Biznes hám isbilermenlik tiykarları

mámleket standartlarına, shet elde shıǵarılǵan ónim bolsa shet el standartlarına juwap beriwi lazım.

Juwmaqlap aytqanda hár qanday ónim mámleketlik standart shólkemlerinen sertifikattı alıwı hám oǵan ámel qılıwı kerek. Bul ónimlerdiń sıpatlı bolıwın támiyeleydi.

4. Bizneste isbilermenlik paydasın anıqlaw

Isbilermen – bul ǵayratlı, áhmiyetli hám quramalı maqsetlerdi ámelge asırıwǵa qarar etip, jańa ideyalardı ámelge asırıw menen baylanıslı bárshe juwapkershilikti óz moynına alıp táwekel is júrgiziwshi shaxs esaplanadı.

Biznesmenniń bir neshe toparları bar. Olar:

-alıp –satıw bazarında háreket qılıwshı biznesmen;

-óz isi hám óz firması bar haqıqıy biznesmen; -óz kommerciyalıq islerin mámleket

mekemesinde islep turıp alıp barıwshı biznesmen; -brokerlar, bank xızmetshileri, qospa kárxana

isshileri hám óz jolın tańlap atırǵan jaslar. Isbilermenlik biznestiń bir baǵdarı bolıp ol pul

tabıw emes, bálki jaratıwshańlıq iskerligi arqalı dáramat alıwdı bildiredi.

Biznes – bul jeke baylıq, payda arttırıwǵa qaratılǵan is. Biznesmen biznes penen shuǵıllanıwshı shaxs. Biznes bul – kommerciya, sawda, tarmaq, firma, aktivlik, isbilermenlik, epshillik degen. Biznestiń mánisi almastırıw bolıp, puldı

101

tovarǵa, tovardı pulǵa hám jáne puldı tovarǵa aylandıradı

P-T-P1

Bul jerde P1 dıń muǵdarı P nıń muǵdarınan kóp, yaǵnıy paydası menen qaytkan pul.

Isbilermenlik háreketi bolsa – qolındaǵı baylıǵınan biznes penen shuǵıllanıw ushın paydalanatuǵın aktiv hám initsiator adamnıń intellektual háreketi. Isbilermenlik bul awır miynet, epshillik, jokarı sheberlik, bilimdanlıq, initsiativalılıq demekdir.

Haqıqıy isbilermen óziniń erkin ideyasına iye bolıwı kerek. Isbilermenlik biznestiń eń tiykarǵı elementi. Isbilermenlik biznesibul ónim islep shıǵarıw yaki xızmetler kórsetiw arqalı daramat tabıwdı názerde tutıwshı iskerlik.

Isbilermenlik xarakterli qırları: initsiativalılıq, shaqqanlıq, epshillik, dóretiwshilik iskerliginde izleniwshilik, óz ideyasına iyelik, táwekelshilikke meyil, jaratıwshı, talantlı adamlar. Olardıń tiykarǵı maqseti isbilermenlik paydasın alıwǵa umtılıw.

Biznestiń xarakterli qırları: iskerlikti tiklewge, erisilgen jetiskenliklerdi bekkemlewge umtılıw, payda keltiriwshi iskerlikke iye bolıw, kapital iyesi bolıw, turaqlılıqqa umtılıwshı, pikirlew, minez kulkında konservator, menedjer sheberligi bar adamlar. Olardıń maqseti kapital dáramatın alıw.

102

Demek, biznestiń maqseti paydanı turaqlı jaǵdayda keltiriw, onı úziliksiz asırıp barıw.

Isbilermenniń hámme pikiri, hareketleri, sarp – qárejetleri tiykarınan payda alıwǵa qaratılǵan boladı.

Zıyan kóriwge, joǵaltıwlarǵa, ekonomikalıq kriziske karatılǵan biznes bolmaydı. Biraq bizneste hár dayım awır miynet, shaqqanlıq, epshillik, bilimdanlıq hám initsiativanı talap etedi.

