Biznes hám isbilermenlik tiykarları

atırǵan ónimlerge tutınıw talabı, barma joqpa áne soǵan tiykarlanadı.

Isbilermen marketing izertlewlerin alıp barıwdan maqset islep shıǵarılıp atırǵan ónim tutınıwshıǵa qanshaǵa túsiwin yaǵnıy ózine túser bahasın anıqlawı hám onı tutınıwshılarǵa satıw bahaların biliwi kerek.

Bazar tutınıw tovarlarına bolǵan talabın belgileydi. Sonıń ushın marketingtiń tiykarǵı wazıypası islep shıǵarıw, ónimlerdi tutınıwshılarǵa jetkizip beriw hám onı satıw tiykarında payda alıw zapasların anıqlawǵa qaratılıwı lazım. Bazar ekonomikası sharayatında erkin básekini kúsheyttiriw hám bul básekige hár bir kárxana óziniń abıroyın saqlaw ushın barlıq sharaların kóriwge háreket qıladı.

Isbilermenlik kárxanaları ózleriniń shártsharayatlarınan kelip shıqqan halda bazardaǵı jaǵdayǵa ózleriniń islep shıǵarıwların maslastırıwǵa umtıladı. Álbette bunday ózgerisler málim bir waqıttı talap etadi.

Bunıń ushın isbilermenlik kárxanaları marketing izertlewleri strategiyalarına iye bolıwı kerek. Marketing strategiyası onıń maqsetinen kelib shıǵadı. Marketing strategiyasın islep shıǵıw onıń hár bir baǵdarları boyınsha strategik rejelerin islep shıǵıwdı talap etedi.

Áne usı strategik rejelestiriw Kárxananıń biznes-rejelerinde ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan sharalar esabınan belgilenedi.

141

Marketing strategiyası tiykarǵı wazıypası kárxana xızmetin basqarıwında bazar talaplarına juwap beretuǵın sapalı ónimlerdi islep shıǵarıwı menen tek ǵana paydanıń ósip barıwın bálki tutınıw talapların tolıq qanaatlandırıwdı támiyinley alatuǵın bolıwı kerek.

Isbilermen kárxanaların marketing tarawındaǵı tiykarǵı wazıypaların tómendegiler menen belgilew múmkin:

1. Bazardıń tutınıw talapların úyreniw tiykarında onıń ushın islep shıǵarıwlıwı zárúr bolǵan ónimlerdi anıqlaw.

2.Bazar tutınıw subektlerin satıp alıw qábilietlarine maslasqan tutınıw ónimlerin islep shıǵarıw.

3.Ishlep shıǵarılǵan ónimlerdi alternativ satıwdın eń alternativ usılın tańlaw aylanıs qárejetleri tiykarında ámelge asırıladı.

Nátiyjede isbilermenlik kárxanaları paydaların ósip barıwı támiyinlenedi.

Bazar sigmenti isbilermenlik rentabelligin támiyinlese bul bazar sigmentin qollaw maqsetke muwapıq keledi dep esaplaw múmkin.

Bazar sigmentlerinde isbilermen tárepinen islep shıǵarılǵan ónimlerin hám óz waqtında bazarǵa shıǵarıw hám belgilengen waqıtta satıw tutınıwshılar menen baylanısta bolıwı úlken áhmiyetke iye.

142

Bazar sigmentlerin makro hám mikro sigmentlerine bolıp úyreniw hám úlken áhmiyetke iye. Makro dárejedegi bazar sigmentleri tiykarınan islep shıǵarıw kárxanaların regionlıq dárejede jaylasıwları, olardıń tutınıw bazarındaǵı úlessleri hám qaysı baǵdar tarawları boyınsha islep shıǵarıwın rawajlandırıw zárúrligi anıqlanadı.

Mikrosigmentariya tiykarında bolsa isbilermenlik kárxanaları tárepinen islep shıǵarılǵan ónimlerin bólistiriw onı tutınıw bazarında satıw háreketleri menen belgilenedi.

