Biznes hám isbilermenlik tiykarları

1.Hár bir puhara mámlekette qabıl etilgen nızamlar talabı shegarasında isbilermenlik penen shuǵıllanıw huquqına iye.

2.Isbilermenler islep shıǵarıw, xızmet kórsetiwdiń túrli kárxanaların shólkemlestiriw huquqına iye, eger olar nızamlar talabına qayshı bolmasa.

3.Isbilermen islep shıǵarıwdı jeke jamǵarmalarına, kredit qarjılarına shólkemlestiriwi múmkin.

4.Isbilermen islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw ushın óziniń, shańaraq aǵzalarınıń miynetlerinen paydalanıw menen birge shártnama tiykarında basqa puharalardı da islep shıǵarıwǵa tartıw huquqına iye.

5.Isbilermen islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwde basqa puharalardı, shet el puharaların yaki huquqıy múlk iyelerin de tartıw huquqına iye.

6.Qabıl etilgen nızamlar shegarasında ózi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw dástúri tiykarında ǵárezsiz ráwishte tutınıw ónimlerin islep shıǵarıw, onıń tutınıw baxaların belgilew huquqına iye.

7.Isbilermen ǵárezsiz subekt sıpatında ózi tańlaǵan subektler menen ekonomikalıq baylanıslardı ornatıw, islep shıǵarıw shártnamaların dúziw huquqına da iye.

8.Islep shıǵarıwǵa tartılǵan jallanba miynetke miynet shártnamalarında belgilengen dárejede is hakılardı belgilew.

21

9.Banklerde esap betlerin ashıw, kreditler alıw, pul jamǵarmaların saqlaw.

10.Mámleket járdeminen hám sociallıq qamsızlandırıw sistemasınan paydalanıw.

11.Mámleket sudı aldında juwapker hám dawager bolıw.

12.Shet el subektleri menen sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlardı ámelge asırıw hám basqa huquqlarǵa iye.

3. Isbilermenlerdiń minnetlemeleri

Isbilermen subektler ushın qabıl etilgen nızamlar hám Ministrler Keńesi qararları shegarasında jámiyet hám jumısqa jallanǵan puharalar aldında, huqıqıy subektler aldında olar ortasında dúzilgen pitimler tiykarındaǵı minnetlerdi orınlaw májbúriy esaplanadı.

Isbilermen subektlerdiń májbúriyatları tómendegilerden ibarat:

1.Jallanba miynetten paydalanıw puqaralar menen dúzilgen shártnamalarǵa tolıq ámel etiw.

2.Islep shıǵarıwǵa tartılǵan isshi subektlerdiń qániygelikleri boyınsha paydalanıw.

3.Olarǵa belgilenetuǵın is haqıları minimal dárejeden kem bolmawına, Prezident qararına tiykarlanıp is haqınıń ósiwine tolıq ámel etiw.

4.Isshi kúshlerin, mal-múlklerin qamsızlandırıw hám óz waqtında mámleketlik socialqamsızlandırıw fondına tólemlerdi ótkiziw.

5.Átirap ortalıqtı qorǵaw ilajların ámelge asırıw.

22

6.Tutınıwshılar huqıqların hám máplerin qorǵaw.

7.Alıp barıp atırǵan iskerligi qanday baǵdar, qanday ónim islep shıǵarıwına qaramastan litsenziyalastırıw minnetlerin ámelge asırıwı lazım.

4. Isbilermenlik háreketin mámleket tárepinen basqarıw hám qadaǵalaw

Isbilermenlik háreketleri qanday múlkshilik formalarına tiykarlanıwına qaramastan, onıń rawajlanıwında mámlekettiń roli úlken.

Mámleket qabıl etilgen nızamlar hám qararlar tiykarında onıń rawajlanıwı, islep shıǵarıwdıń huqıqıy táreplerin tártipke salıp tursa, bazar ekonomikası mexanizmi arqalı isbilermenlik háreketiniń ekonomikalıq tárepleri tártipke salıp turıladı.

Mámleket, bazar ekonomikasınıń bas reformatorı sıpatında, isbilermenlik háreketleri rawajlanıwı ústindegi tolıq qadaǵalawdı alıp barıwı zárúr. Bul qadaǵalaw isbilermenlik háreketleriniń mámleketimizde rawajlanıwı úziliksiz ráwishte, anıqlanǵan kemshiliklerdi saplastırıw esabınan ámelge asırıp baradı.

