Biznes hám isbilermenlik tiykarları

-dáramattıń málim bólegi kárxananıń jamǵarma fondı qarjıların quraydı hám islep shıǵarıwdı keńeytiriw ushın sarıplanadı.

Kárxana finansınıń jane bir wazıypası onı islep shıǵarıw processin shólkemlestiriw maqsetinen kelip shıqqan halda bólistiriwden ibarat.

Kárxana qarjılarınıń bólistiriliwi, onnan paydalanıw ústinen isbilermen tárepinen, finans shólkemleri tárepinen qadaǵalaw ornatıladı.

Maqset kárxana finansınan masetli paydalanıwdı támiynlew.

Kárxananıń islep shıǵarıw hám ekonomikalıq iskerligi qadaǵalanıp barıladı.

Finanslıq qadaǵalaw kárxana qarjılarınan nátiyjeli belgilengen maqsetler baǵdarında orınlanıwın támiyinleydi. Ol kárxana kániygeleriniń miyneilerine nátiyjeliligin asırıwǵa, shiyki-zat resurslarınan únemlep paydalanıwdı támiyinleydi.

4. Kárxana finansın shólkemlestiriw shártleri

Kárxana finansınıń shólkemlestiriw hám onnan nátiyjeli paydalanıw tómendegi shártlerge baylanıslı boladı.

1.Kárxana dárejesinde finans qarjıların oraylastırıw. Bul kárxanaǵa finanslıq baǵdarlardı shólkemlestiriw ushın zárúr sharayatlardı jaratadı.

2.Kárxananıń finans qarjıları zapasların túrlendiriwin támiyinleydi. Bul bolsa, pul qarjılarını

41

zárúr bolǵan islep shıǵarıw baǵdarlarına sarplanıwın támiyinleydi.

3. Finanslıq rejelestiriw. Keleshekte qarjılardıń kelip túsiw derekelerin anıqlawdı hám onna rejeli paydalanıwdı támiynleydi.

4. Kárxananı óz iyeleri menen finanslıq qatnasıqların tuwrı shólkemlestiriw.

Demek kárxana finanslıq menedjer menen birgelikte, kárxana finansınan tuwrı paydalanıw boyınsha reje islep shıǵıwı kerek. Bul reje isbilermendi málim dáramat alıyaın támiynlewi kerek.

Kárxana finansınıń nátiyjeli islewi kárxananıń dáramatınıń ósiwine baylanıslı.

Onıń dáramatlı bolıwı: islep shıǵarılıp atırılǵan ónimlerdi tutınıw bazarı talabı tiykarında jetilistirip barıw, paydalanıp atırǵan shiyki zat resursların, texnika hám texnologiyaların satıp, finans qarjılarına aylandırıw, islep shıǵarıwdı modernizaciya qılıw, miynetti intesivlestiriw, óndiris texnika hám texnologiya quwatlarınan tolık paydalanıw, miynetti shólkemlestiriwdiń progressiv usıllarınan paydalanıw zárúr.

Kárxananıń payda alıwı qárejetlerge qaraǵanda alınıp atırǵan dáramatlardıń ústiligine baylanıslı.

Kárxananıń nátiyjeligin asırıw:

42

-marketing izertlewleri tiykarında islep shıǵarıwdı bazardıń tutınıw talaplarına sáykeslestirip barıwına;

-islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerdiń sıpatların asırıp barıwǵa;

-paydadan sebepsiz, nátiyjesiz paydalanıwdıń aldın alıwına;

-tutınıwshılar mene dúzilgen xojalıq shártnamalarına ámel qılıwına baylanıslı.

Kárxana fianansı eki bólimnen jeke hám jallanba qarjılarınan quraladı. Jeke finans qarjıları kárxana paydası, amortizaiya qarjıları hám ózindegi artıqsha bolgan texnika hám texnologiyalardı satıwdan túsken tusim.

Jallanba yaki tartılǵan qarjı alınǵan kreditlerden quraladı. Ol belgilengen múddet ishinde qarjı iyesine qaytarıladı.

