjesinde payda bolǵan kapital;

-bólistirilimegen payda. Bul toplanǵan sap paydadan dividenttiń ayırması kelip shıǵadı.

167

Minnetlemeler bolsa: uzaq múddetli, múddeti uzaytırılǵan hám qısqa múddetli minnetlemelerge bólinedi.

Uzaq múddeti uzaytırılǵan minnetlemeler – keyingi biznes ciklı dawamında bazis aktivlerdi tólew ushın qollanılıwın talap qılmaytuǵın minnetlemeler esaplanadı. Máselen tólenetuǵın obligaciyalar, tólenetuǵın vekseller, penciyalar, uzaq múddetli ijara minnetlemeleri esaplanadı.

Múddeti uzaytırılǵan minnetlemeler kredit qaldıqları uzaq múddetli, qısqa múddetli minnetlemeler óziniń ishine bul aktivler menen qoplanıwı yamasa basqa qısqa múddetli minnetlemeler menen qayta finanslastırılıwı lazım bolǵan minnetlemelerdi aladı. Máselen tovar hám xızmetler ushın tólenetuǵın esapbetleri, is xaqı, fondlar salıqların tólew, shólkemlestiriwshiler aldınan qarızları, bank kreditleri hám basqa da qarızlar.

17- TEMA: SALÍQLARDÍŃ EKONOMIKALÍQ ÁHMIYETI HÁM

ÁMEL ETIW ÓZGESHELIKLERI

1. Salıqlardıń ekonomikalıq áhmiyeti

Salıq eski tusiniklerden bolıp, ol ózinde ekonomikalıq-social mazmundı sáwlelendiredi. Salıq social turmıstıń zárur sostavlı bólegi.

Salıqqa tartıw, social zárúrlik sıpatında, islep shıǵarıw processinde jaratılǵan qunnıń málim bir bólegin social maqsette paydalanıwdı támiyinleydi.

168

Salıqlardıń bolıwı bul obyektiv hárakterge iye, sebebi jámiyetti payda etiwshi individlardıń barlıǵı ham real sektorda (islep shıǵarıw tarawında) xızmet kórsetpeydi. Jámiyettde basqalar tárepinen biykar etilgen etilgen yamasa shuǵıllanıw ekonomikalıq nátiyjeliksiz(paydasız) bolǵan tarawlar da bar, bular salıqlardı obyektiv zárúrligin talap etedi. Anıǵıraq etip aytqanda jámiyetti óndirislik emes (bilimlendiriw, ilim, medicina, mádeniyat hám basqalar.) hám óndirislik tarawlarǵa ajıralıwı hámde óndirislik emes tarawlardı finanslastırıwdıń tábiyiy zárúrligi salıqlardı obyektiv ámel qılınıw zárúrligin keltirip shıǵardı, óndirislik emes tarawdıń social xızmetleri tiykarınan mámleket tárepinen ámelge asırıladı, olarndı finanslastırıw usılı sıpatında júzege shıǵıwshı salıqlar hámsol sebepli tuwrı mámleketke tiyisli boladı.

Salıqlardıń obyektiv zárúrligini bazar ekonomikasına ótiw sharayatında eki jaǵday: birinshiden, mámlekettiń bir qator wazıypaların qarjı menen támiyinlew zárúrligi, ekinshiden, bazar ekonomikası nızam-qaǵıydaları menen sáwlelendiriw múmkin.

Mámlekettiń orınlaytuǵın funkciyaları hám wazıypaları kóp bolıp, bazar ekonomikası rawajlanıp barıwı menen birge bazıbir social qorǵalǵan bazar qatnasıqlarına mas kelmeytuǵın wazıypalar ásiresse, jańa wazıypalar payda bola baslaydı. Olarǵa mámleketimizde kem támiyinlengenlerge social