Mámleket tárepinen isbilermenlik háreketlerin qadaǵalawdıń tiykarǵı baǵdarı mámlekettiń fiskal siyasatı tiykarında ámelge asırıladı.

Mámlekettiń fiskal siyasatı isbilermenlik penen shuǵıllanıp atırǵan subektlerden salıq hám basqa tólemlerdi alıw arqalı ámelge tártipke salınadı.

23

Sonıń menen birge isbilermenlik háreketleri mámlekettiń monetar siyasatı arqalı da tártipke salınadı. Monetar siyasat mámleket tárepinen bankler arqalı milliy ekonomikanı, sonday aq isbilermenlik háreketlerin rawajlandırıw ushın aylanısqa túsetuǵın pul muǵdarı ústinen qadaǵalawǵa tiykarlanadı.

Aylanısqa shıǵırılıp atırǵan pul muǵdarın qadaǵalawdıń abzallıqları tómendegilerden ibarat:

-isbilermenler óz háreketlerinde islep shıǵarıw qárejetlerin kemeytiwdi táminlewde innovaciya (jańalıqlarınan) jetiskenliklerinen paydalanıwǵa;

-islep shıǵarıwdı únemlew tiykarında shólkemlestiriwge;

-tayar tutınıw ónimleriniń ózine túser bahasın túsiriwge;

-átirap ortalıqtı qorǵaw islerinde qoyılǵan qátelerge juwap beriwden ibarat.

Bul isbilermenlik minnetleri olardıń iskerligin tuwrı shólkemlestiriwge xızmet etedi.

3-TEMA: ISBILERMENLIK KÁRXANALARINDA BIZNES REJENI TAYARLAW

1.Biznes rejeni dúziwdiń obyektiv zárúrligi hám áhmiyeti

Bizneste jańa (innovaciya) pikirlerdi, qálewlerdi óz waqtında onı haqıyqatqa aylandıradı.

Kóbinese tiykarlanǵan jańa biznes ideyanı saqlap

24

qalıw imkaniyatı biznes-rejeni durıs tayarlaw arqalı júzege keledi.

Dúńya ámeliyatında biznes-reje hár dayım zárúrligin kórsetedi. Óz proektińizdi ámelge asırıw ushın birewden pul almaqshı bolsańız, mısalı, bankirlerge, investorlarǵa isbilermenlerdiń maqsetlerin hám wazıypaların anıq biliwi ushın biznes reje bolıwı lazım. Biznes-reje biznestiń ótken dáwirdegi, házirgi hám keleshektegi jaǵdayın sáwlelendiredi.

Biznes reje bul siziń ámelge asırılatuǵın oypikirlerińizdiń rejesi. Ol háreketińizdiń anıq maqseti, baǵdarı hám tiykarǵı basqıshların belgilep beredi.

Biznes isleri baslanǵannnan keyin alınǵan nátiyjeler reje menen salıstırılıp barıladı, rejege ózgerisler kiritilip barıladı, solay etip biznes tuwrı baǵdarǵa salınadı. Biznes –reje sonıń ushın hám zárúr. Ol házirgi hám keyingi jetiskenliklerdi, ósiwdi sáwlelendiredi.

Biznes –reje hár bir isbilermenniń ámelge asırılıw qádemleri belgilengen hújjet esaplanadı. Onda biznes iskerliginiń mánisi, baslaw imkaniyatları, finanslastırıw sharayatları kórsetiledi.

Biznes-reje anıq ekonomikalıq jaǵdaydan kelip shıǵadı. Biznes-rejeni dúziwde zárúr bolǵan qániygeler másláhátlerinen paydalanıw zárúr. Biznesrejeni ámelge asırıw ushın qabıl etiw, onı finanslastırıwǵa tiykar boladı.

25

Biznes-rejeni tayarlaw processinde insannıń pikirlew qábiletleri rawajlanadı. Ol isbilermenlik háreketin tuwrı jolǵa qoyıwdıń bárshe imkaniyatlarınan kelip shıqqan halda ámelge asıradı. Biznes-reje tiykarında islep shıǵarıwdıń bárshe tárepleri qadaǵalawǵa alınadı. Biznes-rejeniń tiykarǵı wazıypası islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan qarjılardı toplaw yaǵnıy qarjılardı tartıw imkaniyatın jaratıp beredi.

