Biznes hám isbilermenlik tiykarları

shólkemlestiriw, haqı tólew, transportta tasıw, halıqqa basqa xızmetler kórsetiw usaǵan maǵlıwmatlardı tez aladı. Bunda olarǵa esaplaw texnikası, maǵlıwmatlardı qayta islew processlerin kompyuterlestiriw járdem beredi.

Bul maǵlıwmat isbilermenge qararlardı qabıl

kóbeytiwge jeterli dárejede kúsh sarıplaydılar. Firma kótere hám usaqlap satıwshılar hám basqa awqamlaslardı oǵan áhmiyetli xabarlardı uzatıwǵa

maǵlıwmatlardı tańlap alıw imkanı da júzege keledi. Qarsılaslar reklamalardı olarǵa bolǵan reklama qárejetlerin hám olar paydalanıp atırǵan reklama quralları toplamın alıw ushın gazetadan kesip alınǵan úzindiler byurosınıń pullıq xızmetlerinen xabarlasadı.

Kishi hám jeke kárxanalar óz bazarları territoriyasın keńeytirip barıwı ushın maǵlıwmatlar izlep tabıwdıń jańa jolların izlep tabıwǵa májbúr boladı.

Bazı bir kárxanalarda aǵımdaǵı maǵlıwmatlardı jıynaw hám tarqatıya boyınsha arnawlı bólimler hám

81

isbilermenlerge arnawlı tayarlanǵan maǵlıwmatlardı jiberedi.

Bul bolsa isbilermenge kelip atırǵan maǵlıwmatlar sıpatın asıradı.

Isbilermenlerde óz kúshleri menen biznes izetrlewler ótkiziwge waqıt hám kónlikpe jeterli emes, sonın ushın olar bunday izertlewlerdi buyırıwǵa májbúr.

3. Biznesti izzertlewler sistemasınıń quramı

Biznes izertlewler sistesı óz ishine tómendegilerdi aladı:

-bazardı izertlew;

-reklama quralları, reklama daǵazaları nátiyjeliligin;

-isshilerdiń jumısqa bolǵan qatnasıqların;

-konkurentlerdiń tovarların;

-baha siyasatın;

-tovar assortimentlerin;

-halıq – aralıq bazarlardı úyreniw;

-basshını maǵlıwmatlar menen támiynlewdi izertlew;

-isshiler menen islesiw siyasatın hám olardıń iskerligin bahalawdı;

-sociologiyalıq izertlewler ótkiziwdi aladı.

Biznes izertlewler tómendegishe ótkiztledi: Izertlewshiler birinshi basqıshta mashqalanı

anıq belgilewi kerek. Maǵlıwmat toplaw júda qımbatqa túsedi hám islep shıǵarıw menen baylanıslı bolmaǵan qárejetlerdiń ósiwine alıp

82

keledi. Anıq qoyılǵan maqset mashqala sheshiminiń yarımı esaplanadı. Ekinshi basqıshta buyırtpashını qızıqtırıp atırǵan maǵlıwmat túri hám onı nátiyjeli toplaw jolları anıqlanadı. Ekilemshi maǵlıwmat aldınnan basqa maqsetler ushın jıynalǵan maǵlıwmat bolıp, onıń derekleri tómendegiler:

-kárxanalar esabatları;

-izertlewler haqqındaǵı esabatlar; -mámleketlik mekemelerdiń baspaları; -balans esabatlar;

-statistikalıq maǵlıwmatlar; -birjalar maǵlıwmatları;

-baspalar, jurnallar, radio, televidenie hám t.b. Ekilemshi maǵlıwmat arzan bolıwı hám alıw

ańsatlıǵı menen parıqlanadı. Biraq maǵlıwmatlar eskirgen hám anıq emes bolıwı múmkin.

Bul jaǵdayda izertlewshiler kóbirek qarjı hám waqıt sarıplap birlemshi maǵlıwmat jıynawǵa kirisediler. Birlemshi maǵlıwmat – bul anıq maǵlıwmat bolıp, onı toplawdıń 3 usılı bar:

1) baqlaw; 2) tájriybe;

3) anketa.

Baqlaw – adamlar hám jaǵday ústinen tuwrıdantuwrı baqlaw júrgizip, ol arqalı paydalı ideyalar, qarsılasları tájriybesin úyreniwge alıp keledi.