169

járdem kórsetiw, bazar ekonomikası infrastrukturasın (sanaatta, awıl xojalıǵıda, finans sistemasıda) payda etiw kiredi. Usı jerde mámleket kúshli social - siyasıy ilajların ámelge asırıw ushın pencionerler, pencionerler, studentler, kóp balalı analar hám basqalardı kóbirek qarjı menen támiyinlew zárúrligin ańlatıp sheklengen tovarlar bahasındaǵı ayırmashılıǵın byudjet esabınan qaplaydı hám olarǵa basqa qárejetlerdi mámleket esabınan ámelge asıradı, máhellelrde kem támiyinlengenlerge materiallıq járdemler payda etedi. Sonıń menen birge, jámiyet aǵzalarınıń tınıshlıǵın saqlaw maqsetinde mámleketimiz óziniń qorǵanıw qábiliyetin saqlab hám bekkemlep turıwǵa qarjılar sarplaydı, jáne de mámleket puqaralar qáwipsizligin saqlaw, mámlekette tártip intizam ornatıw, onı basqarıw wazıypaların orınlaw ushın ham kóbirek qarjı baǵdarlawǵa tuwrı keledi. Bunday qárejetlerdi ámelge asırıwdıń májbúriyligi olar ushın derek bolǵan salıqlardı keltirip shıǵaradı, sebebi, mámleket basqarıwı mámlekettiń tiykarǵı basqarıw mexanizimi (quralı) sıpatında basqarıw ushın zárur bolǵan materiallıq hám ruwxıy qárejetlerdi talap etiwi hám onı támiyinlewdiń birdenbir deregi salıq bolıp, materiallıq óndiris processin payda etiwi múmkin. Mámleket salıqlardı óndirmey turıp, óziniń aldına turǵan wazıypalardı ornınlay almaydı, hámde mámleketti basqara almaydı.

170

Salıqqa tartıw sisteması mámleket salıq siyasatf menen tıǵız baylanıslı bolıp, ózinde sáwlelendirilgen barlıq subektlerdiń ekonomikalıq qatnasıqların salıq nızamları tiykarında payda etedi hám toplanǵan baylıq hámde qarjılardan dáwir talapına juwap beretuǵın dárejede paydalanıwǵa tásir etiwshi obyektiv hádiyse dep esaplaw múmkin. Salıqlardıń deregi, olardıń turleri mámleket dáramatınıń ekonomikalıq hám huquqıy sistemasına baylanıslı. Ózbekstan Respublikası siyasıy ǵárezsizligine erisiwi nátyijesinde mámlekettińq eń tiykarǵı wazıypalarınan biri erkinlesken bazar

tómendegi kórinislerge bóliw múmkin: mámlekettiń materiallıq resurslardan yamasa malmúlklerinen paydalanǵanlıǵı ushın málim bir tólemler ornında, yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardıń májbúriy salıq hám turli tólemleri ornında.

Salıqqa tartıwdın tiykarǵı áhmiyeti hám onıń ózgesheligi, salıqlar arqalı onıń social áhmiyeti – dáramatların bólistiriw hám qayta bólistiriwde sáwlelenedi.

Salıqlardıń májbúriyligi «Oliy májlis» tárepinen tastıyıqlanǵan huquqıy hám normativ

171

nızamlar menen támiyinlenedi. Sonday eken, salıqtı tólew májbúriy bolıp esaplanadı.

2.Salıqlardıń wazıypaları

Salıqlardıń áhmiyeti olardıń orınlaytuǵın wazıypalarınan kelip shıǵadı.

Salıqlar tómendegi tiykarǵı wazıypalardı orınlaydı: – fiskal, bólistiriw, social basqarıw, xoshametlew, qadaǵalaw hám salıqlardı esaplaw processin informaciya menen támiyinlew.

Salıqlardıń fiskal wazıypası tiykarınan qatań usılda, málim kólemde salıqqa tartıwın támiyinleydi (latınsha fiscus sózinen alınǵan bolıp, ǵáziyne degen mánisti ańlatadı).

Bólistiriw wazıypası – salıqlar arqalı jaratılǵan ulıwma social dáramattı túrli kategoriyadaǵı adamlar ortasında bólistiriliwin támiyinleydi. Salıqqa tartıw arqalı hár túrli tiptegi xojalıqlar ortasındaǵı social qatnasıqlardaǵı ayırmashılıqlardı málim dárejede joǵaltıwdı támiyinleydi. Bul haqqında shved ekonomisti K.Eklund mámleket islep shıǵarıwdı hám kórsetilip atırǵan xızmetlardi salıqlar esabına finanslastıradı, bólistiriw arqalı bolsa biypul bilim alıw, medicinalıq xızmetlar kórsetiw, balalardı tárbiyalaw hám basqada soǵan uqsas baǵdarlarǵa sarplanadı. Maqset – turmıslıq zárúriy qurallardı bólistiriwin ilajı barınsha teńlik jaǵdayına ótkeriw, degen edi.

172

Salıqqa tartıwda basqarıwdıń tiykarǵı wazıypalarıdan biri – salıqlar arqalı ekonomikalıq qatnasıqların basqarıw bolıp esaplanadı. Salıqqa tartıwda basqarıwdıń tiykarǵı wazıypası salıq mexanizmi arqalı qosılǵan wazıypalardı sheshiwden ibarat. Salıqqa tartıwda basqarıwdıń tiykarǵı talapların belgilewde, salıq qatnasıqlarda salıqlardı xoshametlew yamasa onı xoshametlemew hám qayta islep shıǵarıw processin támiyinlewdegi ornına jeke itibar qaratıw zárúr.