2. Biznes rejeniń dúzilisi.

Biznes-rejeni islep shıǵıw anıq sxemaǵa iye bolıwı kerek. Biznes-reje kárxananıń iri yaki kishiligin, maqsetli rejeniń baǵdarın, biznestiń qásiyetin, kerekli maǵlıwmatlardı hám qanday qániygelerdiń járdemine mútájligin qamrap aladı. Biznes-rejeni islep shıǵıwda tómendegi sorawlarǵa anıq juwap beriliwi kerek:

-biznestiń tiykarǵı baǵdarı hám mánisi neden

ibarat;

-ónim yaki xızmet qanday talaptı qandıra

aladı;

-onıń basqalaradan ajıralıp turatuǵın tárepleri nede sáwlelenedi hám ne ushın tutınıwshılar bul ónimdi abzal kóredi;

-ónim yaki islep shıǵarıw texnologiyası patentler menen qorǵalǵanlıǵı;

Biznes ortalıq yaki firma haqqındaǵı maǵlıwmatlar.

26

Rejeniń bul bóliminde biznestiń mánisi hám orınlanatuǵın islerdiń baǵdarları kórsetiledi.biznestiń qanday formasın tańlaw hám onıń kemshilik hám abzallıqların analiz etip shıǵıw kerek. Bunıń úsh variantı bar:

-jeke xojalıq múlki tiykarında;

-sherikshilik tiykarında;

-korporaciyanı shólkemlestiriw tiykarında. Ónimdi tutınıwshılarǵa (bazarǵa) jetkiziw biznes

rejeniń eń tiykarǵı bólimi esaplanadı. Tájriybe sonnı kórsetedi, bazardı jeterli dárejede úyrenbeslik nátiyjesinde kóbinese kommerciyalıq rejeler waqıttıń ótiwi menen ózin aqlamaydı. Isbilermen bazardaǵı maǵlıwmatlarǵa iye bolıwı lazım. Eger qarıydar siziń qarsılaslarıńızdıń usınısına qaramay ónimińizdi satıp alatuǵın bahanı anıqlap alsańız, bazardıń ortasındaǵı wazıypanı maksimal dárejede orınlaǵan bolasız.

Marketing rejesinde (ónimdi satıw rejesi) satılatuǵın ónim kólemi hám oǵan qalay etip erisiw múmkinligi kórsetiledi. Marketing rejesiniń tiykarǵı elementleri tómendegiler:

-ónimdi tarqatıw smetası, quramı;

-bahanı qáliplestiriw; -reklama;

-satıwdı xoshametlew usılları;

-ónim satılǵannan soń qarıydarlarǵa kórsetiletuǵın xızmetlerdi shólkemlestiriw (texnikalık tovarlar ushın);

27

-óz firmańız hám tovarıńız haqqındaǵı kópshiliktiń pikirin qáliplestiriw;

-báseke rejesi. Siz ónimińiz barıp túsetuǵın bazardaǵı báseke haqqında bilgenlerińizdi ózińizdiń potentsial sheriklerińizge hám investorlaǵa málim etiwińiz zárúr. Bunda siz tómendegi sorawlarǵa anıq juwap beriwińiz kerek boladı:

-siziń tovarıńızǵa uqsas tovardıń iri islep shıǵarıwshıları kimler?

-olardıń iskerligi, ónim satıw kólemi, dáramatı, jańa modellerdi qollawı, texnikalıq servis isleri qanday?

-qarsılaslarıńızdıń onimi haqqında tásirler, sıpat dárejesi, dizaynı, qarıydarlar pikiri qanday?

- qarsılaslar óniminiń baha dárejesi, olardıń baha siyasatı (ulıwmalıq tárizde bolsa da);

-islep shıǵarıw rejesi.

Tiykarǵı wazıypa sheriklerge haqıyqatta zárúr bolǵan ónimlerdi, kerekli sıpat, muǵdar hám múddetlerde isler shıǵara alıw imkaniyatın tiykarlap beriwden ibarat. Siz tómendegi sorawlarǵa juwap tabıwınıń kerek:

-ónimińiz eski islep turǵan kárxanada islep shıǵarıladıma yaki jańa kárxanadama?

-bunıń ushın qanday islep shıǵarıw quwatları zárúr boladı hám hár jılı qanshaǵa kóbeyip baradı?