Tájriybe izertlewleri salıstırılıp atırǵan subektler toparın tańlaw, túrli jaǵdaylardı jaratıw,

83

salıstırılıp atırǵan subektler ústinen qadaǵalawdı hám parıqları dárejesin anıqlawdı talap etedi.

4. Isbilermenlikte maǵlıwmat penen támiynlewdiń kompyuter sisteması

Maǵlıwmatlar menen támiynlewdiń wazıypası bárshe mártebedegi isbilermenlerdi sıpatlı maǵlıwmatlar sisteması menen óz waqtında támiylew esaplanadı.

Isbilermenler nátiyjeli islewi ushın jeterli muǵdardaǵ bárshe kerekli maǵlıwmatlar menen támiynleniwi kerek.

Hár bir kishi kárxanada xújjetlerdi úyreniw processinde úziliksiz, ózgeriwsheń hám dórendi maǵlıwmatlardı, olardıń cikllıǵı, qarar qabıl etiw ushın isletiliwin anıqlaw kerek. Xújjetlerdi texnikalıq, rejeli, finanslıq, normativ, dástúriy toparlarǵa ajıratıw múmkin.

Maǵlıwmat aǵımların shólkemlestiriw tómendegilerdi óz ishine aladı:

-maǵlıwmatlar qarjaları hám tutınıwshılardı anıqlaw;

-xújjetler aylanısın islep shıǵıw; -maǵlıwmatlardı toplaw, uzatıw, qayta islew

hám saqlaw ushın texnikalıq qurılmalardı anıqlaw;

-rásmiylestiriwdi dizimnen ótkiziw, muwapıqlastırıw hám tastıyıqlaw tártiplerin belgilewdi aladı.

Kishi hám jeke biznesti maǵlıwmat penen támiynlewdi shólkemlestiriwde bar bolǵan esaplaw

84

texnikasındaǵı maǵlıwmatlardı toplaw, qayta islewdiń avtomatlastırılıw hám

mexanizaciyalastırıw dárejesinen kelip shıǵıwı kerek. Texnikalıq qurallar qanshelli quramalı bolsa,

biznes, isbilermen miynetin shólkemlestiriw sonshelli nátiyjeli boladı.

Shólkemlestiriw texnikalıq quralǵa maǵlıwmatlardı alıw hám qayta islew, nusha kóshiriw hám olardı kóbeytiw ushın úskeneler, mashinalar, baylanıs kuralları kiredi. Isbilermenler óziislerinde

ápiwayı qural-jaraqları: qálemler, ruchkalar, schetlar, tablitsalar, grafikler uqsaǵanlardan paydalanadı. Kishi hám jeke biznesti informaciya menen támiyinlewdi shólkemlestiriw hújjetleriin saqlaw quralları tartpaları, kartotekalar, magnitli kassetalar, magnit hám lazer diskleriniń bolıwın názerde tutadı. Baylanıs quralları: telefon, ATS, direktorlıq hám dispecherlik kamutatorları, radiobaylanıs, shaqırıw hám avariya signal beriw qurılmaları áxmiyetli esaplanadı.

Bizneste maǵlıwmatlardı qayta islew ushın hár qıylı esaplaw mashinaları qollanıladı. Olarǵa:

-esaplaw – klavshlı mashinalar; -esaplaw – perfokartalı mashınalar;

-elektron – esaplaw mashınaları esaplaw – klavshlı mashınalar eń ápiwayı arifmetik ámellerdi mexanizaciyalawǵa imkan beredi.

85

Elektron – esaplaw mashınaları quramalı logikalıq operaciyalardı:bólistiriw, keyingi ámeldi tańlaw, islep shıǵarılǵan dástúrler boyınsha quramalı esaplardı ótkeriwdi orınlaw qábilietine iye.

Ónimli miynet ushın tómendegiler zárúr: -jumısshı orınların ashıw hám olarǵa xızmet

kórsetiw;

miynetti anıq bólistiriw hám birlestiriw;

-miynet processlerin mexanizaciyalastırıw hám avtomatlastırıw, qániygeler miyneti hám turmısınıń qolaylı sanitariya-gigiena shártsharayatların jaratıw.