5. Kárxananı finanslıq basqarıwdıń áhmiyeti

Kárxana (firma) iskerligin basqarıwdıń tiykarǵı qurallarınan biri bazar ekonomikası dáwirinde múlkshilik hám xojalıq júrgiziw formasınan qáttiy názer, kárxanalarda islep shıǵarıwdı nátiyjeli shólkemlestiriwdiń eń dáslepki sistemalar basqarıw rolin asırıwdan baslanadı. Basqarıw quralınan kárxana óz aldındaǵı wazıypalardı sheshiw arqalı qoyılǵan maqsetke erisedi. Basqarıw obyekti – bul islep shıǵarıw, subekti bolsa – basqarıw tártibi.

43

Basqarıwdıń jetekshi wazıypaları marketing iskerligi arqalı rejelestiriw. Buxgalteriw esabı, analiz, tártipke salıw hámde qadagalaw hám audit arqalı ámelge asıradı.

Finanslıq basqarıw hár qıylı múlk túrindegi firma, birlespelerdiń finanslıq xojalıq processleriniń júz beriwi, rawajlanıwı hám ózgerisiniń socialekonomikalıq nátiyjeliligi hámde finanslıq turaqlılıǵı, tólew qábileti, básekege shıdamlı bolıp xızmet kórsetiwi ushın zárúr texnik, shólkemlestiriwshilik, materiallıq, finanslıq, innovacion baylıqlarınan aqılǵa muwapık paydalanıp atırǵanlıǵına baha beriwine aytıladı.

Finanslıq esaptıń maqseti xojalıq júrgiziwshi subektlerdiń xızmetin ámelge asırıwda paydalanatugın resurslardı nátiyjeli basqarıw ushın zárúr bolǵan informaciyanı qáliplestiriwden ibarat.

Finanslıq basqarıw:

-ekonomikalıq process, hádiyse hám waqıyalardıń rawajlanıwının ózgerisin obyektiv(sırtqı) hám subektiv(ishki) tásir etiwshi faktorlardı baylanıslı túrde úyreniw;

-úyrenilip atırǵan firma, mekeme, shólkem hám birlespelerdiń iskerligin tolıq hám keń uyrengen anıq hám obyektiv baha beriw;

-unamlı hám unamsız tásir etken faktorlardı anıqlaw;

-bar bolǵan imkaniyatlar, nátiyjelilikti asırıwdıń jol-jobaların kórsete alıw;

44

-aldınǵı ideya hám tájiriybelerdi úyrenilip atırgan processke qollanıw baǵdarların anıqlaw tiykarında onıń nátiyjeliligin asırıw múmkin.

Islep shıgarıw - bólistiriw, aylanıs processlerine xızmet etip, kárxana fondların úzliksiz sheńberde aylanıwın ámelge asıradı. Sonıń ushın buxgalteriya esabı materiallıq baylıqlardı jaratıwǵa baǵdarlanǵan kárxanalardıń qarjılarınan nátiyjeli jaǵdaylarınan paydalanıwdı basqarıw ushın zárúr bolǵan informaciyanı qáliplestiredi.

6. Kárxananıń islep shıǵarıw qárejetleri

Kárxana qarjıların aylanıstaǵı tiykarǵı basqısh materiallıq baylıqlardı jaratıw processi bolǵan islep shıgarıw basqıshı esaplanadı. Islep shıǵarıw processin buxgalteriya esabında sáwlelendiriw, islep shıǵarıwǵa ketken qárejetler, sarplanǵan islep shıǵarıw quralları

(miynet buyımları hám miynet quralları amortizaciyası) hám isshi kúshi (is haqı formasındaǵı zárúriy miynet) hám islep shıǵarıw ónimleri – tayar buyımlar formasında belgilenedi. Islep shıǵarıw qárejetleri pul formasında esapka alınadı. Islep shıǵarıw processinde jaratılǵan milliy dáramattıń bólistiriw processi júzege keledi. Bólistiriw waqtında zárúriy ónim (kárxana isshileriniń is haqı)niń puldaǵı kórinisi, kárxana sap dáramatı (payda)nıń hám mámlekettiń oraylastırılǵan sap dáramatı (qosımsha qun salıǵı, aktsiz salıǵı, paydadan ajıratpalar) summası esaplanadı.