28

- qanday ásbap-úskeneler zarúr boladı hám olar qay jerden alıp kelinedi?

Miynet hám materiallıq resurslar rejesi

(shólkemlestiriwshilik reje). Rejeniń bul bóliminde qanday qániygeler isletiwi, olardıń kásibi, maǵlıwmatı, tájriybesi, isti nátiyjeli orınlawı ushın beriletuǵın is haqı sáwlelendiriledi.

Kárxananıń ne menen shuǵıllanıwı, bólimlerdiń óz-ara baylanısları, olardıń háreketlerin basqarıw hám qadaǵalaw haqqında shólkemlestiriwshilik sxeması beriliwi kerek.

Finans rejesinde rejeler maǵlıwmatları ulıwmalastırılıp, bir qansha hújjetler tayarlanıwı zárúr:

-islep shıǵarılıp satılatuǵın ónim kólemin shamalap shıǵıw;

-pul qarjıları rejeti hám túsiminiń balansı;

-dáramatlar hám qárejetler tablitsası;

-kárxana aktivi hám passiviniń ulıwma balansı; -zıyansız islewge erisiw grafigi.

Juwmaqlap aytıw múmkin, biznes-reje siziń maqsetlerińizdi, orınlaytuǵın islerińiz baǵdarın sáwlelendiredi.

3.Biznes rejeni tayarlaw

Biznes-reje tek ǵana firmanıń basshısı yaki múlk iyesi tárepinen tayarlanadı. Bunda isbilermen, yurist hám buxgalterler tartılıwı múmkin. Bunda eki táwekelshilik túri onı bahalawǵa járdem beredi:

29

-ishki táwekelshilik-isshiler, tovar, materiallıq zapaslardıń jaylasqan mánzili usaǵanlar ústinen qadaǵalaw ornatıw;

-sırtqı táwekelshilik-ekonomika, jańa nızamlar, hawa-rayı yaǵnıy siz ózgerte almaytuǵın nárseler.

Biznes-reje dúziliwinde qatnasıwshılardan úlken bilim, maǵlıwmat, bazardı, jańa texnologiyalardı biliwdi talap etedi. Onda eń aldı menen jaqın hám uzaq múddettegi maqsetlerdi anıqlap alıw zárúr.

Biznes-rejeni tayarlawdıń maqsetleri tómendegishe:

-basshılar tárepinen kárxananı durıs basqarıw; -bazar ekonomikasında biznesti ámelge asırıwǵa

wyretiw;

-kárxananıń haqıqıy iskerligin bahalaw hám rejege ózgerisler kirgiziw;

-bankler, investorlar hám kreditorlardı kárxana iskerligine baha beriw ushın maǵlıwmatlar menen támiynlew.

Biznes-rejeni tayarlawda júdá úlken maǵlıwmatlarǵa iye bolıwı lazım.Bular tómendegiler:

-kárxana islep atırǵan sharayattı úyreniw, analiz

etiw;

-kárxananıń kúshli hám kúshsiz táreplerin analiz

etiw;

30

-ónim(xızmet)lerge bolǵan talaptıń ósiw hám tómenlew perspektivasın kórip shıǵıw;

-kárxana iskerliginen kútiletugın nátiyjeler; -kárxana ushın zárúr resurslar, olardıń derekleri; -kárxana iskerliginiń rejesi;

-nátiyjelerdi anıqlaw;

-kárxana iskerligi nátiyjelerin qadaǵalaw.

Rejeni tayarlaw ushın eń birinshi náwbette bazardı analiz qılıw zárúr. Marketingtutınıwshılarǵa xarakteristika beriw (olardıń jası, jınısı, daramatı, ónimdi tutınıw kólemi); tutınıwshılardıń mánzili; tovarlarǵa talaptıń ózgerip turıwı, satıp alıw qábileti; ónim sıpatınan qarıydarlarda qanaatlanıw sezimin payda etiw, qarıydarlardı tovarǵa tarta biliw; kárxananıń ónimin satıw waqtındaǵı baha siyasatı; ónimdi satıw kólemi, muǵdarı, bazardaǵı qarıydarlardıń segmentlerge bólip ónim satıwdı rejelestiriw. Onnan keyin qarsılaslardıń jaǵdayı analiz etiledi. Bunda firma boyınsha bazar xızmeti, ónim(xızmet)lerdiń qásiyetleri, orınlı bólistiriw, jetkiziw, reklama isleri, ónimdi tutınıwshıǵa jetkiziw bahası, qarsılaslardıń kúshli hám kúshsiz tárepleri jaqsılap wyrenip shıǵıladı.