Ulıwma bazar mikrosigmenti bir turdegi

ónimlerdi kóbeytken halda satıw strategiyaların islep

úyreniledi hám tiyisli ónimler boyınsha maǵlıwmatlar

ózgeriwmeli sigmentlerin shegaralap alıw zárúr. Olar tutınıw ónimleri talapkerleriniń kórinisi, ónimleriniń paydalanıwı, tutınıw hám bazarınıń shaqqanlıǵın,

maǵlıwmatlar tiykarında tiyisli juwmaqlar shıǵarıladı.

Bazar sigmentlerin úyreniw tiykarında

143

bazar maqsetleri anıqlanadı hám onıń eń nátiyjeli variantı ámelde qollanıladı.

Marketing sigmentisiyası strategiyasın islep shıǵıwda tutınıw bazarına usınıs etip atırǵan tovarlarǵa qaray básekilesiwshi tovarlar bar, joqlıǵı hám anıqlanadı.

Sonday etip isbilermenlik kárxanaları bazar sigmentlerin úyreniw tiykarında ózleriniń ónimlerin tutınıw bazarında málim abıroy dárejesinde orın alıwın támiyinleydi.

15- Tema: KÁRXANALAR BASQARÍWÍ

1. Bazar shárayatında kárxanalardı basqarıwdıń házirgi zaman talabı

Bazar ekonomikası qatnasıqları tiykarında milliy ekonomikası rawajlantırıw hám mámlekettiń social-ekonomikalıq abıroyın kóteriw, jáhán ekonomikasında onıń óziniń ornın iyelewi milliy ekonomikası subektlerin nátiyjeli islep dáramatların ósip barıwın támiyinlewlerine baylanıslı.

Bazar ekonomikası sharayatında hár bir jeke kárxana islep shıǵarıw resurslarınan qay dárejede paydalanıw, qansha muǵdarda jumısshı kushlerin islep shıǵarıwǵa jalıp etiw máselelerin ózleri sheshedi.

Bazar qatnasıqlarında sharayatında kárxanalarnıń jámiyet hám onıń aǵzaları aldında social

144

texnologiyalar tiykarında islep shıǵarılǵanlıǵı menen emes, bálki olardan qanday dárejede nátiyjeli paydalanıwı tiykarında, islep shıǵarılıwı hám olardı xalıq tárepinen tutınılıwı menen sáwlelenedi. Islep shıǵarıw tiykarınan úsh topardaǵı faktorlardan paydalanıw dárejesine baylanıslı boladı. Bul faktorlar: texnikalıqekonomikalıq, social toparlardan turadı.

Bul faktorlar islep shıǵarıw processinde jańa

únemli texnika hám texnologiyalardan islep shıǵarıwda paydalanıw esabınan islep shıǵarılatuǵın ónimlerin arzan hám sapası boyınsha tutınıw bazarında básekege shıdamlı bolıwın támiyinlewi múmkin. Bul kórsetkishlerinen paydalanıw turaqlı ráwishte bazarda tutınıw talaplarınan kelip shıqqan halda jańalanıp barıwıni talap etedi.

Social – ekonomikalıq faktorlar bolsa óndiris resursların, onıń qániygeleriniń kásiplik mahoratlarin basqarıw metodların, kárxana islep shıǵarıw xızmetin motivaciyalastırıw (jańalastırıw) menen baylanıslı.

paydalanılǵanda onıń nátiyjeliligi joqarı boladı. Milliy ekonomikanıń tarawların hám kárxanaların ekonomikalıq nátiyjeli rawajlantırıw regionlıq faktorlarǵa baylanıslı. Bul faktorlar regionlardaǵı tábiyiy-klimat shárayatlarınan, olardıń tábiyiy baylıqlarınan, miynet resursları menen támiyinleniwinen hám jergilikli dárejede qabıl

145

qılınǵan nızamlar hám salıq tólemlerin payda etiw dárejelerinen payda boladı.