45

Kárxananıń támiynat basqıshında kárxana pul qarjıları menen ózine zárúr bolǵan materiallıq baylıqlardı satıp aladı. Satıw basqıshına islep shıǵarıw basqıshında jaratılgan ónimniń qarıydarlarǵa satılıwı júz beredi. Bul basqıshtan soń

kárxana qarjıları jáne pul formasında aylanadı.

Satıw processiniń juwmaqlanıwı materiallıq islep shıǵarıw tarawında jaratılgan sap dáramattı bólistiriw imkaniyatın beredi. Bul jerde buxgalteriya esabında mámleket daramatına ótkiziliwi lazım bolgan, kárxana tárepinen alınǵan payda summasınan, qosımsha qun salıǵı, aktsiz salıǵı, payda (dáramat) salıǵı anıqlanadı hám belgilenedi.

Satıw processii tamamlanǵannan soń kárxana tiyisli shólkemlerge( byudjet, byudjetten tısqarı fondlarǵa, bankler, tovar jetkizip beriwshi) beriliwi lazım bolǵan summalardı ótkiziw imkaniyatına iye boladı.

Islep shıǵarıw iskerligin ámelge asırıw kárxana qarjılarınıń háreketine baylanıslı.

5-Tema: ISBILERMENLIKTI

ShÓLKEMLESTIRIWDIŃ HUQUQÍY

FORMALARÍ

1. Isbilermenliktiń abzallıqları hám kemshilikleri.

Kishi bizneste isbilermenlikti shólkemlestiriwdiń eń ápiwayı forması bul jeke isbilermenlik.

46

Jeke isbilermenlik – xojalıq júrgiziwdiń húqıqıy forması bolıp, onda múlk iyeleri bir shaxs yaki shańaraqqa qaraslı bolıp, onıń iskerliginen kelgen dáramat (tólemler hám salıqlar tólengennen keyin qalǵan bólegi) qa tolıq iyelik qıladı.

Jeke isbilermenlik usaqlap satıwda, ulıwma awqatlanıw tarawında, turmıslıq xızmet kórsetiw tarawında, fermershilikte, medicina ámeliyatında hám ónermentshilikte kóbirek ushıraydı. Jeke isbilermenliktiń eki túri bar:

a)jeke– yaǵnıy kárxana shólkemlestirmesten;

b)menshik kárxana – yaǵnıy yuridik shasx formasında bolıwı múmkin.

Jeke isbilermenliktiń abzallıqları tómendegilerden ibarat:

-isshi shólkemlestiriwdegi ápiwayılıq, ǵárezsizlik, erkinlik hám tezlik. Yaǵnıy isbilermen qarar qabıl etiwi ushın joqarı shólkemlerge xabarlasıwı yaki sherikleri razılıǵın alıwǵa zárúrligi bolmaydı;

-iske qızıqtırıwshı sebeplerdiń kópligi, bunda payda tek isbilermenniń ózine kelip túsedi hám bul óz gezeginde onı kóbirek islewge, is ústinen qadaǵalaw ornatıwǵa, istiń kólemin keńeytiriwge qızıqtıradı;

- jeke isbilermen óz háreketinde qollanıp atırgan texnologiyalar, islep shıǵarıw usılların sır saqlaw imkanına iye.

47

Jeke isbilermenliktiń kemshilikleri de bar bolıp,

olar:

-kúshsiz finanslıq negizge iye bolıwı, úlken muǵdardaǵı kapitaldı tartıwda qıyınshılıqlardıń bolıwı;

-xojalıq iskerliginde qáwip-qáter hám táwekelshilik joqarı dárejede ekenligi;

-bárshe xojalıq iskerligi ushın sheklenbegen juwapkershiliktiń háreket etiwi;

-jekke xojalıq múlkin basqa shaxsqa beriwde qolaysızlıǵı;

-múlk iyesiniń miynetke jaramsız bolıp qalǵanda jekke xojalıq múlkiniń quramın saqlap qalıwdıń qıyınshılıqları hám basqalardan ibarat.