Biznestiń maqsetleri, wazıypaları hám tiykarǵı nátiyjeleri qanshelli anıq belgilep alınǵan bolsa, onıń qáwipi de sonsha kem boladı. Demek, isbilermen óz maqseti jolında óz háreketin bazar talabına sáykeslestirip, qarıydar ushın zárúr ham kerekli ónimlerdi islep shıǵarıwǵa, xızmetler kórsetiwge, satıp alıwǵa, satıwǵa, básekilesiwde aktiv qatnasıwǵa háreket qıladı.

Hár qanday isbilermen birar isti baslawdan aldın eki tiykarǵı faktordı:

-usı waqıtaǵı shárt-sharayatlardı;

-óziniń tutqan ornı hám imkaniyatın anıqlap alıw zárúr.

Birinshi faktor boyınsha isbilermen óziniń is háreketin firmanıń sırtqı ortalıǵına qarata quwatı hám kemshiligi, sırtqı ortalıqtan kelip shıǵatuǵın imkaniyatlar hám analizlerdi inabatqa alıp belgilewi zárúr. Yaǵnıy bir isti baslawdan aldın isbilermen:

-qaysı islep shıǵarıw tarawında is júrgiziw; -qansha pul sarplaw;

103

-házirgi sharayatta qanday tarawlar basqalardan máli ústinlikke iyeligi;

-talap hám onıń qanday qandırılıwı;

-óziniń imkaniyatların erinbey úyreniwi

kerek.

Bul analiz arqalı firma iskerliginiń jaǵdayı hám biznesti rawajlandırıwdıń baǵdarları, keleshektegi perspektivasın bahalawǵa imkan beredi.

Ekinshi faktor –bul isbilermenliktiń potentsialı hám onıń qaysı bir túrdegi iskerlikti durıs tańlap alıw máselesi. Bunıń ushın isbilermenler tómendegi tiykarǵı sorawlarǵa juwap bere alıwları kerek.

-Men nenii maqul kóremen – buyımlar yaki zatlar menen islesiwdi me yaki adamlar, ideya-pikirler menen shuǵıllanıwdıma?

-Óz miynetimniń materiallıq nátiyjesin kóriwdi qáleymenbe?

-Jeke tártipte islewdi abzal kóremenbe yaki jámáá quramında ma?

-Orınlanıwı fizikalıq kúsh talap etetuǵın isti isley alaman ba?

-Birewge basshılıq qıla alamanba? Isbilermenlikte dáslepki qademdi durıs tańlaw

hám jetiskenlikke erisiw imkaniyatına iye bolıw ushın tek islew kerek.

Isbilermenlik háreketiniń nátiyjelilik dárejesi onı

úziliksizligin) táminlewge, kredit protsentleri, shet el valyutaların tartıw, salıq tólemleri dárejesine, tiykargı fondlardan, aylanba qarjılardan paydalanıw dárejesine hám olardıń islep shıǵarıp atırǵan ónimlerine bolǵan talapka hámde óndiristi shólkemlestiriw hám onı basqarıwǵa baylanıslı.

11- TEMA: ISBILERMENLIK KÁRXANALARÍNÍŃ SÍRTQÍ EKONOMIKALÍQ ISKERLIGI

1. Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar xızmeti

Bazar ekonomikası qatnasıqları erkin huqıqıy hám ekonomikalıq subektler ortasında ámelge asırıladı. Isbilermenlerdi payda, joqarı dárejede dáramat alıwı olardı tek ishki tutınıw bazarı talarları qandıımaydı. Sebebi bazar ekonomikasınıń ekonomikalıq súreni kem qarejet sarıplap kobirek payda alıwdan ibarat.

Isbilermen paydanı asırıp barıw maqsetinde óndiris kolemin asırıp baradı. Bul tiykarınan sırtkı tutınıw bazarı menen baylanıslı boladı.