Isbilermendi materiallıq hám miynet zapasları,islep shıǵarıw texnologiyası, ónimlerdiń iózine túser bahası, kishi kárxana ishinde júklerdi tasıw, qániygeler miynetine haqı tólewdi shólkemlestiriw,olardıń tájriybelerin asırıw haqqındaǵı informaciyalarǵa mútájligi boladı.

Isbilermenlerge:

- social– psixologik informaciyalartábiyat ortalıǵınıń ekologiyalıq jaǵdayı;

-ónim tutınıwshılarınıń jasawı hám turmıslıq sharayatları haqqındaǵı informaciyalar kerek.

Keskin báseki sharayatında tek ǵana ilimiy texnik progressiniń aldında barıwshı, tutınıwshılar talabın esapqa alıwshılarutıp shıǵadı. Ilmiy texnik progress ózeginen barıw ushın isbilermenge ilimiy informaciyalar, pán hám texnika utısları haqqınlaǵı bilimleri kerek.

86

9-TEMA: IDEYALAR INTEGRACIYASÍ HÁM MAǴLÍWMATLARDÍŃ ISBILERMENLIKTI RAWAJLANDÍRÍWDAǴÍ ORNÍ

1. Isbilermenlik ideyası hám onıń mazmunı

Isbilermenlik háreketi málim bir ideyaǵa tiykarlanıwı kerek.

Isbilermenlik ideyası – bul ózinde innovacion táreplerin sáwlelendiriwshi ideya.

Isbilermenlik ideyadan baslanadı. Bul degeni aldın isbilermen ne islewi kerekligi, qanday biznes penen shuǵıllanıw zárúrligin oylap málim bir ideyanı islep shıǵadı. Isbilermen ideyası úziliksiz ráwishte jetilisip baradı.

Ideyanıń hár dayım jetilisip barıwı ushın isbilermende tómendegi qábiletler bolıwı zárúr:

-isbilermenlik qábileti;

-málim ónim túrlerin islep shıǵarıwǵa yaki xızmet kórsetiwge jeterli dárejede zárúr bolǵan bilimge iye bolıwı;

-sawda hám finans ortalıǵında dáldalshılıqtı shólkemlestire alıwı;

-innovacion iskerlik haqqnda túsinikke iye bolıwı kerek.

Isbilermenniń aqıl-oyı onıń ideyası tutınıwshılardıń talabın biliw hám onı qanaatlandıra alıw menen baylanıslı bolıwı kerek.

87

Biznes penen shuǵıllanatuǵın isbilermenlik háreketi jańa ideyalar menen hár dayım bánt bolıwı kerek.

Buǵan mısal etip, Morgan, Ford, Rokfeller usaǵan AQSHtıń belgili adamların keltiriw múmkin. Olar ózleriniń qarjıları, uqıbı bolǵanı, áwmeti júriskeni ushın emes, bálki hár dayım jańadan – jańa isbilermenlik ideyaları menen bánt bolǵanı, pántexnika jetiskenliklerinen paydalanıp barǵanı ushın da usı dárejege jetkenler.

Isbilermenlik ideyasın ábden oylap, puxta biznes rejeni dúzip almaǵan isbilermen háreketi dáramat alıw menen emes bálki zıyan kóriw menen xarakterlenedi. Sonın ushın isbilermenlik ideyası islep shıǵılar eken, «jeti ólshep bir kes» degen maqalǵa ámel qılıw kerek. Isbilermenlik ideyası isbilermenliktiń qay dárejede qabiletke iye ekenliginen dálalat beredi.

2. Isbilermenlik ideyası derekleri, tvorchestvolıq, aqılıy hújim, onıń hám mazmunı

Isbilermenliktiń tiykarǵı wazıypası óz ideyaların málim bir ortalıqqa engiziw ushın kerekli bolǵan birlemshi kapitaldı qáliplestiriwden ibarat.

Isbilermenlik ideyasın ámelge asırıw islep shıǵarıw processi menen baylanılı. Bunıń ushın isbilermen óz ideyaların ámelge asırıw ushın islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw kerek.