Joqarıdaǵı kemshiliklerdi saplastırıw niyetinde isbilermenler kóbinese mal-múlklerin yaki kapitalların qosıp birlesidiler.

2.Akcionerlik jámiyetlerdiń formaları, akcionerlik jámiyettiń abzallıqları

Akcionerlik jámiyet – bul fizikalıq shaxslar kapitallarınıń birlesiwi bolıp, ol akciyalar shıǵarıw jolı menen dúziledi. Akciyalar fond birjalarında aylanısta boladı – bir shaxstan ekinshisine erkin ótedi hám akciya qımbatlı qaǵazı akcioner ushın onıń qosqan úlesi haqqındaǵı xújjeti esaplanadı.

Jámiyettiń amanatshı – akcionerler aldındaǵı juwapkershiligi, akciya ushın tólenetuǵın pul muǵdarı, yaǵnıy jámáát kapitalına kiritilgen úlesi

48

menen sheklenedi. Ol ashıq hám jabıq túrde bolıwı múmkin.

Akcionerlik jámiyet xojalıq jámiyeti bolıp, onıń nızam fondı (qarjısın) nominal qunı sheklengen akciyalar sanına bólistirilgen boladı hám bul fond usı akciyalardı satıw arqalı qáliplesedi.

Ashıq túrdegi akcionerlik jámiyetler óz akciyaların ashıq satadı, qımbat bahalı qaǵazlar bazarı nızamı shegarasında sheklenbey erkin sayadasatıq isleydi.

Jabıq túrdegi akcionerlik jámiyetler akciyaları qımbat bahalı qaǵazlar bazarında aylanısta bolıwı jámiyet nızamına muwapıq qadaǵan etilgen, ol tek ǵana atı kórsetilgen akciyalar shıǵaradı.

Ashıq akcionerlik jámiyetler basqa túrdegi jámiyetlerge aylanıwı múmkin emes. Jabıq túrdegi akcionerlik jámiyetler bolsa óz akciyaların ashıq jazılıw ótkiziw yaki fond bazarında satıw ushın shıǵarıw jolı menen ashıq akcionerlik jámiyetke aylanıwı múmkin.

Akciyalarǵa ashıq jazılıw ótkiziw arqalı ashıq túrdegi akcionerlik jámiyetlerdi payda etiw ushın tómendegiler lazım:

- bir yaki bir neshe shaxsqa jámiyetti shólkemlestiriw ushın wákillik beriw haqqındaǵı shártnamaǵa iye bolıw, jámiyetti shólkemlestiriw hám birgelikte háreket kórsetiw

49

jámiyet hám onıń akciyaların dizimnen ótkiziw. Mámleket múlkin menshiklestiriw arqalı

tómendegi usıllar menen akcionerlik jámiyetti payda etiw múmkin:

-ápiwayı jol menen – bunda puxaralar jabıq yaki ashıq akcionerlik jámiyetlerdiń obyektlerin aukcion arqalı yaki konkurs jolı menen satıp alıw arqalı;

-mámleket kárxanası miynet jámááti tárepinen jabıq akcionerlik jámiyetti payda etiw hám usı yuridikalıq shaxs tárepinen kárxananı satıp alıw jolı menen;

-mámleketlik kárxanalardı ashıq akcionerlik jámiyetlerge aylandırıw jolı menen.

Bárshe jámáát kárxanaları ushın tómendegi ulıwma tárepler birlestiredi:

-nızam kapitalınıń tiyisli bóleklerge yaki akciyalarǵa májbúriy bóliniwi;

-jámiyettiń óz májbúriyatları boyınsha tek óziniń múlki boyınsha sheklengen juwapkershiligi;

-akcionerler arasında óz-ara qátnasıqlar, kárxanalardı basqarıwda alınǵan dáramatlardı olardıń kiritgen úleslerinen qarap bólistiriliwi;

-akcionerler jámiyetke óz kapitalların kirgiziw arqalı onıń háreketin basqaradılar, biraq óz miynetleri menen onda qatnasıyaı zárúr emes.

