Biznes hám isbilermenlik tiykarları

tarmaqlarında hám ekonomikalıq regionlarda jaylasqan xuqıqıy hám fizikalıq subektler menen qatnasıqta boladı.

6-TEMA: KÁRXANANÍ

SHÓLKEMLESTIRIWDIŃ TIYKARǴÍ FAKTORLARÍ

1. Kishi kárxananı shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan eń áhmiyetli faktorlar Búgingi

kúnde bazar ekonomikasınıń eń áhmiyetli talabı kem miynet sarıplaǵan halda, kóbirek hám sıpatlı ónim islep shıǵarıw tiykarında adamlardıń talap xám mútájliklerin tolıq qanaatlandırıw hám sonıń tiykarında payda alıwdan ibarat.

Milliy ekonomikanıń tiykarǵı baǵdarı ilimiy jetiskenlikler tiykarında jámiyette islep shıǵarıwdıń úziliksiz rawajlanıwın támiynleytuǵın jańa ekonomikalıq qatnasıqlardı hám ideyalardı qarar taptırıw, ekonomikanı rawajlandırıwdı túpten qayta reformalaw, xojalıqtı júrgiziwdiń jańa usılların oylap tabıw hám onı ámeliy kúndelikli turmısqa engiziwdi talap etedi.

Bunıń ushın:

-materiallıq islep shıǵarıw tarawına kóbirek isbilermen hám bilimdan adamlardı tartıw;

-mendjer, marketing, isbilermenlik hám bazar ekonomikası tarayaı boyınsha, túrli qániygeler ushın jeterli hár tárepleme úziliksiz jańa bilim beriwdiń keń shara-ilajların ámelge asırıw;

61

-akcionerlik shólkemlerdi shólkemlestiriw;

-shet el qatnasıqların bekkemlew tiykarında olardıń kapitallarınan ónimli paydalanıw;

-finans, kredit hám bank islerin jetilistirip barıw zárúr.

2. Kishi biznes hám kishi kárxanalar

Bazar ekonomikası sharayatında kishi biznesti shlkemlestiriwde subektler oz múlkleri, islep shıǵarıw quralları menen qatnasadı.

Bular:

-jeke halda iskerlik alıp barıwshı isbilermen; -mikrofirmalar;

-kishi kárxanalar.

Jeke isbilermen islep shıǵarıwdı ózleri shólkemlestirip biznes iskerligi menen shuǵıllanadı. Ol menedjerlik wazıypasın hám ózi atqaradı.

Isbilermen óz jeke iskerliginiń rawajlanıwı, islep shıǵarıw kóleminiń ósip barıwı málim qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaradı. Bul qıyınshılıqlar tiykarınan isbilermenlik háreketin shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan qarjılarǵa iye bolıw, kerekli islep shıǵarıw quralları, shiyki zatlar menen

62

támiynlew, ónimlerdiń sıpatlı bolıwın támiynlew ushın qániygeli isshi qushıne iye bolıwı, tayar ónimlerdi tutınıwshılarǵa jetkizip beriw menen baylanıslı.

Kárxana iskerligin nátiyjeli alıp barıw ushın isbilepmen tómendegi sıpatlarǵa iye bolıwı kerek:

-óz tarawının bilmidanı bolıwı;

-ekonomika tiykarların biliwi hám onı ekonomikalıq analiz ete alıwı;

-huqıqıy tárbiyashı sıpatında óz isshilerin huqıqıy jaqtan tárbiyalaw;

- isshilerdiń dúńya qarasların biliwi; -kompyuter texnikasın jaqsı iyelewi;

-shet el subektleri menen sheriklik qılıwı ushın shet tillerin biliwleri zárúr.