Isbilermenlik ideyalarına hám maqsetlerine tuwrı keletuǵın hám tartılatuǵın kóleminen kelip

88

shıqqan halda jańa islep shıǵarıw quramın qáliplestiridi. Eger isbilermen óz ideyasınıń initsiatorı hám investorı sıpatında qatnasıp atırǵan bolsa, iskerliktiń shólkemlestiriwshi, huqıqıy formasın, kárxana ushın qosıp atırǵan óz úlesin aldınna belgilep alıwı kerek. Solay etip isbilermen óz isin shólkemlestiriw principi jamiyet ushın jańa islep shıǵarıw quramın qáliplestiriw hám onda óziniń qay dárejede qatnasıwın belgilep alıwdan ibarat.

Óz isin durıs shólkemlestiriw isbilermenniń tiykarǵı faktorlarınan esaplanadı. Sonıń ushın hám isbilermen óz isiniń quramlı bóleklerin hár tárepleme itibarǵa alıwı kerek. Isbilermen háreketiniń bul táreplerin úyreniwde onıń iskerliginiń izbe-izligin baqlaw ayrıqsha áhmiyetke iye. Bunda isbilermenniń tiykarǵı háreketleri izbeizligi tómendegishe bolıwı múmkin:

-birinshiden, biznes ideyanı islep shıǵıw;

-ekinshiden, isbilermenlik ortalıǵın tereń úyrenip shıǵıw;

-úshinshiden, isbilermenniń ekonomikalıq mápi menen biznes ideyasınıń óz-ara tuwrı keliwi, isbilermenlik ideyası menen isbilermenlik ortalıǵınıń óz-ara sáykesligi;

-tórtinshiden, ideyanı ámelge asırıw ushın kerekli bolǵan kapital kolemin belgilep alıw;

89

-besinshiden, biznes ideyanı ámelge asırıw ushın kerek bolǵan kárxana yaki shólkemdi qaliplestiriw.

Hár bir isbilermenlik háreketiniń tiykarın málim bir ideya quraydı. Bul ideyalar tómendegiler menen ajıralıp turadı: kimdir tovardı jańadan oraw ideyasın beredi; bazardaǵı bar bolǵan tovarǵa jańalıq kirgizedi hám sonıń menen oǵan bolǵan talaptı asırıwǵa háreket qıladı.

Isbilermenlik ideyası kóbinese óziniń kásiplik iskerliginde ǵárezsizlikke erisiw hám qosımsha payda alıw qálewinde bolǵan adamlarda payda boladı. Bunıń ushın olar ekonomikalıq processlerdi hár tárepleme analiz etip, ondaǵı jetispewshiliklerdi anıqlap, oǵan óz háreketin baǵdarlawǵa umtıladı.

3. Isbilermenlik ideyası tájriybeleri

Eger isbilermenlikte óz biznesin shólkemlestiriw júzesinen birar bir ideya bar bolsa, ol halda ol isbilermenlik ortalıǵın óz ideyası hám ekonomikalıq mápi menen baylanıslı halda analiz qılıwı kerek.

Isbilermen málim bir ortalıqta anıq bir ideyanı ámelge asırıw formasın belgilep alıwı kerek. Bunday formalardıń túri júdá kóp. Isbilermenlik wazıypaların jeke halda hám topar bolıp ámelge asırıw múmkin. Qanday formalardı tańlaw ideyaǵa hám de isbilermenlik ortalıǵına baylanıslı. Máselen, sawda kárxanasın shólkemlestiriw ideyası jeke

90

halda, gerbish zavodın shólkemlestiriw bolsa málim bir topar formasında ámlge asırılıyaı múmkin.

Isbilermenlik ortalıǵın hám ideyasın hár tárepleme analiz etiw usı ideyanı ámelge asırıw ushın kerek bolǵan kapital muǵdarın belgilep alıwǵa járdem beredi. Bunda isbilermen bankten yaki biznes fondınan kredit alıya ushın biznes – reje yaki texnikekonomikalıq tiykardı (TET) islep shıǵıwǵa tuwrı keledi.

Biznes rejede isbilermen isbilermenlik ideyasına tayanǵan halda tovarlar hám xızmetler islep shıǵarıw ushın kerek bolǵan shárt – sharayatlardı ámelge asırıwda bárshe qárejetler muǵdarın sáwlelendiredi. Bul jaǵdayda kapital kólemin belgilew, isbilermenlik ideyasın ámelge asırıw ushın tartılıwı lazım bolǵan finanslıq resurslardı anıqlaw kerek boladı.