50

Akcionerlik tiykarında alınǵan dáramat akciya iyelerine akciya paket muǵdarına qarap tólenedi. Álbette akcionerler jámiyetleri negizinde shólkemlestirilgen islep shıǵarıw processi málim jeńilliklerge iye. Bul jenillikler tomendegilerden ibarat:

-akcionerlik jámiyetlerde isbilermenlik jeke isbilermenlik sharayatındaǵıǵa qaraǵanda joqarı boladı. Sebebi akcionerlik jámiyeti islep shıǵarıw processin shólkemlestiriw ushın jeterli dárejede zárúr bolǵan islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám basqarıw bólimlerge, islep shıǵarıw qaniygelerine iye boladı;

-akcionerlik jámiyette qabıl etilgen májbúriyatlar boyınsha juwapkershiligi joqarı boladı;

-akcionerlik jámiyetinde bólimler dárejesinde qániygelerdiń jeterli bolıwı onı basqarıw hám tiyisli shara hám ilajlardı qabıl etiwdi táminleydi hám onıń áhmiyetin asıradı;

-investiciyalardı tartıw imkaniyat shegaraları keń boladı;

-akcionerlik jámiyette jumıs penen támiynlew, jumıs orınlarına qániygelikleri boyınsha jaylastırıw jaqsı jolǵa qoyıladı;

-akcionerler jámáásında alınatugın dáramattan onıń aǵzalarınıń mápdarlıq dárejeleri joqarı boladı;

51

- akcioner aǵzalar akcionerlik jámiyet háreketleri boyınsha tolıq juwapkerler.

3. Korporaciyalar

Korporaciya bul islep shıǵarıw subektleriniń tarmaq máplerinen kelip shıqqan halda shólkemlestirilgen birlespe. Korporaciyalar Evropa Awqamı mámleketlerinde, AQSH, Yaponiya hám

Qubla Shıǵısta rawajlanǵan qubla Koreya, Tayvań,

mámleketlik emes formalarına bólinedi. Olar ekonomikalıq rawajlanıwı boyınsha óndirislik hám

óndirislik emes korporaciyalarǵa bólinedi.

Óndirislik emes korporaciyalar kommerciyalıq isler menen derlik shugıllanbaydı. Olar tiykarınan halıqtıń den-sawlıǵın saqlaw, jaslardı tárbiyalaw, aǵartıw sistemasın rawajlandırıw, mayıp, napaqa alıwshılardı sociallıq qorǵaw isleri menen shuǵıllanadı.

Korporaciyalar ashıq hám jabıq formalarında ushıraydı. Jabık korporaciyalar tek ǵana usı korporaciyada isleytuǵın isshilerge onıń akciyaların satıw arqalı qáliplesedi. Ashıq túrdegi korporaciyaǵa hár bir puxara onıń akciyaların satıp alıw tiykarında aǵza bolıwı múmkin.

Korporaciyaǵa aǵza bolǵanlar onıń ulıwma jıynalısında qatnasıw huqıqına iye boladılar. Jabıq

52

túrdegi korporaciya akciyalarına aǵza bolǵan subektler bunday huqıqqa iye emesler.

Korporaciya formasında qáliplesken kárxanalar rawajlanǵan bazar ekonomikasına tiykarlanǵan mámleketlerde ekonomikalıq jaqtan tiykarǵı orındı iyeleydi.

Korporaciyalardıń abzallıqları tomendegilerden ibarat:

-korporaciyalar islep shıǵarıw processin shólkemlestiriw ushın eń aldı menen bazar talapların tereń úyreniw tiykarında ózleriniń islep shıǵarıw strategiyaların islep shıǵadı;

-korporaciyalar kishi biznes kárxanalarına qaraǵanda ilimiy-texnikalıq jetiskenliklerdi islep shıǵarıwda qollanıw boyınsha ústinlik dárejesine iye boladı;

-korporaciyalarda olarǵa zárúr bolǵan islep shıǵarıw quralları, shiyki zatlar menen támiynlew kishi biznes kárxanalarındaǵıǵa qaraǵanda joqarı dárejede táminleydi;

-korporaciyalar ózleriniń islep shıǵarǵan ónimleriniń qárejetleri kishi biznes kárxanalarında islep shıǵarǵan ónimler qárejetleri qunına qaraǵanda arzan bolıwı, olardıń básekege shıdamlılıq dárejelerin joqarılatıw imkaniyatına iye boladı.