Biznes álemindegi belgili teoretik hám

ámeliyatshı esaplanǵan Gerbert Ńyutonnıń «Puldarlıq isskustvosı» kitabındaǵı pul tabıw hám asıraw haqqındaǵı qaǵıydalarǵa isbilermenler ámel qılıwları zárúr. Bul qaǵıydalar tómendegilerden ibarat:

-anıq maqsetti kóriwge;

-qılınatuǵın islerdi rejelestiriwge;

-shártnamalardıń úziliksizligin támiynlewge hám onı saqlap qalıwǵa;

-múlk esabına pul ótkiziwge;

-tanıs bilislerden paydalanıwǵa hám olar menen úziliksiz baylanıs ornatıwǵa;

63

-satıw múmkin bolǵan nárselerge pul sarıplawǵa;

-óz paydasın alıwǵa;

-baha arzanlıǵında satıp alıwǵa hám qımbatlaǵanda satıwǵa;

-óz bankirleriniń sozlerin tıńlawǵa;

-pulıńızdıń hár dayım aylanıp turıyaın

támiynlewge;

-qansha pul qoyıw múmkin bolsa sonsha qarız

alıwǵa;

-xesh qashan qarız bermeslikke;

-qarızdı isti rawajlandırıw ushın alıwǵa;

-bahanıń terbeliwin baqlap barıwǵa itibar beriwge Gerbert Ńyuton usınıs etedi.

3. Kishi kárxana hám bazar

Kishi kárxananıń nátiyjeli iskerligine tásir

etiwshi jáne bir faktor bul islep shıǵarılıp atırǵan ónimge sáykes bazardıń bolıwı.

Bazar ortalıǵı isbilermenlerdiń konkurenti esaplanadı. Ol yaki hújim qıladı yaki qorǵawǵa ótedi. Bazar ortalıǵına shıǵıwdan aldın qarıydarlardıń diydi jaqsılap úyreniliwi hám kommerciyaǵa úlken áhmiyet beriliwi kerek. Bazar ortalıǵınıń aldın kemrek bólegin, keyinshelik kóbirek bólegin yielewge háreket qılıwı kerek. Konkuretnlerden kóre sıpatlıraq, arzanraq ónim jetistiriw bazar ortalıǵında óz ornın saqlap qalıw girewi esaplanadı. Bunıń ushın bolsa texnika quralların tańlaw, miynet hám ekonomikalıq –analiz

64

isleri, esap-kitap isleri durıs alıp barılıwı kerek. Bazar ortalıǵında ónim birew bolıp, oǵan básekiles basqa ónim bolmasa ol jaǵdayda ónim bahası joqarı bolıw imkanı júzege keledi.

Ónim bahasın anıqlawda tómendegilerge itibar beriw kerek:

-bahanı ónimniń satılıwına imkan beriwin; -ónim ushın sarıplanǵan qarjılardıń qaplanıwına;

-baha, payda hám ilajı barınsha kóbirek payda keltiriwi kerek.

Ónimniń bahası anıqlanǵannan soń onı tutınıwshıǵa jetkiziwi kerek. Bul wazıypanı isbilermen ózi yaki basqa arnawlı shólkemlerge tapsırıwı múmkin. Bunda ónimińiz satılǵannan keyin hám qarıydarǵa qosımsha xızmet kórsetiw isbilermenlik háreketiniń mol tabısınıń girewi esaplanadı.

4. Resurslar menen támiynlew. Isbilermen hám onıń qábileti

Isbilermenlik háreketi menen shuǵıllanıwǵa kirisiwden hár bir shaxs islep shıǵarıw processin baslawdan aldın óz aldına ne islep shıǵarıw kerek degen sorawdı qoyadı, bunıń ushın ol bazardı wyrenip qanday ónimlerge talap joqarı, qaysı ónimdi islep shıǵarıw ushın resurslar bar ekenligin úyrenip shıǵıwı lazım. Isbilermen islep shıǵarmaqshı bolǵan ónimi ushın resurslardı imkanı barınsha arzan bahada satıp alıw jolların tabıwı, sonday aq islep shıǵarıw

65

processinde jana texnika, texnologiyalardan paydalanıw hám qániygeli isshi kúshine iye bolıwı onıń mol tabısınıń girewi esaplanadı.

Jeke – insanıy faktor bul islep shıǵarıw processiniń áhmiyetli faktorı bolıp, bunda isshi kúshi, onıń miyneti áhmiyetli resurs bolıp, islep shıǵarıw qárejetleriniń derlik 3-4 bólegi usı resursqa tuwrı keledi.

Isshi kúshiniń muǵdar hám sıpat ólshemi bar. Muǵdar ólshemi –bul islew qábiletine iye hám isley alatugın adamlar sanı. Sıpat jagınan bul islewshilerdiń qaniygeligi, talantı, bilim tájriybesi esaplanadı.