Demek isbilermen kárxanaları sırtkı tutınıw bazarlarına óz ónimleri menen kirip barıwı bazar ekonomikası sharayatında kúsheyedi. Bunıń ushın onıń islep shıǵarıp atırgan ónimleri sıpatlı, arzan hám básekege shıdamlı bolıwı kerek. Kárxanalardıń sırtqı ekonomikalıq baylanısları kúsheye baradı. Sebebi kárxanalar ózleri ushın zárúr bolǵan islep shıǵarıw quralları, texnika hám texnologiyalardı shet el kárxanaları menen

105

ekonomikalıq baylanıslardı ornatıw ornına, satıp alıw arqalı iye bolıwları múmkin. Tek ǵana aldıńǵı óndiris texnologiyalarına tiykarlaǵan islep shıǵarıw tárepinen jaratılǵan tutınıw ónimleri básekige shıdamlı bolıp payda keltiriwi múmkin. Demek hár qanday múlk formasına tiykarlanıwǵa qaramastan islep shıǵarıw kárxanaları sırtqı ekonomikalıq iskerlikti alıp barıwı onıń ekonomikasınıń rawajlanıwınıń tiykarǵı shárti. Kárxananıń sırtqı ekonomikalıq iskerligi sırt mámleket kárxanaları ortasında pul, investiciya, tovar, kapital, islep shıǵarıw texnologiyaları kórinisindegi ekonomikalıq qatnasıklar kórinisi.

2. Kárxanalar eksport hám import etiwshi subektler sıpatında

Kárxanalardıń sırtqı ekonomikalıq baylanısları, olardıń alıp baratuǵın sırtkı ekonomikalıq

operaciyalarına baylanıslı. Ekonomikalıq operaciyalar eksportı bul kárxanalar tárepinen sırtqa shet el tutınıwshılarına shiyki zat, tayar tovar sıpatındaǵı ónimler, texnika hám texnologiyalar quraydı.

Karxanalardıń nátiyjeliliginiń dárejesi olardıń eksportqa shıǵarıp atırǵan ónimlerdiń kólemine hám valyuta tusimlerine baylanıslı.

Ónimniń eksport dárejesi qun formasında import formasındaǵı tovarlardı valyuta formasındaǵı qunınan jokarı bolsa kárxana nátiyjeli, payda alıp islep atırǵanlıǵın bildiredi. Import bul sırt

106

mámleketler isbilermenlik kárxanalarınan satıp alınatuǵın zárúr bolǵan islep shıǵarıw quralları, texnika, texnologiyalar hám shiyki zat yaki tayar tutınıw tovarları qunına aytıladı.

Tovarlar importı hár bir kárxana tárepinen ishki tutınıw bazarında bolmaǵan tovarlardı satıp alıwǵa tiykarlanıwı kerek. Kárxanalardıń sırtkı ekonomikalıq iskerligin tómende (1-súwret) kóriw múmkin.

Kárxananın` sırtqı ekonomikalıq iskerligi

Hár bir sırtkı ekonomikalıq iskerlikte qatnasıwshı isbilermenlik háreketi menen shuǵıllanıwshı karxanalar ózleriniń eksport hám import talapların tereń ańlap alǵan jaǵdayda ámelge asırıwları kerek.

107

Kárxanalardıń eksport qábileti olar islep shıǵarıp atırǵan ónimlerdiń básekige shıdamlılıq dárejesine baylanıslı. Bunı anıqlaw ushın isbilermen islep shıǵarıp atırǵan tovarlarına bolǵan talaplardı hám onıń rawajlanıwı óziniń finanslıq ekonomikalıq qábiletin, materiallıq – texnikalıq bazasın tereń úyrenip barıwı kerek. Sonıń menen birge ol islep shıǵarıp atırǵan tovarǵa basekege túsiwshi tovar islep shıǵarıwshı isbilermen subektlerin islep shıǵarıwdıń unamlı hám unamsız táreplerin úyreniwleri de zárúr esaplanadı. Sebebi eksport hám import penen shuǵıllanıwshı subektler islep shıǵarıw hám tutınıw bazarı talapların úyrenip barıw tiykarında ónim islep shıǵarıw boyınsha tiyisli sheshimler qabıl etedi.