Salıqqa tartıw mámlekettiń ekonomikalıq siyasatına baylanıslı bolıp, ayırım jaǵdaylarda tarawlardı,sonıń menen birge materiallıq resurslarni tejep, ısrapshılıqqa jol qoymay, nátiyjeli paydalanıw maqsetinde kóbirek qollanadı.

Salıqqa tartıwdı xoshametlew wazıypasında bazıbir hallarda jeńillikler ayırım tiptegi shaxslardı xoshametlew ushın qollanıladı. Mámlekettiń fiskal siyasatı arqalı alıp baratırǵan salıqqa tartıw sisteması social zárúriy tutınıwdı qanaatlandırıwǵa qaratılǵan. Basqarıw faktorları arqalı fiskal siyasatına qarama – qarsı bolǵan jeke mexanizm jaratılǵan, bul mexanizm ulıwma mámleket hám fizikalıq shaxslar ekonomikalıq mápin optimal qatnasta bolıwın támiyinleydi.

Salıqlardıń qadaǵalaw funkciyası salıq tólewshi tárepinen berilgen etilgen, salıqqa tartıw obyekti, salıqqa tartılatuǵın baza, jeńillikler uqsaǵan hám taǵı da basqa tiyisli salıq kórsetkishleriniń

173

esap-kitapların tekseriwden sonshelli quramalı processten ibarat. Salıq esabı salıq mekemelerine berilgen salıq esabatı maǵlıwmatları tiykarında salıq tólewshilardi nátiyjeli qadaǵalaw imkanın beredi.

Salıqlardı esaplaw processiniń informaciya menen mámlekettiń social-ekonomikalıq wazıypaların orınlawǵa sarıplanǵan qarjıları haqqındaǵı informaciya berip turıwı zárúr.

Salıqlardan keletuǵın túsimlerin asırıw mámlekettiń milliy kontsepsiyasına baylanıslı. Ol islep shıǵarıw qatnasıqları hám islep shıǵarıw kúshleriniń rawajlanıwına tásir etiwshi shárt– shárayatların teoriyalıq hám ámeliy jaqtan islep shıǵıwǵa baylanıslı. Salıq sistemasınıń optimal dárejede bolıwı obyektiv hám subektiv faktorlarǵa baylanıslı.

Obektiv faktorlar bul: talap hám usınıs, báseki, dáramattı ilajı barınsha kóbeytiw, investiciyalardıń erkin háreketin támiyinlew; hár túrli múlkshilik túrlerine tiykarlanǵan islep shıǵarıwdıń bar bolıwı, isbilermenliktiń erkinligi hám kapital, miynet resurslari, tutınıw tovarlar bazarlarınıń bar bolıwınan ibarat.

Subektiv faktorlar bolsa: salıqqa tartıw sistemaları ushın zárúr bolǵan kadrlardı tayarlaw, qayta tayarlaw hám tájriybesini asırıw; salıqqa tartıwdı basqarıwshılar hám salıq tólewshilerdiń salıq nızamlarına boysınıwı; salıqqa tartıw sisteması wákilleriniń kásbiy mamanlıqlarınan ibarat.

174

3. Salıq sisteması reforması hám jeńillikleri

Salıq sisteması reforması rawajlanıwı tómendegi úsh basqıshqa bólip kórsetiw múmkin.

Birinshi basqısh 1991-1994 jıllar - Ózbekstannıń óz salıq sistemasın shólkemlestiriw hám salıqlardıń ǵáziynelik áhmiyetini asırıw basqıshı.

Salıq reformalapınıń ekinshi basqıshi salıqlardı bazar ekonomikası talaplarına maslastırıw hám kárxanalardıń islep shıǵarıwın xoshametlewge qaratıw dáwiri bolıp tabıladı. Bul dáwirge 1995 — 1997 jıllar tuwrı keledi.

Salıq reformasınıń úshinshi basqıshı 1998 jıldan házirgi waqıtqa shekem dawam etpekte. Bul basqıshtı salıq sistemasında salıqlardı ıqshamlastırıw kontsepsiyasınıń baslanıw dáwri dep ataw múmkin.

Úshinshi basqıshta yuridikalıq shaxslarǵa, birinshi náwbette kishi kárxanalar ushın salıqqa tartıw, esapqa alıw hám esabattıń ápiwayılastırılǵan sisteması dúzildi. Kishi isbilermenlik subektleri ıqtıyarıy tiykarda ulıwma mámleketlik hám jergilikli salıqlar hámde jıyımlar jámlenbesi ornına birden-bir salıq tóley basladı.