Reje dúziw ushın resurslarǵa bolǵan talap, keleshekte satıw múmkin bolǵan ónim kólemi, qárejetler, payda muǵdarı esaplap shıǵaladı. Bul isler tablitsalar hám sxemalarda sáwlelendiriledi.

31

4. Rejeniń strategiyası.

Shólkemlestiriwshilik hám menedjment

Kishi kárxanalardı tabıslı shólkemlestiriwdiń jáne bir faktorı biznes reje tiykarında islew esaplanadı. Yaǵnıy hár bir isti baslawdan aldın bul iskerliktiń anıq maqseti, baǵdarı, hám tiykarǵı basqıshları belgilenedi. Bunıń ushın isbilermen ózi islep shıǵarmaqshı bolǵan ónim yaki xızmet isleriniń túri tolıq jarıtılıwı kerek. Bunnan tısqarı ol óz iskerligin jeke xojalıq múlki tiykarında, yaki sherikshilik tiykarında, yaki korporaciya shólkemlestiriw jaǵdayların úyrenip shıǵıwı lazım.

Rejede kárxananıń strategik maqsetleri hám usı maqsetlerge erisiw ushın zárúr háreket jolları (taktikası) sáwleleniwi lazım. Sonday aq kárxananıń islew sharayatın úyreniw hám analiz etiw kerek.

Sonday aq kárxananıń kúshli hám kúshsiz táreplerin analiz etiw, ónimge bolǵan talaptıń ósiw hám tómenlew perspektivasın belgilew, kárxana ushın zárúr resurslar hám olardıń derekleri, kárxana iskerliginiń nátiyjelere qadaǵalaw ornatılıwı kerek.

Isbilermenlik háreketinde joqarı shólkemlestiriwshilik, basqarıw hám initsiativalılıq bolıwı kerek.

32

4- TEMA: KISHI KÁRXANALARDA ISLEP SHIǴARIW PROCESIN SHÓLKEMLESTIRIW

1. Kishi kárxanalardıń islep shıǵarıw procesin shólkemlestiriw faktorları

Kishi kárxanalardıń iskerliginiń áhmiyetli tárepi – bul islep shıǵarıw. Bul processte ekonomikalıq resurslar isletiledi, ónim xızmetlerinen ibarat turmıslıq baylıqlar jaratıladı. Islep shıǵarıw júz beriwi ushın onn faktorları háreketke keliwi shárt. Bul tómendegi sxemada sáwlelendirilgen.

1- sxema. Islep shıǵarıw faktorları

Jer hám kapital islep shıǵarıwdıń materiallıq faktorı bolıp óz quramına:

-tábiyiy resurslar, olardan alınǵan shiyki zat;

-mashina, mexanizm;

-ásbap –úskene;

-qurılmaimaratlardı quraydı.

Olar islep shıǵarıw quralları yaki islep shıǵarıw fondları dep júrgiziledi. Materiallıq faktor 3 bólimnen ibarat bolıp ol tómendegi sxemada sáwlelendirilgen.

33

Materiallıq hám isshi ku`shi faktorları

Sxemada islep shıǵarıwdın materiallıq faktorları materiallıq faktor menen jeke insanıy faktor isshi kúshi birigip, miynet processii, yaǵnıy islep shıǵarıw júzege keledi.

Isbilermenlik háreketiniń bas faktorlarınan jáne biri isbilermenlik subekti hám obyekti esaplanadı.

Isbilermenlik haqqındaǵı respublika nızamına muwapıq Ózbekstanda tómendegiler isbilermenlik subektleri bola aladı:

-aqıl-esi pútin bolıp, óz isi júzesinen nızam aldında yajuwap bere alatuǵın hár bir puqara;

-puqaralar (sherikler)toparı, mámleketke, kooperativke qaraslı hám basqa túrdegi kárxana – jámáá isbilermenligi;

-shet el puqarası yaki yuridikalıq shaxsı, sondayaq puqaralıǵı bolmaǵan shaxslar;

- aralas múlk subektleri. Isbilermenlik obyektleri bolıp:

-islep shıǵarıw, xızmet kórsetiw háreketindegi isbilermenlik;

-dáldalshılıq tarawındaǵı isbilermenlik;

-finanslıq tarawdaǵı isbilermenlik esaplanadı.