Juwmaqlap aytqanda, bazar ekonomikası sharayatında korporaciyalar básekege shıdamlı

kárxanalar bolıp ózlerin tolıq finanslastırıw

53

dereklerine iye. Álbette málim dáwirlerde islep shıǵarıw processin keńeytiw yaki jańa ónim túrlerin islep shıǵarıwda málim muǵdardaǵı kreditlerden paydalanadılar. Biraq olardıń kreditti jabıw dárejeleri kishi biznes kárxanalarına qaraǵanda joqarı dárejede boladı.

4. Offshor kompaniyası

Offshor kompaniyası – bul jeńilliklerge iye salıqlardı tólew (yaki tólemew) territoriyasında sholkemlestirilgen kárxana bolıp, ol dizimge alınǵan jerde turaqlı turmaytuǵın shaxslarǵa tiyisli. Kóplegen mámleketlerde shet el investiciyaların kóbirek tartıw maqsetinde kiritilgen amanatlar haqqındaǵı maǵlıwmattıń nızamshılıq yaki dástúriy kepillikler jolı menen ashkara etilmesligin táminlewshi hám qatar jeńillikler beriw sisteması qáliplestirilgen bolıp, bul sistema shet el isbilermenlerine olardıń isbilermenlik háreketin usı mámleket territoriyasında alıp barıw shárti menen qabıl etiledi. «Offshor zonası» dep atalǵan bunday territoriyalarda Batıs Evropada –

Gibraltar, Irlandiya, Genuya, Djersi, Malta, Lyuksemburg hám Jaqın Shıǵısta –Kipr, Baxreyn, B.A.Á., Livan, uzaq shıǵısta Gonkong, Singapur,

Labudan atawı, Oraylıq Amerika hám Karib teńizinde

– Bagam atawları, Britan, Virdjiniya atawları usaǵanlar kiredi.

Offshor kárxanası juwapkershiligi sheklengen jámiyet yaki kompaniya formasında shólkemlestiriledi. Offshor kompaniyasınıń salıq

54

tólew tártibine tásir kórsetiwshi tiykarǵı shárt bul onıń rezident yaki rezident emeslik statusı esaplanadı. Rezident emeslik statusı rezident statusınan parqı sonda, olar ózleri jaylasqan territoriyadan tısqarıda turıp basqaradılar. Rezident emes kompaniyalar ámelde jergilikli salıq tólew sistemasınan pútinley shıǵarıladı. Kompaniyanıń iyeleri jer sharınıń hár qanday jerinen turıp tuwrıdan – tuwrı basqarıwı múmkin. Kompaniyalardıń finanslıq háreketi valyuta boyınsha sheklewlerdiń bolmaǵanlıǵı sebepli alınǵan dáramat qálegen túrdegi valyutada erkin shıǵıp ketiwi múmkin. Sol sebepli offshor kompaniyaları, kapitaldı qashırıw ushın payda etiledi degen pikirler tarqalǵan. Biraq offor kompaniyalarınıń kópshiligi haqıqıy xojalıq iskerligin ámelge asırıw hám sawda operaciyaların qarjı menen táminlew, xızmet kórsetiw, investiciyalardı basqarıw usaǵan háreketler menen shuǵıllanadı.

5. Xolding kompaniyası

Xolding – bul mulk iyeleri tarepinen bir qansha ǵarezsiz akcionerlik jámiyetler iskerligin qadaǵalaw maqsetinde payda etilgen jámiyet esaplanadı. Xolding birlesken kárxanalar – shuba kárxanalar (qaram,filial) dep ataladı. Xolding kompaniyalar óziniń

shuba kárxanaları akciyalarınıń qadaǵalaw paketlerin ózinde ámlew jolı menen finans kapitalın toplaydı.