2002 jıldan baslap mámleket salıq siyasatında ónim islep shıǵarıwshı kárxanalardan salıq júgini jánede kemeytirip barıw, shetke qatań almastırılatuǵın valyutada ónimlerdi eksport qılǵanlarǵa hám dáramatqa (payda)ǵa salıqtan,

175

ham mol-múlk salıǵınan kemeytirilgen regressiv salıq stavkasın qollanıw siyasatın júrgiziw engizile baslandı. Salıqlar sistemasıda tuwrı salıqlar salmaǵın kemeytirip barıw hám qıya salıqlar salmaǵın asırıwǵa móljellengen siyasat júritiw kózde tutılǵan.

2003 jıldan baslap nátiyjesiz, byudjetke túsiwin qıyınlastıratuǵın tómendegi salıqlar hám tólemler biykar etildi. Olarǵa: reklama salıǵı, avtotransport quralların alıp satıw salıǵı, normadan artıq satılmaǵan tayar ónim qaldıǵı ushın 2 protsentli haqı hámde tábiyattı iplaslantırıwshı shıǵındılardı jaylastırıw ushın haqı esaplanadı. 2003 jıldan baslap 2002 jılda engizilgen usaqlap sawda tarawında xızmet kórsetiwshi mikrofirmalar hám kishi kárxanalar ushın belgilengen dáramattan birden-bir salıq, sawda hám ulıwma awqatlanıw kárxanaları ushın jalpı túsimnen birden-bir salıq salıw dawam ettirildi. Salıq bazaları hám stavkalarına hám ózgerisler kiritilgen.

Respublika Prezidenti I.A.Karimov

«Mámleketimizde jáhán ekonomikalıq krizisinen keri aqıbetlerin saplastırıw boyınsha 2009-2012 jıllarǵa móljellep qabıl qılınǵan kriziske karsı ilajları dástúri Ózbekstannıń 2009 jılda socialekonomikalıq rawajlanıwınıń eń aldıńǵı baǵdarı bolıp qaladı»5 degen edi.

5 Кarimov I.A. Jahon moliyaviy-iқtisodiy inqiroz, Ózbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yóllari va choralari. T.: Ózbekiston 2009, 30-33-35-47 betlar.

176

Jáhán finanslıq-ekonomikalıq krizisi sharayatında milliy ekonomikalıqnı rawajlantırıw ushın kerekli shárayatlar jaratıldı.

Sonıń menen 2012 jıldıń 1 yanvarınan salıq hám bajıxana tólemleri boyınsha tómendegi jeńillikler berildi:

-gósh hám sútti qayta islewge qániygelestirilgen mikrofirma hám kishi kárxanalar ushın bosaǵan qarjılrdı islep shıǵarıwdı texnik qayta qurallantırıw hám modernizaciya qılıwǵa maqsetli ráwishte baǵdarlaw shárti menen birden-bir salıq tólemi stavkasıni 50 protsentke qısqartırıw;

-tayar azıqlı emes – awqatlıq tovarlarınıń belgili túrlerin islep shıǵarıwǵa qániygelestirilgen kárxanalardı payda hám múlk salıqlarınan mikrofirma hám kishi kárxanalardı birden-bir salıq tóleminen azat etiw;

-2009 jıldın 1 yanvarınan sanaat tarawındaxızmet kórsetip atırǵan kishi kárxanalar ushın birden-bir salıq stavkası 8 protsentten 7 protsentke kemeytirildi, házirgi waqıtta 5 payızdı quraydı finanslıq, turmıs xızmeti hám basqa xızmetlar kórsetip atırǵan mikrofirmalar hám kishi kárxanalar birden-bir salıq tóleminen 3 jıl múddetke azat etildi. Bunda mikrofirmalar, kishi kárxanalar, mámleketlik emes xojalıq júrgiziwshi subektlerdi alatuǵın dividentlerdiń investiciyalarǵa, dáslep alınǵan kreditlar ushın esap-kitap etiwge

177

baǵdarlanǵan bólegi 5 jıl múddetke salıqtan azat etildi; - tayar ónim islep shıǵarıwǵa qániyglestirilgen,shet el investiciya qatnasıwında shólkemlestirilgen kárxanalardı byudjetke barlıq túrdgi salıq hám tólemlerden-qosımsha qun salıǵı

bundan biyǵárez azat etiw múddeti uzaytırıldı.