Sonıń menen birge házirgi bazar ekonomikası sharayatında islep shıǵarıw processi bazar tutınıw talaplarına tez maslasa alıw qábilietlerine iye bolıwı lazım. Kárxanalar tutınıw bazarı talapı tiykarında islep shıǵarıw baǵdarların ózgerte alıwı hám ónimler túrin, sapasın túrlendirip barıwı kerek. Bul bolsa kárxana xızmetin qadaǵalaw hám basqarıwın talaa etedi. Basqarıwǵa tek ǵana kárxana islep shıǵarıwshı bálki onıń islep shıǵarǵan tutınıw ónimleriniń xáreketin, tutınıwshılarǵa jetip barıwın hám qadaǵalawın talap etedi. Bazar sharayatında ekonomikalıq rawajlanıw málim anıq emes jaǵdaylar menen baylanıslı. Sonıń ushın onı basqarıw zárúrligi joqarı boladı.

Bazar konkurenti islep shıǵarıw kárxanaların isbilermenlik xızmetlerin turaqlı ráwishte bazar tutınıw talapları tiykarında alıp barıwǵa iytermeleydi.

Bul bolsa ulıwma jámlengen halda tek ǵana islep shıǵarıw bálki bazar, onıń tutınıw talapların hám basqarıwın xuquqıy hám ekonomikalıq tárepten túrlengen(jedellesken) halda basqarıwın talap etedi. Juwmaqlap aytıw múmkin basqarıw tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek:

-basqarıw eń kem dárejedegi qárejetke tiykarlanıwına;

-basqarıw bólimin (apparatın) joqarı tájriybeli qániygeler menen toltırıwǵa;

146

-basqarıw bólimleri kórgizbelerine boysınıwǵa;

-sapalı hám básekige shıdamlı ónimlerin islep shıǵarıwǵa;

-islep shıǵarıwdı tutınıwshılarǵa baǵdarlanǵan bolıwına umtılıwı zárúr.

2. Basqarıw forması hám túrleri

Milliy ekonomikanı basqarıwdıń ulıwma sistemasındaǵı tutqan dárejesine qarap barlıq basqarıw basqarıwdıń tómengi (quyi) orta hám joqarı bólimine ajıratıladı. Basqarıwdıń tómegndegi bólimine: ustalar,

úlken ustalar, prorab, kishi cexlardıń baslıqları, bólim baslıqlıqları hám xızmet etiwdegi baslıqlar kiredi. Basqarıwdın orta bólimine: kárxana birlespe baslıqları, orınbasarları hám iri cexlardıń baslıqları kiredi. Basqarıwshılardıń joqarı bólimine-iri kárxanalardıń, birlespelerdiń, ministrlikleriniń baslıqları hám orınbasarları kiredi.

Adminstrativlik buyrıqpazlıq sistemasında vertikal basqarıw ámel qılǵanlıǵı sebepli baslıqlar mámleket tárepinen tayınlanǵan.

Bazar ekonomikasında múlkshiliktiń hár qıylı túrleriniń ámel qılıwı, jeke múlkke iyelik etiw úlesiniń artıp barıwı gorizantal basqarıwǵa ótiwin ańlatadı. Jeke múlk jallanba basqarıwshılarǵa menedjerlerge bolǵan talabın asıradı.

Arnawlı basqarıw subektleri sıpatında tájriybeli qániygelerden paydalanılǵanda basqarıw jumısların

147

ańsatlastırıw ushın kásip hám qániygelikler analizlenedi.