Isbilermenlik ideyasın málim bir ortalıqta ámelge asırıw múmkinligin anıqlap alıwdı, isti shólkemlestiriw boyınsha zárúr bolǵan finanslıq qarjılardı alıw alıw dereklerin tańlaǵannan keyin isbilermen óz iskerligin úsh baǵdarǵa qaratıwı kerek:

Birinshi baǵdar – islep shıǵarıw processleri hám isbilermenlik quramın basqarıw, bunda menedjment principleriniń túri, sıpatı erkin rawajlanadı. Isbilermen zamanagóy menedjer bolıp, islep shıǵarıwdı bazar talaplarına maslastırı alıyaı kerek.

91

Ekinshi baǵdar – bazardı hár tárepleme

úyreniw. Bazarda bolıp atırǵan processlerdi analiz qılmastan isbilermenlik háreketin nátiyjeli alıp barıw hám málim dárejede payda alıw múmkin emes.

Úshinshi baǵdar – sherikler menen bolatuǵın baylanıslardı jaqsı jolǵa qoyıw esaplanadı. Bunda isbilermenlikti jánede rawajlandırıw jolında sheriklik ortasındaǵı tek ǵana islep shıǵarıw emes, bálki ekonomikalıq qatnasıqlardı da jańa baskıshqa kóteriwde belgilengen maqsetke erisiwdiń girewi bolıw múmkin.

4. Maǵlıwmatlardıń isbilermenlikti rawajlandırıwdaǵı ornı

Isbilermenlik hám kishi biznes sheńberinde orınlanıp atırǵan islerdiń hár qıylı túrlerine juwap beriwshi maǵlıwmatlardı bazar sharayatında qaliplesiw úlken social – ekonomikalıq áhmiyetke iye. Maǵlıwmat bul – islep shıǵarıwshılar, tovardı satıwshılar hám qarıydarlar ortasındaǵı baylanıs forması.

Maǵlıwmatlar ishki, sırtqı, dástúriy hám normativ túrlerine bólinedi. Ishki maǵlıwmat kishi kárxana yaki sawda shólkemi ishinde aylanadı. Ol kárxana iskerligin onıń texnik ekonomikalıq kórsetkishleri, materiallıq hám miynet qárejetleri kólemin, naq pul háreketin, debitorlıq hám kreditorlıq qarızları haqqındaǵı maǵlıwmatlar sáwlelendiredi.

92

Sırtqı maǵlıwmatlar ónim islep shıǵarıwshılardıń tutınıwshılar, hákimiyat mekemeleri, bankler, konkurentler hám basqa shólkemler menen baylanıslardı táriypleydi. Bunda tovarlardı satıw hám satıp alıw shártleri haqqında sırtqı ortalıq xabarları boladı.

Bizneste ekonomikalıq maǵlıwmatlar ayrıqsha hám jetekshi áhmiyetke iye. Sebebi olar tovar islep shıǵarıw, materiallıq baylıqlardı bólistiriw, almastırıw, tutınıw processlerinde adamlar ortasındaǵı qátnasıqlardı sáwlelendiredi.

Bunnan tısqarı isbilermenlikti rawajlandırıwda ilimiy-texnika maǵlıwmatlarınıń roli de áxmiyetli bolıp, olar islep shıǵarıwdıń ilimiy – texnikalıq progress tiykarında rawajlanıwın kórsetedi.

10- TEMA: ISBILERMENLIK XÍZMETINIŃ IMKANIYATLARÍN HÁM ONÍŃ PAYDASÍN ANÍQLAW

1.Isbilermenlik imkaniyatları hám onıń mazmunı

Isbilermendi óz iskerliginen qanday materiallıq payda alıwı qızıqtıradı, biraq islep shıǵarıp atırǵan ónimi tutınıwshını ruwxıy hám ekonomikalıq jaqtan qızıqtıra alsa ǵana, óz isin rawajlandırıw ushın jeterli qarjı toplaw hám dáramat alıwdı támiynlewi múmkin.