Isbilermen isshi kúshine bolǵan talaptı real is haqı muǵdarı menen belgileydi. Eger real is haqı kóterilse isbilermen isshi kúshine bolǵan talaptı qısqartıradı yaki kerisinshe.

Sonday aq isbilermen islep shıǵarıwdı nátiyjeli shólkemlestiriwde óziniń isbilermenlik qábiletinen paydalanıwı kerek. Isbilermenlik háreketi ápiwayı isshi kúshinen parıq qılıp, islep shıǵarıwǵa baylanısıwdan ibarat bolǵan ayrıqsha wazıypanı orınlaydı. Ol tábiyattan isbilermen bolıp, ayrıqsha bir talant, joqarı bilim, arnawlı tayarlıq hám juwapkershiliktiń birlesiwi esaplanadı.

Isbilermenlik qábileti materiallıq faktorlar menen birikpeydi, bálki usı faktorlar menen isshi kúshiniń nátiyjeli birikpesi ekonomikalıq iskerlikten jaqsı nátiyje alıwdı támiynleydi.

66

7- TEMA: BIZNESTE ISBILERMENLIKTIŃ

KLASSIFIKACIYASÍ ISBILERMEN LIDER SÍPATÍNDA

1. Bizneste isbilermenliktiń klassifikaciyası

Isbilermenlik jámiytlik qatnasıqlardı sawlelendiriwdiń anıq bir forması bolıp, ol jámiyettiń materiallıq hám ruwxıy imkaniyatların asıradı, hár bir insannıń qabileti hám talantın ámeliy jaqtan ámelge asıwı ushın negiz jaratadı. Isbilermenlik ortalıǵınıń úsh tarawın kompleks sıpatında táriplew múmkin. Bular: - huqıqıy taraw – bul isbilermenlerdin kásiplik iskerlik kórsetiw ushın jámiyet tárepinen ornatılǵan «oyın qaǵıydaları», yagnıy bul qaǵıydalar hám nızamlı xújjetler bolıp, olar ekonomikalıq processte tiykargı subektleriniń isbilermenlik háreketin tártipke salıp turadı. Bul nızamlar tiykarında isbilermen nátiyjeli xáreket alıp baradı. Sociallıq taraw óz tártibine kóre túrlishe bolıp, onı qurawshı usıllar bar. Bular:

-jámiyette rawajlanıwdıń joqarı maqsetlerinen erisiwdiń ústemlilik principi;

-milliy dástúrler hám úrp-ádetler;

-millettiń sawatlılıq darejesi ham qániygelerdiń kásiplik tayarlıq dárejesi;

- dogerek átiraptagılardıń, ortalıktıń isbilermenlik háreketi hám isbilermenlik wákillerine qatnası;

67

-isbilermenlik háreketin nátiyjeli ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan infrastrukturanıń bar bolıwı;

-mámleketlik apparattıń isbilermenlik háreketi hám isbilermenlerge bolǵan qatnası;

-ekonomikalıq taraw belgilengen isbilermenlik tarawındaǵı báseke ortalıǵın hámde bahanı qáliplestiriw shártlerin sáwlelendiriwden qáliplesedi.

Bahanı qáliplestiriw islep shıǵarıw faktorları bahaları dárejesine, ssuda protsentine, salıqqa tartıw stavkaları dárejelerine baylanıslı.

Báseke sharayatınıń muǵdar hám sıpat tárepi bolıp, muǵdar tárepi isbilermenliktiń bazardaǵı úlesiniń kólemi, onıń bazardaǵı baha siyasatı menen klassifikaciyalanadı.

Sıpat tárepi isbilermen tárepinen islep shıǵarılıp atırǵan tovarlar menen tutınıwshı mútájliklerin joqarı, orta yaki tómen dárejede qandırılıwın bildiredi.

Isbilermenlik bul umtılıw, qanday da bir jańa isti basqarıwǵa qarar etiw, qanday da bir áhmiyetli nárseni jaratıwǵa umtılıw esaplanadı. «Biznes»-sózi ingliz tilinen alınǵan bolıp isbilermenlik xáreketi dep awdarıladı.