Jeke basqarıw tuwrı basqarıw organları (menedjerler) járdeminde ámelge asırıladı. Basqarıw wazıypaların bir tárepten múlk iyesiniń ózi orınlawı múmkin. Ol óz xızmetin jeńillestiriw ushın basqarıw organların jaratıp, basqarıw funkciyaların olardıń moynına júklewi hám múmkin. Ekinshi tárepten basqarıw funkciyaların menedjerler óz moynına alıwı múmkin. Sonıń menen birge múlk iyesi másláhat berip turıwı hám qadaǵalap barıw funkciyaların hám orınlaydı yamasa qadaǵalawǵa tiyisli óziniń xuquqların úshinshi shaxsqa berip, sol shaxs arqalı qadaǵalap otıradı.

Menedjerler menen ápiwayı qániygelerdiń sherikliginde hám óz-ara qatnası olardıń lawazımına qaray iyelep turǵan ornı menen sáwlelenedi. Joqarı dárejede rawjlanǵan bazar-xojalıq sistemalarında

sıpatında maydanǵa shıǵadı.

Basqarıw-menedjerdiń wazıypası ázelden oǵan mas bolǵan dástúriy wazıypalar esaplanadı. Ol basqarıwshılıq wazıypasın óter eken, menedjer hákimiyatqa iye shaxs bolıp qaladı. Menedjer xalal, bir sózli yaǵnıy sózinde turatuǵın, joqarı kásip

148

maháratına iye, jumıs esabınan qarımqatnas jasaw kónlikpelerin ózlestirgen, natıq, másláhátshı, pedagog hám psixolog maháratına iye bolıwı lazım.

Diplomat-menedjer. Olar tiykarınan sáwbetlesiwler alıp barıw menen shuǵıllanadı.

Sáwbetlesiwler mámleket ishinde hám sırtında bolıwı múmkin.

Jetekshi–menedjer. Menedjer wazıypası menen jetekshilik wazıypası bir mánisti ańlatpaydı. Jetekshi menedjer óziniń arqasınan adamlardı eritip jańalıq tárepke ilgeri alıp barıw qásiyetine iye bolıwı kerek.

Zamanagóy nuqtai nazarga muwapıq etakchilik funkciyaları eki bólimnen-professional-texnokratik hám emocional-shaxsqa tiyisli bóleklerden turadı.

Ustaz menedjer islep shıǵarıw processinde jaslarga órnek kórsete alıwı lazım. Ol óziniń kásipiy mamanlıqların olarǵa úyretiw másláhetler beriw menen ajıralıp turadı.

Innovator menedjer kárxanaǵa jaqsı texnika utısların óz waqtında qollay alatuǵın kárxananıń básekige shıdamlılıǵın támiyinley alıw imkanına iye boladı. Bunıń ushın menedjer barqulla jańlıqlardan xabardar bolıwı hám onı ómirde qollanıwı lazım. Menedjer bazar ekonomikasın ózgeriwsheńligin turaqlı gúzetip barıwı kerek.

3. Qániygelerdi jumısqa qabıl etiw basqarıwı.

Kárxanalar basqarıwında qániygelerdi tańlaw hám jumısqa qabıllaw islep shıǵarıwdı joqarı dárejede shólkemlestiriwdiń tiykarı bolıp tabıladı.

149

Qániygelerdi jumısqa qabıllaw dáslep házirgi zamon bazar ekonomikasına mas xalatta alıp barılıwı lazım.

Kadrlar siyasatı hám basqarıw sanaatı bul mámlekette eń jaqsı basqarıw kadrlardı uzaq múddetke tayarlawdir. Kadrlar siyasatı kárxanalarda, firmalarda korporaciyalarda qániygelerdi qayta tayarlaw, uzaq múddetli dásturlerde islep shıǵılıwı kerek. Sebebi jańa biznes usıllarında isbilermenlik tarawları menen shuǵıllanıwshı kadrlar kerek. Kárxanada jumısshılardı jumısqa qabıllaw tiykarınan kadrlar bólimi arqalı ámelge asırıladı. Bul bólimniń tiykarǵı wazıypası tómendegilerden:

-kadrlarǵa bolǵan talaptı islep shıǵarıw baǵdarına tiykarınan rejelestiriw;

-kadrlardı tayarlaw hám baha beriw uslubın islep shıǵarıw;

-jas kadrlardı tarbiyalawdı rejelestiriw; -basqarıw uslubın túrlendiriwden ibarat.