Eksport hám import penen shuǵıllanıwshı islep shıǵarıw subektleri mámleket sırtqı ekonomikalıq siyasatın tereń úyreniwleri zarúr.

Ayırım mámleketler ózleriniń ishki tutınıw bazarın qorǵaw maqsetinde protekcionizm siyasatın júrgizedi. Bul siyasat tiykarınan milliy tutınıw bazarına sırt mámleketler ónimleri kirmesligi ushın bajı tólemleri qunın asırıw esabın, yaki kirip keletuǵın tovarlar dizimleriniń kólemin shegaralaw arqalı qorǵaydı.

Eksportta bolsa friterderlik siyasatın qollaydılar.

Bul siyasattı ámelge asırıwdan maqset shet el tutınıw bazarların iyelewge tiykarlanǵan. Eksport etiwshi

108

kárxanalarǵa salık tólemleri kemeytiriliwi tiykarında bul siyasat áelge asırıladı.

Friterderlik siyasatı kóbinese «erkin sawda» zonaların qaliplestiriwde qollanadı. «Erkin sawda» siyasatına tiykarlanǵan halıq aralıq sawda tiykarınan ekonomikalıq jaqtan bekkem, olardıń ónimlerin básekiles mámleketlerde ámelge asırıladı.

Protekcionizm siyasatında eksport hám import tiykarınan mámleket tárepinen berilgen kvotalar arqalı ámelge asırıladı.

Halıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlarda sawda tiykarǵı ekonomikalıq qatnasıqlardı sáwlelendiredi. Ayırım mámleketler halıq aralıq sawda tarawında ózge mámleketlerdiń bul tarawdaǵı qatnasıqların kemsitiwge háreket etediler. Halıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlarda sırtqı bazardı iyelewde tiykarınan eki dol arqalı ámelge asırıladı. Birinshi jol shet eldiń sırtqı sawda bazarına áste-aqırınlıq penen qádembe-qádem kirip barıwǵa tiykarlanadı hám keleshekte islep shıǵarıwdıń málim bir tarmaqlarında ózleriniń statusına iye boladılar. Bul usıl arqalı shet el sırtqı sawda bazarların iyelew Yaponiya mámleketi tárepinen qollanıp kelinbekte. Nátiyjede ol AQSH ta eń iri avtomobillerdi sırtqı shet el bazarına alıp kiriwshi mámleketke aylandı. Ekinshi jol sırtqı shet el bazarın bir neshe tarmaqlar baǵdarında iyelew hám áste aqırın olar ushın nátiyjeli bolǵan tarawlarda óz statusın saqlawǵa tiykarlanadı.

109

3. Xalıqaralıq sawdada baha

Xalıqaralıq sawdada qatnasıqlar halıq aralıq bahalar menen belgilenedi. Biraq halıq aralıq sawdada bir qıylı qundaǵı tovaralar baxalanadı dep bolmaydı.

Bahalar hár dayım ozgerip turadı. Onıń tiykarǵı sebepleri tómendegilerden ibarat:

-marketing faktorları. Ol óz ishine bazardın jaǵdayın, tovarlardın turleri hám olar menen bazardı toyındırıw, firmalardıń bazardaǵı strategiyalıq jaǵdayı hám tutınıwshılarǵa shıǵıw jollarınan, kontrakt shártleri, kontraktta kelisilgen tiykarǵı shártsharayatlar, kontrakt pitiminiń múddetleri (qısqa yaki uzaq), tólew shártleri (valyuta)dan;

-xojalıq pitimi. Islep shıǵarıw kárxanaları ózleriniń sırtqı sawda operaciyaların óz-ara kelisiwi tiykarında ámelge asırıladı.

Tovarlardı ádette naq pullarǵa satılǵanı maqul. Bul jaǵdayda isbilermen pulı hár dayım aylanısta boladı. Halıq aralıq sawda pitimi kredit arkalı da ámelge asırıladı. Ádette kredit tólemleri satıp alıwdan aldın yaki satıp alǵannan keyin de tólenedi.