Isbilermen bul tártip penen puxta oylap is qılatuǵın adam. Ol yuridikalıq shaxs sıpatında yaki yuridikalıq shaxstı shólkemlestirmesten isbilermen háreketi menen shuǵıllanıwshı fizikalıq shaxs.

68

Isbilermenlik -ámeldeggi nızamlarǵa muwapıq dáramat alıwǵa qaratılǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar tárepinen ónim islep shıǵarıw jolı menen táwekel etip óz múlkiy juwapkershiligi astında ámelge asırılatuǵın initsiativalıq iskerlik esaplanadı.

Ózbekstanda kishi biznes hám isbilermenliktiń rawajlanıwı 5 dáwrdi quraydı.

Birinshi dáwir qaliplesiw dáwiri bolıp 19 ásirdiń úshinshi shereginen 1917-jılǵa shekem dawam etti.

Bul dáwirde investiciyalıq sistema qáliplesedi 50 mınnan artıq ónerment hám 110 mıń kásipler, 350 ge jakın kishi hám orta kárxanalar háreket etken.

Ekinshi dáwir stagnaciya(turǵınlıq) dáwiri 1918-1985 jıllardı óz ishine aladı. Bul dáwirde jeke ónermentshilik hám qol óneri úlesi islep shıǵarıwda kemeyip 1% ke de jetpegen.

Úshinshi dáyair janlanıw dáwiri 1985-1991 jıllardı óz ishine aladı. 1991 jılı yanvar halatına 9,7 mıń shirketler, 61,5 mıń eki wazıypanı atqarıwshılar bolǵan, qospa kárxanalar 30 ǵa jetken, jeke tártipte 1,1 mln adam, jeke járdemshi xojalıqlarda 1 mln. adam bánt bolǵan.

Tórtinshi dáwir tikleniw dáwiri- 1991-2005 jılǵa shekemgi dáwir bolıp, bul dáwirde 300 mıńnan artıq kishi biznes hám jeke isbilermenlik subektleri,

200 mıńnan artıq diyxan hám fermer xojalıqları,

1000 dan artıq qospa kárxanalar

69

qáliplestirildi. 100 den artıq nızamlı normativ hújjetler qabıl etilip, infrastruktura qáliplestirildi. Bankler, qamsızlandırıw kompaniyaları, auditorlıq firmalar, investiciya jamǵarmaları, konsalting, injiniring hám lizing xızmetleri hám salıq túsimi qaliplesti.

Besinshi dáwir bárkamallıq dáwiri 2005 jıldan keyingi jıllardı óz ishine aladı. Mámlekette jaratılǵan nızamlar, normativ xújjetler tiykarında ekonomikanıń dástúriy isbilermenlikke meyil bolǵan taraw hám baǵdarları menen bir qatarda strategik, áhmiyetli tarawlarında da kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń islep shıǵarıw hám xızmetler kórsetiwdegi úlesi keskin kóterildi. 2015 jıl halatına kóre respublikamızda kishi bines hám jeke isbilermenlik subektleri

580,598 mıńdı quradı. Sonnan jeke isbilermenler

227600, mikrofirma hám kishi kárxanalar 196014,

Sırt el investiciyası qatnasındaǵı kárxanalar 4429, fermer xojalıqları 79398, basqa qárxanalar 73157 ni quradı.

2. Isbilermenlik háreketinde isbilermenniń

ornı

Milliy ekonomikanı rawajlandırıwda isbilermenlik háreketi sociallıq hám ekonomikalıq áhmiyetke iye. Bazar ekonomikasına tiykarlanǵan islep shıǵarıw processinde isbilermen subektiniń

70

islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwde, onı basqarıwdaǵı roli asıp baradı.

Isbilermen bul sonday adam, ol ózinde bolǵan pul qarjılarınan, islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan islep shıǵarıw quralları, shiyki zatlardan únemli paydalanıwdı shólkemlestiriw ushın óz qol astında islewdi qálewshi isshi kúshlerdi jámlep, bazardıń tutınıw talapların qanaatlandırıwshı tutınıw ónimlerin islep shıǵarıwdı yaki ayrıqsha túrdegi sociallıq xızmetler kórsetiwdi shólkemlestiriwshi shaxs.

