Biznes hám isbilermenlik tiykarları

JUWMAQLAW

«Eń baslı tiykarǵı másele,- dep kórsetedi Prezident I.A.Karimov,- bul kishi biznes hám jeke isbilermenlikti tez pátte rawajlandırıw hár tárepleme qollap quwatlaw bunıń tiykarında xalıqtıń bántligin hám turmıs dárejesiniń joqarılatıw mashqalaların sheshiwden ibarat»1

Kishi biznesti rawajlandırıw bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolǵan úsh wazıypanı ámelge asırıwdı talap etedi.

Birinshiden jáhan tájiriybesinen málim bolǵanınday, kishi biznes ishki bazardı zárúr tovar hám xızmetler menen toltıratuǵın, ekonomikanıń tiykarın belgilep beretugın eń áhimiyetli sektor esaplanadı, sonday aq xalıqtı jumıs penen bánt etiwde onıń turmıs dárejesin asırıwda eń tiykarǵı derek bolıp xızmet etedi.

Ekinshiden, házirgi sháriyatta jahan hám regional bazarlarda báseke keskinlesip baratırǵan bir shárayatta kishi biznes óziniń háreketsheńligi, az qarjı talap qılıwı esabınan óndiristi shólkemlestiriwdiń jeńil hám tez modernizaciya qılıw, islep shıǵarılıp atırǵan

ónim túrlerin diversifikaciyalaw imkaniyatına iye ekenligi, sonday aq bazar końyukturasınıń ózgeriwsheń talaplarına tez hám ıqsham qolaylasa alıw tárepleri menen áhmiyetli.

Úshinshiden, kishi biznes hám isbilermenlikti

tayanıshı hám súyenishi bolǵan orta múlik iyeleri klassın qáliplestiriwge erisiledi. Bul óz gezeginde ekonomikanıń úzliksiz rawajlanıwınıń eń tiykarǵı faktorı, jámiyettiń sociallıq hám siyasiy turaqlılıǵınıń kepilligi, mámleketti civilizaiyaǵa jeteklewshi kúsh sıpatında maydanǵa shıǵadı.

Jáhannıń rawajlanǵan mámleketleri tájiriybesi sonı kórsetedi ekonomikanıń negizin kishi hám orta biznes quraydı. Ullı Britaniya, Germaniya, Italiya, AQSH, Yaponiya, Qubla Koreya, sonday aq Aziya hám Afrika, Latın Amerikası rawajlanıp atırǵan mámleketleri, Hindistan, Pakstan, Indoneziya, Egipet, Tunis, Malayziya, Singapur, Marokko, Turkiya, mámleketlerinde millionlap kishi biznes kárxanaları háreket etpekte.

Mısalı: AQSHta búgingi kúnde 20 millionnan artıq kishi firmalar háreket etpekte, jumıs penen bánt xalıqtıń 54% usı tarmaqta miynet etpekte. Mámleket ishki milliy óniminiń 50-60% ın kishi biznes wákilleri dóretpekte.3

Italiyada hár 1000 adamǵa 68 kishi firma tuwra keledi, olarda mámlekette is penen bánt bolǵanlardıń 73% miynet etedi. Mámleket milliy óniminiń 60% ǵa jaqını, mámleket sırtqı eksportınıń 25-30% ın kishi biznes wákilleri jetkerip bermekte.3

Yaponiyada barlıq isshilerdiń 80% ǵa jaqını kishi hám orta biznes wákilleri bolıp, hár bir 1000 adamǵa 50ge jaqın kishi firmalar tuwra keledi, olar

222

mámleket jalpı ishki óniminiń 52-56% ın hám mámleket eksportınıń 40% nan artıǵın jetkerip bermekte.3

Ózbekstanda da sonǵı jılları kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıw ushın qolay shártsharayatlar jaratıw maqsetinde kóplegen ámeliy isler qılındı. Mámlekettiń biznes háreketine aralasıwı keskin sheklendi, kishi biznes subektlerin dizimge alıw jumısları sezilerli dárejede ápiwayılastırıldı hám onıń áshkaralıǵı támiyinlendi, salıq stavkaları unifikaciya qılındı hám kemeytirildi, ónimdi standartlastırıw hám sertifikaciyalaw jetilistirildi, birja sawdasın rawajlandırıw arqalı isbilermenliktiń materiallıq - texnik resurslardan erkin paydalanıwı menen baylanıslı kóplegen máseleler sheshildi, mikrokreditlew hám mikrolizing tiykarında isbilermenlerge kredit beriwdiń jańa formaları jolǵa qoyıldı. Bulardıń nátiyjesinde unamlı ózgerisler júz bermekte 2015 jılı kishi biznes hám jeke isbilermenlik tarawında qosımsha 1mlnnan aslam is ornı jaratıldı. Bul óz gezeginde 2015 jılı kishi biznestiń respublikamızdıń jalpı ishki ónimdegi úlesiniń 56% ǵa ósiwin támiyinledi. Yaǵnıy 2000 jılǵa salıstırǵanda 2 eseden artıq ónim kishi biznes wákilleri tarepinen jetistirilgenin kórsetedi.1

Kishi biznestiń eksporttaǵı úlesi 12,4 % dı quramaqta, kishi biznes subektleriniń ulıwma sanı 580598 den asıp ketti.