Tovarlardı kreditke satıw eksport qılıwshı subekt paydası, kredit pulın import qılıwshı subektten alǵanda ǵana seziwi múmkin. Import qılıwshıǵa onıń paydası sonnan ibarat, satılǵan tovarlar esabına eksportına kreditke alınǵan tovarlar esabınan haq tóleydi. Ulıwma alǵanda eksport hám import qılıwshı subektler ushın kredit arqalı sawda

110

operaciyaları olar ushın ekonomikalıq áhmiyetke iye.

Óndiris processii toqtamaydı. Tutınıw bolsa ámelge asırılıp baradı. Halıq aralıq sawdada mámleketler ortasında «barter» usılında, yaǵnıy tovarlardıń ulıwma qunına tiykarlanǵan halda bir tovar ekinshi tovarǵa usı qun dárejesinde almasıwı júz beredi.

4. Kárxanalarda kapital hám texnologiyalardıń eksportı hám importı

Kárxanalardıń ekonomikalıq baylanısları ishinde kapital hám texnologiyalardıń eksportı hám importı da ekonomikalık baylanıslardı rawajlandırıwda ayrıqsha áhmiyetke iye.

Kapital eksportı ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketlerden ekonomikalıq rawajlanǵanlıǵı talap dárejesinde bolmaǵan, kem rawajlanǵan mámleketlerge shıǵarıladı. Házirgi dáwirde iri rawajlanǵan mámleketler de óz-ara kapital eksportı menen de shuǵıllanadı.

Kapital eksportı ssuda kapitalı sıpatında ámelge asırıladı. Ssuda kapitalı arnawlı qániygelestirilgen bankler, jeke mulkdarlar hám mámleket tarepinen de beriliwi múmkin. Kapital qarjılardı bir mámleketten ekinshi mámleketke alıp shıǵıwı kapital investiciyası formasında amelge asırıladı. Sırt el investiciyaları kredit formasında beriliwi menen birge ol qospa kárxanalardı shólkemlestiriw maqsetinde ónimdar investiciya formasında da shıǵarıladı.

111

Xalıqaralıq kreditlerdi investiciya formasında shıǵarıwdan maqset:

-bajı tólemlerin aylanıp ótiw;

-mámleketlerdegi shiyki zat, islep shıǵarıw, isshi kúshi resursları qunındaǵı parıqlardan paydalanıw;

-islep shıǵarıp atırǵan ónimlerdiń básekige shıdamlılıǵın asırıw, tiykarınan óndiris qarejetlerin kemeytiriw esabınan;

-sırt el investiciyalarınıń milliy ekonomikaǵa kirip keliwi menen baylanıslı bolǵan salıq tólemleri jeńilliklerinen paydalanıwdan ibarat.

Sırt el kapitalınıń isbilermenlik kapitalı sıpatında milliy ekonomikaǵa kirip keliwiniń sociallıq ekonomikalıq mánisi tómendegilerden ibarat.

-milliy ekonomika rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan, kuramalı texnologiyalardı talap etiwshi ónimlerdi islep shıǵarıwǵa erisiwden;

-kárxanalardı jańa óndiris texnikası hám texnologiyaları menen qurallandırıw;

-milliy kásiplik ónerge iye bolǵan qániygeli isshilerdi tayarlawdan;

-tovarlardı import qılıw esabınan onı islep shıǵarıw finanslıq jaqtan abzallıǵınan ibarat.

Kapitaldı shetke shıǵarıw eki formada tuwrı investiciyalastırıw hám papkadaǵı investiciyalastırıw formasında ámelge asırıladı.

112

Tuwrı investiciyalastırıw kapital qoyılmaları sarıplanıp atırǵan obyektti qadaǵalaw huqıqın beredi. Tuwrı investiciyalastırıw kim kóbirek investiciya ajıratsa sol investor investiciya qárejetleri ústinen tolıq qadagalawdı ornatadı. Belgilengen obyekt boyınsha papkadaǵı investiciya onıń ústinen tolıq qadaǵalaw ornatılıwın támiynleydi.