55

Xolding kompaniyaları ǵárezssiz háreket etiwshi ayırım kárxanalar akciyalarınıń qadaǵalaw paketleri bir shaxs tárepinen satıp alıw arqalı shólkemlestiriliwi múmkin.

Xolding kompaniyalar eki qıylı bolıwı múmkin: -finanslıq xolding. Ol tiykarınan finanslıq

tárepten qadaǵalaw, basqarıw wazıypasın orınlaydı;

-aralas xolding – hár qıylı xojalıq iskerligi islep shıǵarıw hám sawda-satıq penen shuǵıllanadı.

Mámleket nızamshılıǵında tiykarınan xolding kompaniyaları tómendegishe shólkemlestiriliwi múmkin:

-iri kárxanalardı qayta shólkemlestiriwde olardıń strukturalıq bólimlerin ǵárezsiz yuridik shaxs sıpatında payda etiw jolı menen;

-yuridikalıq tárepten ǵárezsiz kárxanalardıń

kompaniyaların shólkemlestiriwge ruqsat berilmeydi: -islep shıǵarıw quralları hám tutınıw tovarları

sawdasında;

-awıl-xojalıǵı islep shıǵarıwı, awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islew hám olardıń materiallıq texnikalıq táminatında;

-ulıwbma awatlanıw hám halıqqa turmıslıq xızmet kórsetiwde;

56

-halıqqa xımet kórsetiwde.

Xoldingtiń tiykarǵı shártibul kárxanalardıń birlesiwi ıqtıyarıy bolıwı.

6. Sıńar kárxanaları

Sıńar karxanalar – bul kárxanalar yuridik shaxs tárepinen shólkemlestirilgen bolıp, hár qanday múlk formasına iye bolıwı múmkin. Bunda:

-shólkemlestirilgen sıńar karxanaǵa múlkti yaki onıń bir bólgin beriw;

- sıńar karxanaǵa beriletuǵın múlkke múlk iyesiniń yaki onıń wákalatına iye bolǵan kárxananıń razılıǵı;

-shólkemlestiriwshi kárxana sıńar karxanaǵa beriletuǵın múlkke iyelik etpew shártlerine ámel qılıwı kerek.

Sıńar karxananı shólkemlestiriw hám onı dizimnen ótkiziw tiykarǵı kárxanalardıń shólkemlestiriliwi tártibinde ótkiziledi.

Sholkemlestiriwshi hám sıńar karxanaları ortasındaǵı katnasıqlar shólkemlestiriwshi hújjetler tyikarında tártipke salınadı.

Sıńar karxanalar hár qánday múlk formasında qaliplesip ol yuridikalıq statusqaiye boladı. Sıńar karxanalardı shólkemlestiriwde tómendegilerge ámel qılıw zárúr:

- shólkemlestirilip atırǵan sıńar karxanalarına aǵza bolǵanlar múlktiń bir bólegin yaki tolıq formada beriwi;

57

-shólkemlestirilip atırǵan sıńar karxanaǵa berilip atırǵan múlkke múlk iyesiniń yaki onı beriw wákalatına iye bolǵan shólkemniń razılıǵı;

-sıńar kárxananı shólkemlestiriwshi kárxana onıń múlkine iyelik etpesliginen ibarat.

Sıńar kárxanalar basqa kárxanalar sıyaqlı mámleket tárepinen belgilengen tártipte dizimnen

ótkiziledi. Sıńar kárxanalar ózleriniń shaxabshaların qanday múlkke tiykarlanǵan halda shólkemlestiriliwine qaramastan ashıwları múmkin.

Sıńar shaxabshaları banklerde ózleriniń esap betlerin ashıp, óz iskerliklerin kishi biznesti shólkemlestiriw hám málim dárejede payda alıwdı támiynlewleri kerek.

Sıńar kárxanası ǵárezsiz shaxabshaları ǵárezsiz ráwishte xojalıq esabı tiykarında óz iskerliklerin alıp barıwları kerek.