4. Salıqqa tartıw principleri

Birinshi ret salıqqa tartıw principleri hám olardıń ekonomikalıq táreplerin A.Smit hám D.Rikardo uqsaǵan eski klassik mektep qatnasıwshıları óz shıǵarmalarında ashıp bergen. A. Smit óziniń ―Adamlar baylıǵınıń tábiyatı hám sebepleri haqqındaǵı izerlew‖ atlı shıǵarmalarında salıq principlerin tiykarlap bergen:

1)Mámleket puqaraları mámleket qárejetlerin qaplıwda ózleri hukumet tınıshlıǵında paydalanıp atırǵan dáramatlarina muwapıq tárizda qatnasıwları lazım.

2)Hár bir adam tóleytuǵın salıq anıq belgilep qoyılǵan bolıwı kerek, Bunda ózbasımshalıq ketpeydi. Salıq muǵdarı, tólenetuǵın waqıtı hám tartibi onı tólewine hám, basqa hár qanday adamǵa hám birdey anıq hám málim bolıwı zárúr.

3)Hár bir salıq tólewshige hár tárepten qolaylı bolǵan waqıtta hám tártipte óndiriliwi kerek.

4)Hár bir salıq sonday tárizde dúziliwi kerek, bunda salıq tólewshiniń kashalyoginen ketetuǵın pul mámleket byudjetine kelip tusetuǵın qarjıǵa

178

qaraǵanda artıq bolıwına múmkinshilik bolmawı kerek.

2010 jılda xojalıq júritiwshii subektler ushın payda salıǵın 10 protsentinen 2015 jılǵa kelip 7,5 protsentke túsiriliwi nátiyjesinde olardıń ıqtıyarında hár jılı 52 milliard swmnan artıq qosımsha qarjı payda boldı. Kishi biznes hám jeke isbilermenlik subektleri 2016 jılda birden-bir salıq tólemleri 6 protsentten 5 protsentke túsiriliwi rejelestirilgen.

Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵınıń tómen stavkası 10 protsentten 7,5 protsentke kemeytirilgen. Bul kem is xaqı alatuǵın jumısshılardıń dáramatlarınıń ósiwine sezilerli tásir etedi.

Ózbekstan Respublikasıdın 1991 jıl 15 fevralda, 1995 jıl 22 dekabrda hám oǵan 2005 jıl 27 dekabrda kiritilgen ózgerisler hám qabıl etilgen ―Kárxanalar, birlespeler hám shólkemler salıqlar haqqındaǵı‖ nızamda salıqqa tartıwdın tiykarǵı principi kórsetilgen bolıp, olar tómendegilerden ibarat:

– dereklerden qatań túrde barlıq dáramatlardıń salıqqa tartılıwı majburiy bolıp tabıladı;

– mámleket salıq siyasatı átrapında barlıq dárejedegi adminstrativlik territoriyalardlıń salıq xızmetindegi ǵárezsizligin esapqa alıp, birden-bir xızmeti tiykarǵı social, ekonomikalıq, ekologiyalıq

179

hámde ulıwma mámleketlik salıqqa tartıw siyasatın júritiw;

–xojalıq júritiwdiń agrar formalarına kiritilgen iskerlik júritiwshi kárxanalardı jeńillikli sistemanı qollanıw arqalı salıqlardıń xoshametlew rolini támiyinlew;

–salıq tólemleri boyınsha dekleraciyalar, tekseriwler hám tekseriw ótkeriw nızamshılıǵın buzǵanlarǵa ekonomikalıq jazalar qollaw menen finanslıq qadaǵalaw ornatıwdan ibarat.

Jáhán salıq nızamshılıǵında ekonomist hám huquqshunos alımlardı salıqqa tartıwdın barshe qatań itibar beriwimiz lazım bolǵan tómendegi bes principke tiykarlanıw zárúrligini ańlatadı hám bular tómendegiler:

–teńlik hám nátiyjelilik. Ekonomikalıq iskerlik obyektlerin teń salıqqa tartıw hám salıq awırlıǵın támiyinlew salıq tólewshiler ushın qararlar qabıl etiwge de resurslardı (materiallıq hám finanslıq) nátiyjeli bólistiriwge tosqınlıq qılmawı zárúr.

–salıqqa tartıwda anıqlıǵı hám ańsatlıǵı. Salıq tólewshiler tólewi lazım bolǵan salıq summasıni anıqlay alıwları zárúr, olar belgilengen salıq awırlıǵınıń qaysı siyosiy qararlar tiykarında qoyılǵanlıǵı haqqındı anıq informaciyalar menen támiynlewi kerek;

–salıqqa tartıwdın arzanlıǵı. salıq nızamshılıǵı imkaniyat barınsha ápiwayılıǵı, salıqtı

180