Kadrlar bólimi qániygeleri orınlaytuǵın jumısları boyınsha qaǵıyda bar bolıp, olardan bir neshewin kórip shıǵamız:

-kárxana qániygelerin tuwrı hám nátiyjeli jaylastırıw maqsetinde, olardıń jumıstı biliwi hám basqa da tárepleri boyınsha analizi;

-kadrlardı jaylastırıw hám paydalanıw boyınsha imtihan (test) qabıllaw, jumıstan jumısqa ótkeriw yamasa bosatıwdı rásmiylestiriw;

-miynet dáptershelerin toltırıw hám saqlaw;

150

-bosatıp atırǵan jumısshı hám xızmetshilerdi jumısqa jaylastırıw boyınsha sharalar;

-kadrlar isi boyınsha esabat tayarlaw.

Kishi isbilermenlik shólkemlerinde kadrlar bólimi xızmetin qábilietli qániygeniń ózi hám orınlawı múmkin.

Kárxananıń kadrlar siyasatıni ámelge asırıw processinde qániygelerdi jumısqa jallaw haqqındaǵı nızamlarǵa boysınıwı kerek. Olarǵa qaray jumıs kúni, social qorǵaw, sanitariya normaları, texnika qáwipsizligi qaǵıydaları belgilenedi.

Jumıs analizinde jumısshılardıq xuquqları, islew sharayatı, jumıstıń social bazası hám basqa sorawlar analizlenedi. Bunda tómendegi tiykarǵı mútájlikler sáwlelenediredi:

-jumıs túrleri;

-jumıstıń ulıwma kórinisi, onıń beriwi, sonday túrdegi jumıslardan ayırmashılıǵı;

-jumıstıń fizikalıq tárepleri; -kadrlar tájriybesine talaplar; -kadrlardıń bantlik shártleri.

Jumısshılardıń nátiyjeli islewi ushın tómendegi talaplardı anıqlawı zárúr:

-bilim dárejesi; -fizikalıq tárepleri; -tájriybega iyeligi; -tırısqaqlıǵı; -qızıǵıwı;

-hárakterli belgileri.

151

Keleshekte jumısshını jumısqa alıwda, ol menen sáwbetlesiw, imtixan ótkeziledi.

Bazar ekonomikasında insan miyneti mashina, material hám kapitalǵa uqsap islep shıǵarıwshı faktor esaplanadı.

Jumısshılardı tuwrı tańlaw ushın eki túrli ishki hám sırtqı shegara bar.

Ishki shegara – bul kárxana tárepinen qabıllanǵan hám belgilengen norma bolıp esaplanadı.

Sırtqı shegara - bul óz ishine nızam normaların alǵan, reglamentlanǵan hújjetler esaplanadı.

Máselen, miynet hám miynettiń sanitariya normaları, kadrlar bólimi jumıstıń mazmunı jumısshılardı jallaw hám kárxananıń miynet rezervlerin saqlaw hám rawajlantırıwdan ibarat.

Ol tómendegi basqıshlardı óz ishine aladı: -qániygelerdi juwapgershilikli lawazımǵa

tańlaw;

-jumısshılardıń lawazımǵa jallaw; -jumısshılardı jumıstan bosatıw;

-qániygelerdi saqlaw ulıwma rejesin orınlaw sisteması.

Birinshi basqıshqa lawazımǵa namzad bolǵan shaxslar haqqında maǵlıwmat toplap, olardı ózjumısın orınlay alıwı tekseriledi. Olarni salıstırıp analizlenedi hám lawazımǵa mas keletuǵın namzat tańlanadı.