Bazar ekonomikası sharayatında papkadaǵı investiciyanıń áhmiyeti asıp barmaqta. Bul tiykarınan islep shıǵarıw texnologiyaları sawdası menen baylanıslı.

Texnologiyalar sawdası menen tiykarınan onı islep shıǵarıwshı kárxanalardan alıp satıw múmkin yaki satıwshıdan onnan paydalanıw huqıqın satıp alıw jolı menen ámelge asırıw múmkin. Bul tiykarınan janalıq patentlerin satıp alıw esabınan ámelge asırıladı. Islep shıǵarılǵan jańalıq texnologiyaları «NOU-XAU» jańalıqları patentlerine baylanıslı bolmawı múmkin. Biraq onı óndiriste qollanılsa sawda nátiyjeliligin beriwi múmkin. Bul janalıq málim bir texnologiyanı ámelge asırıw menen baylanıslı bolǵan óndiris processin oǵan sarıplanatuǵın finans qarjıları qárejetlerin hám basqa sawda menen baylanıslı bolǵan operaciyalardı ózinde sáwlelendiriwi múmkin.

113

Bul jerde:

Rs - royalti tólem dárejesi;

R- jıllıq royalti tólemi;

S- jıllıq satılǵan tovarlar sap qunı.

Jıllıq satılǵan tovarlardıń sap qunı qıya salıqlar hám hár qıylı tólem hám jıyımların ayırǵannan keyingi qunı esaplanadı.

Juwmaqlap aytqanda házirgi dáwirde mámleketler olardıń subektleri ortasında ekonomikalıq qatnasıqlardı rawajlandırmay turıp milliy ekonomikanı rawajlandırıwdıń halıq aralıq integraciyasız kóz aldımızǵa keltiriw qıyın.

12- Tema: ISBILERMENLIK XÍZMETINDEGI QÁWIP QÁTERLER

1.Isbilermenlik qáwip qáteri mazmunı

Bazar ekonomikası sharayatında kishi kárxanalar, jeke isbilermenler ózleriniń óndiris processlerin shólkemlestiriw hám alıp barıw, sharayatında qáwip-qáterler aldın alıw boyınsha tiyisli ilajlardı qollanıw zárúr. Isbilermenlik qáwipqáteri insannıń isbilermenlik háreketi menen baylanıslı boladı.

Isbilermenlik qáwip -qáteri bazar ekonomikası sharayatında aktiv iskerlik boladı.

114

Qáwip-qáterler obyektiv hám subektiv sebepler menen baylanıslı. Álbette aldınnan turıp málim subektiv yaki obyektiv qáwip-qáterler bolıwı múmkin dep aytıw qıyın. Biraq qáwip-qáterler málim bir baǵdarda kelip shıǵıwın shamalap anıqlaw múmkin.

Qáwip-qaterler isbilermenlik háreketinde islep shıgarıw, bólistiriw, almasıw hám tutınıw basqıshlarında bolıwı itimalılıǵı kúshli. Isbilermenlik háreketin alıp barıwdan maqset mámlim payda yaki dáramat alıw esaplanadı. Biraq bul payda alıwdı isbilermen tárepinen rejelestirilgen bolsa da onı aladı dep aytıw qıyın. Qandayda bir obyektiv yaki subektiv sebeplerden biri oǵan keri tásir etiwi múmkin.

Obektiv sbepler bul siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq hám basqa sebepler bolıwı múmkin. mámleket tárepinen milliy ekonomikanı ekonomikalıq rawajlandırıw boyınsha qabıl etilgen qararları, shara xám ilajları tásir etiyai múmkin. Yaki mámlekettiń sırtkı siyasatındaǵı ózgerisler ekonomikalıq sebepler isbilermenlik kapitalınıń qáliplesiwi, kredit alıw menen yaki texnika hám texnologiyalardı, shiyki zatlardı satıp alıw menen baylanıslı bolıwı múmkin.

Sociallıq shárt –sharayatlar óndiris hám sociallıq infradúzilimelerdi qaliplestiriw, isshi kúshlerine miynet etiw hám jasawı ushın zárúr

115

bolǵan shárt – sharayatlardı shólkemlestiriwde sáwlelenedi.