Isbilermen dep istiń kózin biliwshi shaxs tán alınadı. Hámme de isbilermen bola almaydı.

Isbilermen hár dayım óziniń pikiri menen jańalıqlardı jaratıwǵa yaǵnıy islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwge, jańa tutınıw ónimlerin jaratıwǵa yaki jańa islep shıǵarıw texnika yaki texnologiyalardı jaratıw arqalı tek ǵana onıń islep shıǵarıwda bánt bolǵan isshilerdiń miynetlerin jeńillestiriwge emes, bálki islep shıǵarıw qárejetlerin kemeytiriwge umtılıwshı shaxs esaplanadı. Isbilepmen hár dayım jańalıqlar izleniwinde boladı. Ol bazar ekonomikası sharayatında ekonomikalıq tarawda básekege shıdam bere alıwı ushın jańalıqlarǵa umtılǵan halda básekege shıdamlı hám sıpatlı ónimlerdi islep shıǵarıw arqalı payda alıwdı támiynleydi.

Isbilermenlik háreketi táwekelshilikke tiykarlanadı. Sonıń ushın da ol óziniń iskerligin nátiyjeli islep shıǵarıw quralları yaki sıpatlı islep

71

shıǵarıw texnologiyaların óndiriste qollanıw arqalı islep shıǵarılǵan tutınıw tovarları bazar qatnasıqlarında ózin kórsetip turadı. Isbilermen islep shıǵarıwdı joqarı dárejede shólkemlestiriwi ushın onıń ózi de belgili bilimge, ónerge hám onı basqarıwǵa iye bolıwı kerek.

Isbilermen istiń kózin biletuǵın shaxs bolıwı ushın ol hár tárepleme kamalatqa jetken insan bolıwı kerek. Bunıń ushın ol tek ǵana óndiristi shólkemlestiriwdi ǵana emes, bálki ekonomikanıń hámme qırların shuqır ańlay alıwı, sholkemlestiriw qábiletine iye bolıwı, isshilerdiń nátiyjeli iskerligin támiynlew ushın psixologiya, sociologiya hám mádeniyat tarawları boyınsha da belgili bilimlerge iye bolıwı kerek.

Juwmaqlap ápiwayı sóz benen túsindirsek isbilermen joqtan bar etiwshi shaxs dep esaplaw múmkin.

3.Isbilermenlik qararın qabıl etiw hám juwapkershilikti ózine alıw kónlikpeleri

Joqarıda aytıp ótilgenindey, isbilermenliktiń tiykarǵı wazıypalarınan biri bolıp biznes háreketi menen shuǵıllanıp atırǵanda kárxana iskerligi baǵdarın belgilewshi tiykarǵı qararlardı qabıl etiw quramalı wazıypa esaplanadı. Isbilermen bul wazıypanı óz juwapkershiligine alıw kerek.

Isbilermenniń jáne bir wazıypası táwekelshilik penen óziniń jumıs waqtı, miyneti, istiegi abrayı, sonday aq óziniń jeke hám sherikleri

72

yaki akcionerlerdiń sarıplaǵan qarjıların girewge qoyıp is alıp barıwı esaplanadı. Isbilermenge payda alıw kepilligi berilmeydi. Isbilermen anıq bir óndiris háreketin júrgiziw tiykarında belgili bir islep shıǵarıw processin shólkemlestiriw onı nátiyjeli basqarıw arqalı

juwapkershiligine alıp onı orınlay aladı dep esaplawda natuwrı. Islep shıǵarıw processinde hár qanday jaǵdaylar júzege kelip, onı basqa shaxslar joqarı

támiynlew máselesinde isbilermen birinshi orında jaqsı baslawshı hám shólkemestiriwshi bolıwı kerek.

Bazar ekonomikası sharayatında isbilermenniń maqseti óz qol astındaǵı islep shıǵarıw qurallarınan,

payda alıwdan ibarat.

Isbilermen táwekelshilikti óz moynına alıp is júrgizedi. Táwekelshiliktiń bir qatar túrleri bar:

-payda, shayqawshılıq táwekelshiligi; -tábiyat penen baylanıslı táwekelshilik; -ekologiya táwekelshiligi;

-siyasat táwekelshiligi;

-transport penen baylanıslı táwekelshilik; -kommerciya menen baylanıslı táwekelshilik. Islep shıǵarıw menen baylanıslı táyaekelshilik

texnologiyanıń buzılıwı, sıpatsız shiyki zat aqıbetinde yaki isshilerdiń sıpatsız islewi nátiyjesinde kóriletuǵın zıyan yaki qosımsha qárejetlerde sáwlelenedi.