152

Ekinshi basqısh-jumısshılardı jallaw-bul insannıń xuquqıy jumısqa alınıwı menen baylanıslı. Miynet nızamların islewshilerden kárxana menen qarım-qatnasın basqaradı. Bul nızam kárxananıń barlıq túrlerine tiyisli bolıp, onda tómendegilar sáwlelentiriledi:

-jumıs waqtı hám dem alıw waqtın reglamentlew;

-kepillik hám miynet minez-quqı; -miynetti qorǵaw;

-kásiplik birlespeleri; -miynet nızamları;

-is haqı haqqında ulıwma kórsetpeler.

Úshinshi basqısh bul jumıstan bosatıw bolıp tabıladı. Jumısshıdan bosatıw onıń qálewine yamasa adminstrativlik basqarıw kórsetpesine qaray miynet nızamları hám kárxananıń ishki shártlerin esapqa alǵan halda ámelge asırıladı.

Adminstrativ basqarıw organı jumısshın tómendegi miynet shártlerin orınlamasa bosatıwǵa haqlı:

-Kárxananıń jabılıwı;

-jumısshınıń óz isine ılayıq emesligi anıqlanǵan

153

jetispewshiligin aldın alıw tórtinshi basqıshta ámelge asırıladı.

Bunda wazıypalardı tuwrı bólistiriw hám bul arqalı jámáátta dóretiwshilik miynetin etiw payda etiw

áhmiyetli orın iyeleydi. Hár bir bólim boyınsha jumısqa bólistirilgen jumısshı bir bólim boyınsha juwapkershilikti ózine aladı hám basshı aldında onıń ushın juwap beredi. Bul qániygeniń miynetke dóretiwshilik penen jantasıwına iytermeleydi.

Hár bir baǵdar boyınsha basqarıw jumısın alıp barıwshı qániyge óziniń shólkemlestitriwshilik qábilietleriniń tolıq ashıp kórsetiw imkaniyatına iye bolıwı isenim hám ózine jalp etiwshi miynet unamlı sezimdi oyatadı, sharshawdıń aldın alıp joqarı únemli miynet etiwge sharayat jaratadı.

Basshınıń utısı sonnan ibarat, ol bir neshe kúnlik minnetlemelerden azat boladı hám óz kúshquwatın, dıqqatın tek ǵana ózi sheshiwi zárúr bolǵan máselelerge hám tapsırıqlarınıń orınlanıwın qadaǵalawǵa qaratadı.

4. Qániygelerge basshılıq etiw

Bazar ekonomikası sharayatında isbilermenlik menen shuǵıllanıwshı shaxslar óziniń jumıs processini baslaw waqtında isleytuǵın qániygelerdi tańlay biliwi hám olarǵa basshılıq ete alıwǵa iye bolıwı lazım.

Basshı isbilermen hám qániygeler menen sóylesip biliwi (qarım-qatnas jasawdı biliwi) kerek.

154

Kárxana basshı basqarıw uslubların biliwi hám onı túrlendirip(rawajlantırıp) barıwı kerek. Áhmiyeti hám maqsetine qaray basqarıw uslubı tárbiyalıq, materiallıq-xoshametlewshi, adminstrativlikshólkemlestiriwshi lik túrlerge bólinedi.

Tárbiyalıq uslub tiykarınan insanıy ruwxıy rawajlanıwına, psixologiyasina hám basqa social hárakterine sáykes ráwishte jedellestiriledi. Materiallıq xoshametlewshi uslub tiykarınan jámiyet talapların qanaatlandırıwǵa qaratilǵan bolıp,islep shıǵarıw processin hám miynet sıyımlılıǵın rejeli alıp barıw ushın qollanıladı. Basqarıw usılların túrlendiriwden (rawajlantırıwdan)tiykarǵı maqset dáramattı tuwrı bólistiriw, hár bir jumısshı xızmetshi óz miyneti menen dáramat alıwın támiyinlew bolıp tabıladı.