Isbilermenlik háreketi rawajlanıwı onıń islep shıǵarǵan ónimleri yaki xızmetlerin tutınıw taabına baylanıslı. Isbilermen ónim islep shıǵarsa oǵan talap bolmasa ol álbette sınadı.

Demek isbilermenlik háreketi bir tárepten erkin ekonomikalıq islep shıǵarıwǵa tiykarlanǵan bolsada onı hár dayım qáwip –qáterler gúzetip júredi. Sonıń ushın da isbilermen marketing izertlewleri arqalı bazar jaǵdıyın, tutınıwshılar talapların úziliksiz ráwishte

Qáwip-qaterlerdiń kelip shıǵıw sebeplerin tereń úyrenbesten onıń aldın alıw boyınsha málim bir ilaj hám isbilermenlerdi qollaw qıyın.

Amerikalı ekonomist P.Duker isbilermenlik xızmeti qáwip – qáterde rawajlanatuǵın islep shıǵarıw iskerligi dep esaplaydı. Onıń pikirinshe isbilermenlik xızmetiniń qáwipliligi isbilermenniń isbilermenlik xızmetin alıp barıw ushın jeterli dárejede ilim hám isbilermenlik potentsialına iye emesligi dep esaplaydı.

Isbilermenlik qáwip-qáteri obyektiv ekonomikalıq kategoriya bolıp, ekonomikalıq rawajlanıwnıń málim bir baǵdarında júzege keledi hám onı aldın alıw ilajların islep shıǵıw múmkin.

116

Isbilermenlik qáwip-qáteri málim bir qáwiplilik tiykarında júzege keledi.

Isbilermenlik qáwip-qáteriniń payda bolıw sebepleri:

-isbilermen subektleriniń isbilermenlik xızmetleriiniń alıp barıwları ushın jeterli dárejede ilim hám ámeliy tájriybeleriniń jetispewshiligi;

-isbilermenlik xızmetin shólkemlestiriwde tosınarlı ekonomikalıq emes jaǵdaylarıń payda bolıwı nátiyjesinde islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw ushın jeterli dárejede islep shıǵarıw quralları, shiykizatlarınıń jetispewshiligi, yamasa islep shıǵarılǵan ónimlerge tutınıw talaplarınıń kemeyiwi, islep shıǵarıw qárejetleriniń ósiwi menen ónimniń ózine túser bahasınıń ósiwi aqıbetinde belgilengen payda yamasa dáramattıń alınbawı;

-isbilermenlik xızmetini rawajlanıwına qarsı túrıwshı social, ekonomikalıq ortalıqlardıń bolıwı yamasa jergilikli basqarıw shólkemleri tárepinen tiykarsız onıń xızmetine aralasıwınan ibarat.

2. Qáwip-qáterler turleri

Isbilermenlik xızmeti qáwip-qáterlerden awlaq bolmaǵan ekonomikalıq xızmet esaplanadı. Isbilermen islep shıǵarıw processi menen baylanıslı bolǵan qáwip-qáterlerdi úshinshi subektine júklew arqalı óziniń ıqtıyarıy xızmetin zıyansız alıp barıwı múmkin.

117

Máselen, islep shıǵarıw processini yamasa islep shıǵarǵan ónimlerin qamsızlandırıw arqalı ámelge asırıw múmkin.

Isbilermenlik xızmetinde qáwip-qáterler málim bir qarar qabıl etiwde hám onı ámelge asırıwda júzege keliwi múmkin.

Sebebi qabıl etilgen qarardı obyektiv ráwishte tiykarlanbaǵanlıǵı yamasa bul qarardı ámelge asırıw ushın jeterli shárt-sharayatlardıń shólkemlestirilmegenligi aqıbetinde júzege keliwi múmkin. Isbilermen óz xızmetinde qáwipqáterlerden awlaq bolıwı ushın bazar marketingti úyrenip barıwı menen birge islep shıǵarıw marketingin úyreniw tiykarında islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwi kerek.