7. Shet el firmaları

Bazar ekonomikası sharayatında milliy ekonomika tek ǵana ishki ekonomika subektleri tiykarında rawajlanıwı múmkin emes. Olar shet el sıńar kárxanaların, firmalardı tartıwı múmkin. Shet el firması xojalıq háreketi menen shet ell yaki qospa kárxanalar tárepinen tártipke salınıp turıladı.

Shet el firmalarınıń turaqlı wákillikleri rezident emesler esaplanadı. Shet el firmaları sırtta turıp óziniń sıńar kárxanaların zárúr bolǵan tovarlar hám xızmetler menen támiynlep turadı.

58

Shet el firmaları ishki bazarǵa kirip barıwı ushın ózleriniń ónimlerin ózge mámleketlerdiń ishki bazarlarında izertlewler júrgizedi. Shet el firmaları ónimlerin reklama qılıw júdá az qárejetlerdi quraydı hám joqarı dárejede dáramat alıwdı támiynleydi.shet el firmalarında is haqılardı tólew, basqa firmalar menen ekonomikalıq baylanıslardı alıp barıwda sáwlelenedi, onı ámelge asırıw ushın infradúzilmelerdi qáliplestiriw zárúr.

Shet el firmalarıda ishki milliy ekonomikada háreket kórsetip atırǵan firmalar kibi banklerde arnawlı esap betlerine, is haqı fondına iye bolıwları hám halıqtı sociallıq qorǵaw talaplarına ámel qılıwları zárúr. Shet el kárxanaları – yuridik shaxs rezident esaplanadı, onıń nızam kapitalında yaǵnıy ustav kapitalında shet el kapitalları qatnasadı.

Shet el kárxanaları iskerligi dáramat alıw menen baylanıslı bolıp, ishki ekonomikada belgilengen salıq túrlerin tólep barıwları májbúriy esaplanadı.

Shet el kárxanaları usı tarawda wakalatı bolǵan banklerde esap betlerin ashıwları múmkin. Esap betlerin eki baǵdarda milliy valyuta hám shet el valyutası baǵdarında ashılıwı múmkin.

Shet el mámleketleri investiciyalarına tiykarlaǵan kárxanalar qarjıları úlesi nızam kapitalınıń 50 protsentinen aspawı kerek.

59

8. Konsalting birlespeler

Konsalting firmaları islep shıǵarıw, klientlerge tiyisli másláhatler beriw, texnikalıq proektlerdi ámelge asırıwshı arnawlı firma. Konsalting firmaları kishi biznestiń rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan másláhatlerdi beredi. Konsalting firmalarınıń tiykarǵı wazıypaları – maǵlıwmatlar toplamı tiykarında sorawnama fondın jaratıw, reklamalar strategiyasın islep shıǵıw, túrli taraw baǵdarları boyınsha firmalardıń shólkemlestiriwi, onıń rawajlanıwı, másláhátler beriw, shet el texnika hám texnologiyaların milliy ekonomikanı rawajlandırıwǵa tartıw, investiciya shet el qarjılarınan paydalanıwdıń abzallıqların anıqlaw máseleleri boyınsha tiyisli másláhátlerdi beredi. Konsalting xızmetleri bazar ekonomikası sharayatında respublikada keń jayılǵan bolıp, ol tiykarınan tómendegi máseleler boyınsha másláhátler beriwdi qamrap almaqta.

Tiykarınan kishi biznes subektlerin qaysı taraw tarmaqlarında shólkemlestriw, oǵan yuridikalıq statusın beriw ushın qanday hújjetler zárúrligi, kishi biznes kárxanaları sırtqı ekonomikalıq iskerligin shólkemlestiriw máseleleri boyınsha olardıń másláhátlerinen paydalanadı. Kishi biznes subektlerin finanslıq turaqlı rawajlanıwı, ónimlerin sıpatlı, básekege shıdamlı bolıwı boyınsha hám olardıń qáwipsizligin támiynlew jolında da másláhátler berediler. Konsalting xızmetin kórsetiwshi firmalar milliy ekonomikanıń bárshe

60