Isbilermenniń shólkemlestiriwshilik qábilieti hám áwmeti esaplanadı. Isbilermen basshı shólkemlestiriwshilik qábilietin onıń shaxsında sáwleleniwi tómendegi jaǵdaylarda kórinedi:

-jámáátte taza ruwqıy ortalıq payda etedi alıw bársheniń sheriklikte háreket etiwin támiyinley alıwı;

-adamlardı isentire alıwı hám jámáátta ózara jaqsı qarım-qatnaslardı qarar tabıwı ushın shártshárayatlar jaratıw.

Isbilermen basshı adamlar menen til tawıp islewi tómendegilerde kórinedi:

155

-Isbilermen qol astındaǵılardıń qolınan ne is keliwin esapqa alıp jumıslardı bólistiriw;

-adamlardıń bir jerge jıynawdıń(toplawınıń, uyustırıwdıń) eń tiykar faktorlarınan paydalanıw;

-hár bir adamnıń ruwxıy-psixologik kayfiyatlariga mas ráwishte qarım ńatnas jasawı.

Isbilermenlik basshınıń miynetke bolǵan qatnasında isbilermenligi tómendegiler menen:

-islep shıǵarıw hám basqa tarawlarda hár túrli mashqalalardı sheshiwde eń qolaylı jolların oylap tabıw;

-texnik wazıypalardı sheshiwge uqıplılıǵında; -jańalıqlar hám ideyalardı islep shıǵarıwǵa

engizip barıwda.

Isbilermendi basshılıq qararlardı qabıl etiwdegi

oqıwı:

- erkin ráwishte qararlar qabıl ete alıwı;

-qabıl qılınǵan qararlardıń aqıbeti hám nátiyjelerin kóre biliwi;

-islep shıǵarıwda payda bolıwshı hár turli jaǵdaylardı esapqa alıp barıwı, qıtshılıqtan qutılıw jolların izlewi;

156

-natuwrı qarar qabılınǵan óziniń qátelerin moynına alıwı;

-qániygelerdi basqarıw máselelerin sheshiwde kóbirek jalıp etiwde sáwlelenedi.

Isbilermen basshınıń adamlarǵa degen qarımqatnası tómendegilerde sáwlelenedi:

-óziniń wádesi ústinen shıǵıwında;

-adamlardı bir-birinen ajıratpay hámmege birdey qatnasta bolıwında;

-óz qol astındaǵılarǵa hám basqalarǵa úlgi bolıwında, ózin tuta biliwinde, ádepli hám milayım bolıwında;

- adamlar menen qarım-qatnasta abaylı bolıwı, imkanı barınsha hár bir adamnıń ruwxıy-psixologik qásiyetlerin esapqa alıp, qarım-qatnasta bolıwında sáwlelenedi.

Isbilermen basshı óz-ózine talapshań bolıwı kerek − bul tómendegilerde sáwlelenedi:

-óziniń háreketlerin kritikalıq bahalaw alıwında;

-óziniń imkaniyatların esapqa alıp islewinde; -basqalardıń oǵan bergan jaqsı jaman bahaların

analizlep barıwıda hám óz xızmetinde kórinedi. Isbilermen basshı tómendegi psixologik

qásiyetlerge iye bolıwı kerek. Ol kúshli yadqa, turaqlı dıqqat, saǵlam aqıl, keń pikirli, mashqala áhmiyetini tez ańlawı, ruwxıy qızıǵıwlarǵa iye bolıwı, pikirin awızeki hám jazba túrinde túsinerli

157

hám anıq bayon ete alıwı kerek. Sonınday-aq ol maqsetke umtılıwshı, márt, táwekel etiw qábilieti, xalal hám ózin tuta biliwi kerek.

Isbilermen basshı ruwqıy jaqtan miynetkesh, adamlarǵa qaraǵanda dost, adamgershilikli, intizamlı, ózi hám basqalarǵa talapshan táreplerge iye bolıwı kerek.