Táwekelshilik sistemalı táwekelshilik xalatında da bolıp ol bazar końyukturasınıń túsip ketiwi aqıbetinde kóriletuǵın zıyan. Bul táwekelshilik investiciyanı anıq, obyektke emes, bálki belgili bazar(valyuta bazarı, kóshpes múlk bazarı hám basqalar) ushın bárshe qoyılǵan qarjılar boyınsha táwekelshilikti sáwlelendiredi.

Selektiv táwekelshilik ol yaki bul baarda investiciya obyektin nadurıs tańlaw aqıbetinde kóriletuǵın táwekelshilik zıyanı yaki alınbaǵan payda esaplanadı.

Bunnan tısqarı básekeniń kúsheyiwi nátiyjesinde kóriletuǵın táwekelshilik zıyanı, kózde tutılmaǵan qarejetlerdiń payda bolıwı akıbetinde qáliplesedi.

Kópshilik jaǵdaylarda ekonomikalıq bahalawlar hám basqarıw kóp variantlı bolıp, itimallıq xarakterine iye. Táwekelshilikti basqarıw arqalı qáwip dárejesin páseytiw ilajları kórilip, itimal qılınıp atırǵan zıyandı qaplaw jolların aldınna esap-kitap qılıw lazım.

4.Isbilermen lider sıpatında

Har qanday isbilermenlik háreketi onıń qanday múlk formasına tiykarlanıwınan qaramastan, onıń iskerligi nátiyjeli bolıwı firma yaki kárxananın

74

basshısınıń isbilermenlikti shólkemlestiriw potentsialına baylanıslı.

Firma yaki kishi kárxana basshısı óziniń iskerliginde lider bolıwı ushın óndiris kárxanasınıń quramlı dúzilisin shuqır ańlaǵan halda, háirgi waqıtta yaki keleshekte de finanslıq, islep shıǵarıw quralları, texnologiyaları hámde intelektual resurslarǵa bolǵan talaplardı da bilip barıwı zárúr. Biraq kárxananıń ekonomikalıq jaǵdayı tek bir shaxsqa, basshıǵa baylar qoyıw onıń nátiyjeliligin támiynley almaydı. Basshı kárxana, firma lideri sıpatında onıń bólimleri boyınsha onı shólkemlestiriw wazıypalarına baylanıslı boladı.

Kópshilik shólkem hám firmalarda basqarıw vertikal tekshke formasında dúziledi, sonıń ushın subordinaciya máselelerine úlken itibar beriw talap etiledi.

Eger siz bul teksheniń tómengi basqıshınıń birinde turǵan bolsańız basshınıń másláhátisiz birar iske wáde bermesligińiz, hár daıyım karxana abrayın saqlawǵa háreket qılıwıńız, kerek bolǵanda ózińizdiń iskerligińiz shegarasına kirmeytuǵın islerdi orınlawǵa umtılmawıńız kerek. Eger bunday jaǵday júz bergen bolsa, tezlik penen sizden joqarıraq turgan baslıǵıńızǵa jetkiziwińiz zárúr. Sizge boysınıwshı insanlar menen qatnas qılǵanda emocionalsız, neytral jaǵdayda turıw maqsetke muwapıq. Bunıń mánisi sonnan ibarat, siz hámme isshilerge, olarǵa bolǵan jeke qatnasıqlarıńızǵa

75

qaramastan birdey doslıq qatnasıqta bolıwıńız kerek boladı. Istegi baylanıslardı toparlıq hám shańaraq baylanıslarınan ajıratıp qoyıw da tabıstıń girewi esaplanadı. Iltimaslar hám olarǵa qatnas basqarıw processinde anıq emes kórinistegi tar kóshege kiritip qoyıwı múmkin. Sebebi kópshilik iltimaslar kelisilgen tártiptiń buzılıwına alıp keledi.