34

Isbilermenlik háreketine tásir etiwshi jáne bir faktor kapital esaplanadı. Isbilermen investor bolmasa ózi erkin óz iskerligin shólkemlestire almaydı4..

Isbilermenlik kapitalı derekleri tómendegi sxemada sáwlelendirilgen.

kapitalı

Jeke kapitalisbilermen alatuǵın payda, ámelge asıratıgın amortizaciya ajıratpaları esabınan qáliplesedi.

Jeke kapital jeterli bolmaǵan sharayatta ol qarız alıp onı toliıradı hám kishi kárxana ashıp is baslaydı.

Isbilermenniń kredit kapitalı bank, byudjet, basqa kárxanalardan alınatuǵın kreditler, shıǵarılatuǵın obligaciyalar esabınan qáliplesedi.

Qospa kapital bul shetten tartılǵan resurs bolıp, akciyalardı satıw, pay hám kiriw vznosların toplaw, kárxanalardı birlestiriw nátiyjesinde aktivlerdi kóbeytiw esabınan qáliplesedi. Sebebi bular óz qarjıların birlestirgen halda qospa kapital payda etedi hám birgelikte is kóredi.

4 .‖Исбилерменлик ҳáм исбилерменлер хызметиниң кепилликле kafolatlari tóǵrisida‖gi Ózbekiston Respublikasi qonuni.‖Xalq sózi‖1999 y 29 aprel

35

2. Kárxana finansın shólkemlestiriw shártleri hám wazıypaları.

Kárxana finansı haqqında kópshilik bul onıń pul qarjıları dep esaplaydı. Durıs ol kárxananıń finansın quraydı. Biraq barlıq qarjılar da onıń finansı bolıp esaplanbaydı.

Kárxananıń finanslıq qarjısı dep onıń ıqtıyarında kassasında yaki bank esap betinde bolǵan qarjılarǵa aytıladı.

Kárxana qarjıları finanslıq qatnasıqlardı sáyalelendiredi. Kárxana finansı taza qunǵa iye bolǵan baylıqtı islep shıǵarıwda aktiv qatnasadı.

Demek kárxana finansın tómendegishe táriyplesek boladı. Kárxana finansı bul ulıwmalastırılǵan pul jıyındısı bolıp ol islep shıǵarıw processinde alınǵan tovar formasındaǵı qunın pul qunına aylandırıw negizinde juzege keledi.

Kárxana finansı islep shıǵarıw processi ushın zárúr bolǵan tiykarǵı hám aylanba fondlardı qáliplestiriwde aktiv qatnasadı.

Kárxana finansı tek ǵana kárxanada islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwde qatnasıp qoymastan, mámleketlik byudjet, salıq shólkemleri, qamsızlandırıw kompaniyaları hám finans-kredit mekemeleri menen de baylanısta boladı.

Isbilermen kárxana qarjıların isletiwde tiykarınan onıń bólistiriliwine, islep shıǵarıwda belgilengen baǵdarlarda paydalanıwǵa hám onıń ústinen qadaǵalaw ornatıwǵa itibar beriwi kerek.

36

Isbilermen kárxananıń finans qarjıların tiykarǵı

jasaw háreketi bir qansha c ikllardan ibarat bolıp ol tómendegi basqıshlardı óz ishine aladı: kárxananı shólkemlestiriw, qayta shólkemlestiriw, quramın jetilistiriw, sanaciya, bankrotlıq hám saplastırıw. Bul basqıshlar kárxananıń iskerligi nátiyjesinde ámelge asırıladı. Bul processtiń júzege keliwi kópshilik jaǵdayda kárxananıń finanslıq jaǵdayına baylanıslı.

múmkin. Kapital-finanslıq resurslarınıń bir bólegi bolıp ol islep shıǵarıw, sawda processin rawajlandırıw ushın (máselen, shiyki zat satıp alıw, miynet qurallarınıń zapas bóleklerin satıp alıw, isshi kúshin tartıw hám basqa isler shıǵarıwǵa zárúr bolǵan nárseler) baǵdarlanıp, pul kórinisindegi

37

kapital sıpatında sáwlelenedi. Demek, kapital – aylanısına baǵdarlanǵan pullar bolıp, olar málim dárejede payda keltiredi.