Kishi isbilermenliktiń unamlı tárepleri, olardıń kapitalınıń kishiligi, tez aylanıwshańlıǵı, islep shıǵarıw qurallarınıń tezde almastırıw

93

imkaniyatları bolıp esaplanadı. Onıń bir qansha abzallıqqa iye bolıw imkaniyatı tómendegilerden ibarat:

-izleniw, jańa ónimlerdi házirgi zaman talabına jetkew hám ózlestiriw, olardıń talabı tez ózgerip turıwın, istiń qáwipi esapqa alǵan halda kishi birlespelerde islep shıǵarıw;

-tez texnikalıq servistiń isenimliligi hám tutınıwshılar menen bekkem baylanıslar ornatıwı;

-islep shıǵarıwdı maslasıwshı tárizde shólkemlestiriw hám ónim satıwdı bazar talaplarına, hámde bazar jaǵdayları ózgerislerine muwapıq alıp barıwı;

-artıqsha isshi kúshin ózine sińdiriwi; -basqarıwdıń ápiwayılıǵı, úlken

administrativ apparatlarınıń joqlıǵı, qurılıs hám proekt quwatlarının ózlestiriwde qısqa múddette kapital qárejetleriniń tez ózin aqlawı, kapital aylanbası tezligi; -shiyki zat hám miynet resursları, islep shıǵarıw shıǵındılarınan tolıǵıraq hám nátiyjelirek

paydalanıwdan qáliplesedi.

Isbilermenlikte jańa xabar texnologiyaların, jańa ideyalar hám óndiristi modernizaciyalaw menen islewdi támiynlew imkaniyatları jeterli dárejede bar. Sebebi kishi biznes subektleri payda alıwdı támiynlewleri ushın islep shıǵarıp atırǵan ónimlerin sıpatlı hám básekege shıdamlı bolıwın támiynlewleri kerek.

94

Bul bolsa isler shıǵarıw processine jańa texnika hám texnologiyalardı qollanıw tiykarında ámelge asırıw múmkin. Olar bunı ańlı ráwishte islep shıǵarıwǵa qollanıwǵa itibar berdi. Ózbekstanda kishi kárxanalar sistemasın júzege keltiriw tómendegi imkaniyatlardı jaratadı:

-jańa múlkshilik formalarınıń payda bolıwı nátiyjesinde jańa xojalıq qatnasıqlarınıń engiziliwi erkin miynet resursları bazarınıń qaliplesiwi, islep shıǵarıwda bosatılatuǵın shaxslardıń islep shıǵarıwǵa kóbirek tartıwǵa shárt-sharayatlardıń jaratılıwı;

-jumısqa jaramlı halıqtıń bazar talapları tiykarında qasiplik sheberligin asırıw;

-halıqtıń halıq tutınıw tovarlarına bolǵan talarların tolıǵıraq qanaatlandırıw ushın islep shıǵarıwdı xalıq jasaytuǵın jerlerge jaqınlastırıw;

-milliy hám kórkem ónermentshilikti tiklew, kishi hám orta qalalardı, awıllıq elat punktlerin rawajlandırıwǵa járdem kórsetiw, hár bir region ushın júdá áxmiyetli bolǵan halıq xojalıǵı nátiyjeliligin asırıw.

Ózbekstanda kishi kárxanalardı finanslıq qollapquwatlaw sisteması jetilistiriliwi ńátiyjesinde kishi jeke bizneske xızmet kórsetetuǵın bankler, fondlar, investiciyalıq hám qamsızlandırıw shólkemleri ózleriniń iskerligi menen olardıń háreketlerin xoshametlep rawajlanıwları ushın zárúr bolǵan shártsharayatlardı jaratıp atır.

95

2. Kishi biznestiń ózine tán ózgeshelikleri hám imkaniyatları.

Kishi biznes kárxanaları iri firmalardan parıq qıladı hám bazar ekonomikası sharayatında múmkinshiliklerin ámelge asırıw ushın úlken imkaniyatlarǵa iye. Olar basqarıw hám qararlar qabıl etiwde erkinlikke, texnologiyalıq ajıralǵanlıq, epshillik ózleriniń iskerligin iri kárxanalar qıla almaǵan isti eń úlken payda alıw menen shólkemlestiriwge járdem beredi.