Ómirden qálep atırǵan arzıwlarıńızǵa isbilermenlik arqalı erisiw ushın tájriybeli jol baslawshıǵa iye bolıw maqsetke muwapıq boladı hám onıń járdeminde paydalı másláhátleri tiykarında belgili baǵdar lideri (basshısı) bolıw jetiskenliktiń girewi esaplanadı. Marketing processin ámelge asırıwda da isbilermenlikte jol baslawshı (lider) tásiri sebepli kóp nárseler ámelge asadı. Kimdir aldında barıwdı hám onda bekkem ornalasıp alıwdı orınlay alsa, basqalar jol kórsetse, qandayda bir ózgerisler baslanadı hám rawajlanıwǵa sebep boladı. Jol baslawshı (lider) bolıw ushın isbilermen tómendegilerdi ózinde rawajlandırıwı kerek:

-máksetti anıqlap alıw. Eger sizde anık hám belgili maqset bolsa olardan bilmegenińizdi úyreniń. Ózińiz isenetuǵın hám járdem beriwi múmkin bolǵan jol baslawshılardan járdem toparın shólkemlestiriń. Bir – birińizge járdem beriń;

-jol baslawshılıqqa (liderlikke) umtılıwı;

-óz qálbińizdi, imkaniyatlarıńızdı hám qarjılarıńızdı úziliksiz oqıw hám úyreniwge

76

baǵdarlań, jańa bir nárseni úyreniwińiz benen, onı basqalar menen bólisiń.

Lider sıpatında kóp waqtıńızdı sóylew mádeniyatına hám insanlar menen islewge srıplasańız isbilermenlikte jol baslawshı liderge aylanıwıńız múmkin.

8-TEMA: ISBILERMENLIKTI

RAWAJLANDÍRÍWDA MAǴLÍWMATLAR

SISTEMASÍNAN PAYDALANÍW

1. Isbilermenlikte maǵlıwmatlardıń áhmiyeti hám túrleri

Kishi biznes hám isbilermenlik shegarasında orınlanatuǵın hár qıylı islerge maǵlıwmatlardıń jeterli dárejede qáliplesken halda juwap beriw múmkin. Kishi bizens hám isbilermenlikti anıq maǵlıwmatlarsız ámelge asırılıwı múmkin emes, bul maǵlıwmatlarǵa isbilermenlik háreketi ushın zárúr bolǵan xabarlar kiredi. an málumotlar, habarlar kiradi. Maǵlıwmat bul

– islep shıǵarıwshılar, tovarlardı satıwshılar hám qarıydarlar arasındaǵı baylanıs. Bunday maǵlıwmatlarǵa : statistik, operativ,

shólkemlestiriwshilik, hákimshilik, buxgalteriyalıq, finanslıq, marketing, isshiler maǵlıwmatı kiredi.

Maǵlıwmatlar ishki, sırtqı, dástúriy hám normativ maǵlıwmatlarǵa bólinedi.

Ishki maǵlıwmatlar kárxananıń ishki iskerligin jarıtıp berse, sırtqı maǵlıwmatlar kárxanalardıń sırtqı ekonomikalıq baylanısların

77

sáwlelendiredi. Dástúriy maǵlıwmatlar málim baǵdar boyınsha belgilengen islep shıǵarıw jaǵdayın, kólemin kórsetse, normativ maǵlıwmat hár bir isti orınlaw ushın belgilengen normativ qárejetlerdi sáwlelendiredi.

Ishki maǵlıwmatlar kishi kárxana yaki sawda shólkemi ishinde bolıp, onda kárxana iskerligin, onıń texnikalıq ekonomikalıq kórsetkishlerin, materiallıq hám miynet qarejetleri kólemin, naq pul háreketin, debitorlıq hám kreditorlıq qarızların sáwlelendiredi.

Sırtqı maǵlıwmatlar ónim islep shıǵarıwshılar hám tutınıwshılar menen, hákimiyat shólkemleri, bankler, qarsılasları menen baylanısların sáwlelendiredi.

Paydalanıw waqtı boyınsha maǵlıwmatlar: operativ, ciklı hám uzaq múddetli, ózgeriw dárejesi boyınsha birlemshi hám ekilemshi boladı.