223

Kishi bizneste ulıwma bántlik dárejesi boyınsha Ózbekstan 70%, AQSH 50,1%, Kanada

47%, Franiya 56,6%, Ullı Britaniya 55% dı qurap rawajlanǵan mámleketlerden de joqarı kórsetkishke eristi.3

Biraq sonnı da aytıp ótiw kerek respublikamızda kishi biznes hám jeke isbilermenlik tarawında aytarlıqtay jeńislerge erisken bolsaqta, ele sheshimin kútip turǵan mashqalalar bar. Maselen

Ózbekstannıń hár bir 1000 adamına 10,3 birlik biznes subekti tuwra kelse, bul kórsetkish boyınsha Rossiya hám Qazaqstanda 7 adam, Ukrainada 5 adam, Evropa hám basqa rawajlanǵan mámleketlerde bolsa hár bir 1000 adamǵa 37-50 birlikten tuwra keledi.3

Bunnan tısqarı, búgingi kúnde respublikamızda dizimge alınǵan kishi biznes subektleriniń hár jetewinen biri islemey turǵanı hám hár jılı 6-7% kishi kárxanalardıń jabılıp qalıp atırǵanı bul tarawda sheshimin kútip turǵan mashqalalardıń barshılıq ekeninen derek beredi.1

Sonıń ushın, Prezident óz shıǵarmalarında búgingi kúnde kishi biznestiń bar bolǵan imkaniyatlarınan tolıq paydalanbay atırǵanın, onıń texnik strkturasınıń, jeke isbilermenlerdiń rawajlanǵan sanaat tarawındaǵı ornınıń qanaatlandararlı emes ekenligin, házirgi kúnde mashinasazlıq hám metalǵa islew beriw, jeńil sanaat, ásirese trikotaj, ayaq kiyim ónimlerin tayar

224

formada islep shıǵıwǵa qániygelesken tarmaqtıń, sonday aq qurılıs ónimlerin islep shıǵarıw sanaatında kishi biznestiń ornı jeterli emesligi, kishi biznes hám isbilermenlik ónimleri mámleket ulıwma eksport kóleminiń 12,4% dı qurawı ulıwma qanıqtırmaytuǵın halat ekenligin aytıp ótedi.

«Óziniń kishi karxanasın ashqan isbilermen,- dep jazadı Prezident,- birinshi náwbette zamanagóy

úskeneler, bazar talabına say qolaylı texnalogiyalar menen támiyinlewge itibar qaratıwı, básekege shıdamlı ónim islep shıǵarıwdı ózlestiriwi zárúr.

Bugin kishi biznes tarawında joqarı professionalizm hám intellektual imkaniyatqa tiykarlanǵan miynetti elede keń qollaw, pán hám texnologiyanıń aldınǵı jetiskenliklerin endiriw eń zárúr hám áhimiyetli másele bolıp turıptı».2

Juwmaqlastırıp aytatuǵın bolsaq kishi biznes strukturasın, onıń texnik hám texnologiyalıq dúzilisin jaqsılaw, shiyki zat resursların qayta isleytuǵın ápiwayı óndiristen joqarı texnologiyalıq óndiriske

ótiw tiykarında ishki bazardaǵı talap hám sonıń menen birge eksportqa tovar islep shıǵarıwǵa baǵdarlanıwımız tiyis.

225

Glossariy

Akciya – bul onıń iyesi akcionerlik jámiyeti kapitalına óziniń belgili bir úlesin qosqanlıgına hám onıń paydasınan dividend formasında dáramat alıw huquqı barlıǵına guwalıq beriwshi qımbat bahalı qaǵazlar.

Akciya kursı – qımbat qaǵazlar bazarında akciyalardıń satılatuǵın baxası.

Aylanba kapital - ónimli kapitaldıń bir sheńber aylanıw dawamındaǵı óndiris processinde tolıq tutınılatuǵın, óz qunın jaratqan ónimge tolıq ótkizetuǵın hám natural buyım formasın da joǵaltatuǵın bólegi.

Tiykarǵı kapital - ónimli kapitaldıń óndiris processinde bir qatar sheńber aylınısı dawamında qatnasıp, óziniń qunın tayarlaǵan onimge bólipbólip ótkizip baratugın bólimi.

Agrar qatnasıqlar – jerge iyelik etiw, onnan paydalanıw ham islep shıǵarıw nátiyjelerin ózlestiriw processinde payda bolatuǵın katnasıqlar

Absolyut renta – awıl xojalıǵında jerge bolǵan jeke múlkshilik monopolisı nátiyjesinde payda bolıp, barshe túrdegi: jaqsı, ortasha hám jaman jerlerden alınatuǵın renta.

Agrosanaat kompleksi–awıl xojalıq ónimlerin jetistiriw, onı saqlaw, qayta islew hám tutınıwshılarǵa jetkizip beriw menen baylanıslı xojalıq tarmaqlarınıń birligi.