Pul aylanısı onı isbilermenlik háreketine tartıw, qarızǵa beriw, jallanba isshi kushın tartıw kibi bir ansha imkaniyatlar nátiyjesinde ámelge asırıladı.

Kapital-potentsial ráwishte hám aqıllılıq penen isletilgende óziniń jánede kóbeyiwine alıp keliwi múmkin bolǵan baylıq dese boladı.

Kapitaldıń házirgi waqıtta kópshilik tán alǵan ulıwma kórinisin tómendegishe túsintiriw múmkin.

Investor tárepinen avans sıpatında berilgen pul qarjılarıislep shıǵarıw processinde satıp alınǵan

óndiris resursları arqalı jańa qunǵa iye bolǵan tovar

ónimlerin jarattı.

Tovarlardı satıwdan payda bolǵan qun ózinde investor kapitalın, jumısshı kúshi qunın hám jańa jaratılǵan ústeme qunın sáwlelendiredi.

Investor tárepinen sarplanǵan pullardıń barlıǵı sarp etilmey, bálki investor tárepinen avans tárizinde berilip, pul aylanısı toqtaǵannan soń investorǵa qosımsha dáramat penen qaytarıladı.

Finanslıq rezervler kapitalı qosımsha payda keltiriw ushın kóbirek aylanıwı kerek.

Finanslıq rezervler kapitalınıń dúzilisine tiykarǵı fondlar, aylanba fondlarına qoyılǵan pul qarjıları kiredi. Tiykarǵı fondlar-miynet quralları jıyındısınıń bahalı kórinisi esaplanadı. Ol islep

38

shıǵarıw hám xojalıq kárxanaları shegarsında xızmet kórsetip óz qunın qaytadan jaratılǵan ónim qunına ótkizedi.

Aylanba fondlar –kárxana islep shıǵarıw fondınıń bmr bólegi bolıp, ol bir islep shıǵarıw dáwirinde (tsiklda) isletilip, óz qunın islep shıǵarılıp atırǵan ónimge tolıq ótkizedi.

3. Biznesti finanslastırıw derekleri

Kishi biznes kárxanalarında kárxananıń finanslıq hareketi olardıń mámleket, basqa kárxanalar, shólkemler, shaxslar menen óz-ara qatnasıqların tártipke salıw menen baylanıslı bolǵan pul esap – kitapların xarakterleydi.

Onsha kóp bolmaǵan isbilermenler óz islerin ózlei qarjı menen támiynleydi. Kópshilik adamlar sırtqı dereklerge mútáj boladılar. Pul resurslarınıń 4 túri bar:

1. Sawda krediti, bul «pul» tovar qunı esaplanıp, onı sizge jetkizip beriwshiler sizge qarız etip beredi hám qarızdı esletilgen múddetlerde toplaw shártin qoyadı.

2.Qısqa múddetli kreditler bankler hám basqa kredit beriwshi shólkemler tárepinen arnawlı, maqsetli, múddetli kreditler sıpatında mútájlikti qanaatlandırıw ushın beriledi. Bunday kreditler ushın qarız bir jılǵa jetpesten úziliwi kerek.

3.Uzaq muddetli kredit bul zaemlar bir jıldan artıq múddetke kárxananı keneytiriw yaki jetilistiriw ushın beriledi.

39

4. Akcionerlik kapitalda investordıń qatnasıwında bunday resurslar qaytarılmaydı. Akcionerlik kapitalına islep shıǵarıw quralları satıp alınadı, islep shıǵarıw processinde alınǵan payda akcionerlik kapitalı muǵdarına qarap bólistiriledi. Bul jerde tómendegi soraw tuwıladı:

Pul qarjıların qay jerden alıw múmkin?

Qarjı menen támiynlewdiń derekleri tómendegiler:

-kommerciyalıq bankle; -finans kompaniyalar; -investiciyalıq kompaniyalar; -investiciyalıq fondlar; -kredit sholkemleri; -qarıydarlar;

-dos hám tanıslar;

-trans kompaniyalar hám banklerdiń trans bólimleri;

-mámleketlik, halıq aralıq hám jámiyet shólkemleri, kishi biznesti qollap-quwatlaw dástúrinde qatnasıwshılar;

-islewshiler;

-úskene islep shıǵarıwshılar; -qamsızlandırıw kompaniyaları; -napaqa frndları;

-jeke investorlar; -finanslıq másláhátshiler;

40