Kishi kárxanalar isler shıǵarıp atırǵan ónimleriniń túrlerin ózgertip, tutınıwshılardıń ózgeriwsheń talaplarına kóre tovarlar islep shıgarıw menen bazar jaǵdayınıń ózgeriwine tez juwap qaytarıw qábiletine iye. Olar adamlardıń máwisimlik mútájlikleri: qısqı hám jazǵı dem alıw, muzqaymaq, salqın ishimlikler islep shıǵarıw kibilerdi tolıraq hám sıpatlı qandırıw imkaniyatına iye.

Tutınıwshılar menen tuwrıdan-tuwrı baylanıs kishi firmalardıń tiykarǵı qásiyetlerinen esaplanıp, bunday jaǵday iri islep shıǵarıwda bayqalmaydı.

Máselen, kishi nanbayxana nan ónimlerin tayarlaydı hám sol jerdiń ózinde onı qarıydarlarǵa satadı, qarıydarlardan buyırtpalar aladı. Sonıń menen birge sol jerdiń ózinde qarıydarlardıń pikirlerin hám másláhátlerin biliwi múmkin.

Kishi kárxanalar tovarlar hám xızmetler bazarınıń belgilengen segmentinde qánigelesedi.

96

Qánigelesiw miynetónimdarlıǵın asırıw, materiallıq qárejetlerdi páseytiw, ónimniń sıpatın asırıwdıń áhmiyetli faktorı.

Kishi bizneste kishi baslanǵısh kapital menen jeke isti baslaw hámde qısqa múddette óndiristi shólkemlestiriw imkaniyatın beredi.

Kishi firma basshısı basqa hár qanday firmalarǵa qaraǵanda xojayınlıq sezimin joqarı dárejede ańlaydı sebebi, ol joqarı basqarmalardıń buyrıqlarınan tolıq azat, bul jaǵdayda shaxsqa múlk iyesi, menedjer, esapshı, biznesmen birlesedi.

Materiallıq hám ruwxıy jetiskenliklerdi alıw maqsetinde ónimli miynet islew ushın onda umtılıw boladı. Isbilermen initsiativalılıq, turaqlılıq penen dóretiwshilik jumıs alıp baradı.

Sebebi óziniń miynetinen, ulıwma islep shıǵarıwdı joqarı dárejede shólkemlestiriwden alınatuǵın paydasınıń asıp barıwı onıń mápdarlıq dárejesiniń asıp barıwın támiynleydi.

Kishi kárxanalar jergilikli sharayatlarǵa, úrpádetlerge, dástúrlerge tez maslasıw qábiletine iye. Bul sıpatlar kishi bizneske jergilikli xalıq ushın dástúriy tovar islep shıǵarıw, xızmetler kórsetiw tarawındaǵı iskerligin rawajlandırıw imkanın beredi. Sonıń ushın hám kishi kárxanalar ustashılıq, ónermentlishik buyımları, kórkem dekorativ buyımlar, úy hám awıl xojalıq ásbapları, qurılıs detalları, balalar oyınshıqları, milliy xarakterdegi azıq

97

–awqat tovarların islep shıǵarıw tarawlarında keń tarqalǵan.

Iri islep shıǵarıwǵa qaraǵanda kishi kárxanalar

ózlerin saqlap turıw, xızmet kórsetiw hám basqarıwda kem qarejet talap etedi. Olar ushın qárejetlerdiń tez qaplanıwı, qarjılardıń tez aylanıwı xarakterli. Joqarıdaǵılardıń bárshesi únemlilik penen xojalıq júritiwge, paydalılıqqa erisiwge, texnikalıq rawajlandırıw ushın qarjılardı toplawǵa imkan beredi.

Bul bolsa kishi kárxanalardıń miynetti shólkemlestiriwde miynetti bólistiriwdiń ayırım principlerin jolǵa qoyıw, isshilerdiń jumıs tarawında bir-birlerin óz-ara almastıra alıwı, olar ortasındaǵı isenimli qatnasıqlar kibi qasiyetlerdi júzege keltiredi. Islep shıǵarıwdıń kishi kólemde bolıwı jámááda ruwxıy sharayattı jaqsılaw, isshiler turaqsızlıǵın kemeytiriw, basshılar hám boysınıwshı isshiler ortasındaǵı qatnasıqlardı demokratiyalıq tiykarlarda qurıw, initsiativalılıq, dóretiwshilik ortalıqların jaratıw imkaniyatların beredi.