Tovar islep shıǵarıw, materiallıq baylıqlardı bólistiriw, almastırıw hám tutınıw processinde júzege keletuǵın qatnasıqlardı ekonomikalıq maǵlıwmatlar sáwlelendiredi.

Islep shıǵarıwdıń ilimiy texnikalıq jetiskenlikler tiykarında rawajlanıwı ilimiy texnika maǵlıwmatlarında sáwlelendiriledi.

Turaqlılıq dárejesinde maǵlıwmatlar turaqlı, shártli turaqlı, ózgeriwsheń boladı. Turaqlı maǵlıwmatlar uzaq waqıt dawamında ózgermeydi. Shártli turaqlı maǵlıwmatlar málim waqıt

78

dawamında óz mánisin saqlap qaladı. Bularǵa ónim tayarlaw ushın texnikalıq shártler, normalar hám normativler, tarif muǵdarları, lawazım is haqıları kiredi.

Ózgeriwsheń maǵlıwmatlar satıp alıw, satıw kóleminiń ósiwin sáwlelendirip, qarar qabıl etiw ushın hár dayım tez qayta islewdi talap etedi.

Maǵlıwmatlar hújjetlerde sáwlelendiriledi. Hújjet bul maǵlıwmat tarqatıwshı.

Maǵlıwmat aǵımları biznesti nátiyjeli júrgiziw ushın kerekli baylanıslardı támiynleydi. Bul baylanıslar tovar islep shıǵarıwshılar hám olardıń tutınıwshıları, ónimlerdi satıwshılar hám qarıydarlar, túrli mekemeler ortasında boladı.

Baylanıs qılıw processi – bul eki yaki onnan artıq adamlar ortasındaǵı maǵlıwmat almasıw processi. Maǵlıwmat almasıw processinde 4 bazalıq element qatnasadı. Jiberiwshi, xabar, kanalmaǵlıwmattı uzatıwshı qrul hám alıwshı. Maǵlıyamat almasıw waqtanda 2 tárep áhmiyetli rol oynaydı. Eger satıwshı tovar bahasın aytsa, bul maǵlıwmat almasıwınıń baslanıwı esaplanadı. Maǵlıwmat almasıwı nátiyjeli bolıwı ushın, qarıydar tovardı usı bahada satıp alıwǵa razı ekenligin satıwshıǵa xabar qılıwı kerek.

Eger bir tárep maǵlıyamat usınıs etse, ekinshi tárep onı buzbastan qabıl etse maǵlıwmat almasıwı júz beredi.

79

Biznestiń baylanıs etiw texnikalarınan biri

ekonomikasına ótiw, isbilermenlerdiń jáhán bazarına shıǵıw múnásibeti menen barǵan sayın ósip barmaqta. Biznestiń jáhán ámeliyatında kompyuterlestiriw kúndelik hám áhmiyetli texnika bolıp esaplanadı.

Kompyuter járdeminde biznes reje dúziledi, miynetke haqı tólew ámelge asırıladı, bazar izertlenedi, kótere hám usaqlap satıw sawdası úyreniledi. Demek, maǵlıwmatlarsız xesh kim islemeydi, qabıl etilip atırǵan qararlardıń ámeliyligi, kishi hám jeke isbilermenliktiń nátiyjeliligi maǵlıwmatlar sıpatı, onı jıynaw uzatıw hám qayta islewge baylanıslı.

2. Maǵlıwmatlar sisteması

Maǵlıwmatlar jıyındısı bizneste maǵlıwmatlar sistemasın qáliplestiredi. Maǵlıwmatlar sisteması óz ishine maǵlıyamatlar, hújjetler, biznes izertlewler sisteması, baylanıs kanalları hám texnikalıq qurallardı alıwshı, quramalı maǵlıwmat strukturası esaplanadı.

Isbilermenler jumıs kúnlerin kishi kárxanalar, sawda kárxanaları is haqqındaǵı maǵlıwmatlar, ónimlerge buyırtpalar hám onı júklep jiberiw haqqındaǵı esabatlar menen tanısıw, xaqıqıy hám reje kórsetkishleriniń óz-ara baylanısın protsentlerde, islep shıǵarıw qarejetlerinde úyreniwden baslaydı.

Ónimlerdi aǵımdaǵı hám ótken waqıtta satıw, tovar, materiallıq zapaslar, miynetti

80