Isbilermen sıpatında isbilermen basshı taraw hám kásip sırların biliwi, joqarı oqıw hám tájriybe, jańa texnologiya talaplarına maslasıwı islep shıǵarıw texnika hám texnologiyanı tereń biliwi, basqarıw usılların jaqsı ózlestirgen bolıwı, óziniń bilimi, tájriybesi hám kónikpelerin asırıp barıwı, informaciya almasıwın biliwi zárúr. Isbilermen basshı qol astındaǵılarǵa iskerlik, sanalalıq dóretiwshilik, intizamlılıq, ózin-ózi tárbiyalap barıw sıpatların qarar taptırsa ǵana ol miynette hám, xızmette hám abıroyǵa iye boladı. Onıń jaqsı shólkemlestiriwshi bolıwı, óziniń kúshi hám waqtın tuwrı bólistiriwi, qararlar qabıl etiwi, ziyreklik penen is júritiwi bazar ekonomikası shárayatınıń tiykarǵı talapı esaplanadı

Ol ózine kerekli pikirlerindi jıynap biliwi kerek, 99% jańa ideyalar qániygeler menen baylanısta júzege keliwin inabatqa alıw, ideyaların tártipke sala biliw onıń jumıs xızmetin áwmetli girewi esaplanadı

Tómende tiykarǵı mútájlikler sáwlelendirilgen:

158

tómendegi talapların anıqlaw zárúr: -bilim dárejesi;

-fizikalıq jihatlari; -tájriybege iyeligi; -shaqqanlılıǵı; -qızıǵıwı;

-hárakterli belgileri.

Keleshek jumısshınıń jumısqa alıwda ol menen sáwbetlesiw, imtixan, tekseriwler ótkeriliwi tiykarında olardı jumısqa qabıl qılıwdı islep shıǵarıwdı nátiyjeli bolıwınıń kepili bolıp tabıladı.

16- Tema: PUL AǴÍMLARÍ HÁREKETI HÁM

FINANSLÍQ INFORMACIYA

1. Pul aǵımları háreketi esabatı

Pul aǵımı haqqındaǵı esabat málim bir esabat dáwirindn kárxananıń pul qarjılarında operacion, investiciya hám finanslıq xızmeti tásirin sáwlelendiredi hám sol dáwir ishinde pul qarjıları ózgerisin kórsetedi.

Isbilermenlik xızmetlerinde pul aǵımı haqqında esabat maǵlıwmatlarınan paydalanıw tómendegi imkaniyatların beredi:

159

- kárxananıń pul qarjıları hám olardıń ekvivalentin tabıw qábiletin, sonday-aq soǵan uqsas pul qarjılarınan paydalanıwda kárxana mútájligin bahalawdı;

- kárxananıń sap aktivindegi

ózgerislerdi, onıń (tólem qábileti hám qosılǵan halda) finanslıq strukturasın hám onıń ózgermeli waziyat hám imkaniyatlarına maslasıw maqsetinde pul aǵımlarınıń summaların óz waqtında túsiwine tásir etiw qábilietin bahalawdı;

-hár túrli kárxanalardıń operacion xızmeti haqqındaǵı esbattı salıstırıw. Sebebi bul xojalıq xızmetiniń birdey hádiyseleri ushın buxgalteriya esabatınıń túrli usıllarınan paydalanıw aqıbetlerin sheshedi.

Pul aǵımı haqqındaǵı esabatta esabat dáwiri ishinde pul qarjıları aǵımı tómendegi xızmetler boyınsha:

-operacion xızmet;

-investicion xızmet;

-finanslıq xızmetler boyınsha sáwlelendiredi. Operacion xızmetten alınatuǵın qarjılar kólemi

kárxana xızmeti nátiyjesiniń sheshiwshi kórsetkishi bolıp, sırtqı finanslastırıw dereklerini qaytarıw, miynet ónimdarlıǵı dárejesin saqlaw, dividentler tólew jańa kapital qoyılmalardı ámelge asırıw imkanın beredi.

160