Kishi kárxanalardıń xojalıq iskerliginde turaqlı hám payda alıw menen islewge erisiw imkanın beredi.

3.Isbilermenniń jeke maqseti hám nou-xau

Isbilermen – bul ǵayratlı, áhmiyetli hám

quramalı maqsetlerdi ámelge asırıwǵa qarar etip, jańa ideyalardı ámelge asırıw menen baylanıslı bárshe juwapkershilikti óz moynına alıp táwekel is

98

júrgiziwshi shaxs esaplanadı. Isbilermenniń jeke maqseti óz ideyaların ámelge asırıw arqalı, ózi islep shıǵarıwdı basqarıw menen bir waqıtta, islep shıǵarıw kólemin kóbeytip barıwına, is kóleminiń ósiwine, kapitaldı kóbeytiwge háreket etiwi.

Kárxana iskerligin nátiyjeli alıp barıwı ushın biznesmen hám isbilermen tómendegi sıpatlarǵa iye bolıwı kerek:

-óz tarawınıń bilimdanı bolıwı;

-ekonomika tiykarların biliwi; -huqıqıy tárbiyashı bolıwı;

-psixolog bolıwı; -kompyuter texnikasın biliwi;

-shet tillerin biliwi hám basqalarǵa iye bolıwı

kerek.

Isbilermenniń maqseti jańa pikir hám ideyalardı izlew, analiz etiw, óziniń initsiativalılıq, jaratıwshańlıq qabiletlerin júzege shıǵarıw, óz isin rawajlandırıwda jetiskenlikke erisiw esaplanadı.

Isbilermen bazar qatnasıqlarına maslasıw maqsetinde óziniń óndiris processinde jańalıq sıpatında tán alınǵan innovatsilardan paydalanıwǵa bolǵan umtılıw dárejesi, iri kárxana hám korporaciyalarǵa salıstırǵanda joqarı boladı. «Nouxau» bul islep shıǵılǵan ilimiy jańalıqlar bolıp inglizshe «Know-how» sózin bildiredi. Onıń mánisi

«qandaylıǵın bilemen» degendi ańlatadı. Jaratılǵan jańalıqlar belgili bir tarawda islep shıǵarıwdaǵı, jańa tovarlardı jaratıwdaǵı, finanslıq tarawdaǵı,

99

isshilerdi basqarıwdaǵı yaki óndiristi basqarıwın shólkemlestiriwdegi jańalık bolıp esaplanadı.

Álbette, bul jańalıq arnawlı patentlestiiriw, yaǵnıy onı jaratqan fizikalıq shaxs yaki yuridikalıq kárxana olarǵa arnawlı patent arqalı iyeligin támiynlew zárúr. Bul jańalıq qaliplesiw usılları oǵan avtor óz iyeligin tastıyıklamaǵansha sır saqlanadı. Jaratılǵan jańalıqtan paydalanıw ushın hár bir fizikalıq shaxs hám yuridikalıq subektler olardan paydalanıw ushın «patent» yaki «litsenziyanı» satıp alıwı múmkin. Bul ayırım kishi biznes kárxanalarınıń ústinlik darejesin támiynleydi.

Bul ilimiy jańalıqlar dóretilgen jaratılıslarına beriletuǵın «patent» yaki «litsenziyalar» formasında onı jaratkanlarǵa beriledi. Litsenziya bul jarıtılǵan jańalıqlardan paydalanıwǵa berilgen ruqsatnama. Kishi kárxanalarda jańalıklarǵa bolǵan umtılıwdıń tiykarǵı sebebi básekige shıdamlı bolıw hám málim zárúriy muǵdarda onnan artıq dárejede payda alıw esaplanadı.

Bazar qatnasıqları sharayatında ónimdi sertifikaciya qılıw úlken áxmiyetke iye. Bunıń mánisi hár bir islep shıǵarılıp atırǵan ónim oǵan berilgen sertifikatqa sáykes bolǵanda ǵana, bazarda oǵan tutınıw talabı boladı.

Ónim sertifikatı usı ónimdi islep shıǵarıw ushın ketken ónim hám xızmetler normasın bildiredi. Sertifikat ónim pasportı dep aytsaq da qate qılmaymız. Ónimlerge sertifikat berilgende onı

100