Isbilermenlik xızmetinde bolatuǵın qáwipqáterdi álbette ishki hám sırtqıǵa bólıp úyreniw hám onıń aldın alıw zárúr.

Ishki qáwip-qáterler islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw menen baylanıslı bolıp onıń islep shıǵarıw bólimleri ortasındaǵı qatnasların optimallastırıw hám jumıs kúshleri miynetlerin materiallıq xoshametlew dárejelerin túwrı shólkemlestiriw arqalı saplastırıw múmkin.

Sırtqı qáwip-qáterler bolsa isbilermenlik xızmetine bolǵan sırtqı ortalıq menen baylanıslı. Máselen mámlekettegi siyasıy ekonomikalıq hám tabiyiy jaǵday. Isbilermenlik qáwip-qáterleriniń tómendegi turleri bar. Isbilermenlik islep shıǵarıw

118

qáwip-qáteri. Bul tiykarınan islep shıǵarıw processin shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan obyektiv ekonomikalıq jaǵdaydan kelip shıǵadı.

Kommerciyalıq qáwip-qáter tiykarınan islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan shiyki-zatlar texnika hám texnologiyalardı satıp alıw menen islep shıǵarılǵan ónimlerni tutınıw bazarina jetkerip barıw qáwipqáterlerinen turadı. Isbilermenlik subektleri óz iskerliklerin sırtqı bazar menen hám baylanıslı halda alıp baradı. Demek sırtqı sawda tarawında qáwipqáterler valyuta qatnaslarında júzege keledi. Valtyuta qáwip-qáteri ádette dúzilgen pitim dáwirinde ónimlerdiń satıp alıw bahalarınıń ózgeriwi, yamasa baj tólemleriniń ózgeriwi aqıbetinde júzege keledi.

3. Isbilermenlikte islep shıǵarıw qáwipqáteri

Biraq bazar ekonomikası sharayatında tiykarınan islep shıǵarıw isbilermenlik qáwip-qáteri dárejesi joqarı boladı.

Bunıń tiykarǵı sebepleri:

-isbilermen subektlerin xojalıq pitimlerine bysınbawı;

-jergilikli basqarıw shólkemlerin olardıń jumıslarına aralasıwı;

-siyasiy turaqsızlıq; -ekonomikalıq turaqsızlıq;

-Isbilermenlik subektlerniń xuquqlarınıń kemsitiw;

119

-islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw ushın texnika hám texnologiyalardı satıp alıwdıń quramalılıǵ;

-shiyki-zatlardıń jetispewshiligi;

-tájriybeli kásip mamanlıǵına iye bolǵan isshi kúshleriniń jetispewshiligi;

-basqarıwdı talap dárejesinde alıp barılmawı hám basqalardan ibarat.

Qáwip-qáterler isbilermen yamasa menedjer tárepinen basqarılıp barılıwı tiykarında onıń aldın alıw hám saplastırıw múmkin.

Islab shıǵarıw kóleminiń kemeyiw sebepleri: -islep shıǵarıw qárejetleriniń ósiwi;

-júklep jiberilgen tovarlarǵa pul túsiminiń óz waqtında túspewi;

-tutınıwshılardıń qarızǵa alınǵan tovarlardıń pullarınıń óz waqtında ótkerilmewi.

4. Finanslıq qáwip-qáterler

Finanslıq isbilermenlik qáwip-qáteri tiykarınan kishi isbilermenlik kárxanaların óz-ara bankler menen finanslıq qatnaslarda, júzege keledi. Finanslıq qáwipqáterler kóbinese kishi isbilermenlik kárxanalarınıń ózinde islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw ushın jeke qarjıları jeterli dárejede bolmaslıǵı sebepli olar kóbirek jallanba qarjılar tiykarında islewi tiykarında júzege keledi.

Bazar ekonomikası sharayatında islep shıǵarılǵan ónimler de bárqulla belgilengen múddette

óziniń tutınıwshıların taba almawı

120