226

Agrobiznes –isbilermenlik xızmetiniń awıl xojalıǵı hám ol menen baylanıslı tarawlardıń forması.

Akkreditiv – naq pulsız esap-kitap bolatuǵın bank schetınıń túri; kredit mekemelerinen alıw múmkin bolǵan anıq alıwshı kórsetilgen qımbat bahalı qaǵaz.

Aukcionlar – ayrıqsha qásiyetlerge iye bolǵan tovrlardı satıw ushın belgili jerlerde shólkemlestirilgen arnawlı kim ashtı sawda mekemesi

Auditor firmalar – kárxana, firma, kompaniyalar finanslıq xızmetin tekserip barıwshı, olardıń esabatın ekspertizadan ótkiziwshi mekeme

Banklar- pul qarjıların toplaw, jaylastırıw hám olardıń háreketin tártipke salıw menen shuǵıllanıwshı ekonomikalıq mekeme

Barter – sawda –satıq xızmetiniń bir turi bolıp, ónimdi almastırıw pul tólewisiz ámelge asırıladı. Almastırıw onimler bahası, halıq-aralıq hám ishki bazar bahaları, sıpatı, jetkizip beriw shártleri esapqa alınadı.

Birja – qımbat bahalı qaǵazlar, valyuta, tovar, miynet kúshi hám shiyki zat satılatugın ham satıp alatıǵın mekeme

Bazar ekonomikası – tovar islep shıǵarıw, almastırıw hám pul aylanısı nızam –qaǵıydaları tiykarında shólkemlestiriletugın hám basqarılatuǵın sistema.

227

Bazar – islep shıǵarıwshılar hám tutınıwshılar (satıwshılar hám qarıydarlar) ortasında pul arqalı almastırıw processinde payda bolatuǵın qatnasıqlar jıyındısı

Bazar reformaları – bazar ekonomikasın hám bazar qatnasıqların qáliplestiriwge qaratılǵan ilajlar kompleksi

Byudjet defitsiti – byudjet qarejetleriniń dáramat bóliminen artıqsha bolıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın parq.

Valyuta – bul mámleket ler pul birligi( máselen swm, dollar, funt sterling va h.k.).

Valyuta kursi – bir mamlakat valyutasınıń basqa mámleket valyutasında sáwlelendirilgen bahası

Veksel – nızam tárepinen qatań belgilengen, qarızdı sáwlelendiriwshi jazba májbúriyat bolıp, veksel alıwshı onı iyesine tapsıradı.

Venchur kárxanaları – mámleket, iri firmalar menen kontrakt tiykarında ilimiy ilimiy izleniwler alıp barıwshı, jańalıqlar engiziwshi kárxana

Garantiya – kepillik, isendiriw, bir nárseni támiynleytugın sharayat. Kontrakt dúziwshi tárepler, máselen, kontrakttıń orınlanıwına, eger orınlanbasa, shıǵınlardı qaplawǵa kepillik beredi

Globallasıw – jer júzlik xojalıgınıń pútkil kólemin óz ishine alıwshı ekonomikalıq qatnasıqlar birde bir tarawınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı.

228

Mamleketlik byudjet – mámleket qarejetleri hám olardı finanslıq támiynlew derekleriniń tártiplestirilgen rejesi.

Mámleket iyeliginen shıǵarıw - mámleketlik múlk esabınan basqa mámleketlik emes múlk formalarınıń payda bolıwı.

Devalvaciya – mámleket pul birligi tiykarında altınnıń kemeyiwi yamasa onıń kursınıń basqa mámleketler valyutası kursına salıstırmalı nızamlı páseyiwi.

Deklaraciya – belgili bir maǵlıwmattı óz ishine alıwshı hújjet.

Demping – eksport tovarların bazardıń ortasha bahasınan, hátteki ózine túser bahasınanda tómen bahada satıw. Bul usıl bazardı iyelew, básekileslerdi jeńiw maqsetinde qollanadı.

Dividend (latınsha dividendus - bóliwge tiyisli) – akciya iyesine tólenetugın dáramat. Dividendde akciya iyesi qımbat baxalı kaǵazdıń usı túrine qoyılǵan aqsha qarjılarınıń tiyisli bólegine óziniń menshiklik huqıqın ekonomikalıq jaqtan ámelge asıradı.

Differentsial renta – jer uchastkalarınıń ónimdarlıgındaǵı hám jaylasqan jerindegi ayırmashılıqlar nátiyjesinde júzege keletugın qosımsha sap dáramat.

Differentsial renta I – jerlerdiń tábiyiy

ónimdarlıǵı ayırmashılıǵı nátiyjesinde payda bolatugın qosımsha sap dáramat.

229

Differentsial renta II – jerlerdiń ekonomikalıq ónimdarlıgın kóteriw nátiyjesinde payda bolatugın qosımsha sap daramat.

Mámleketlik qarızlar- byudjet qıtshılıgın qaplaw maqsetinde mámleket tárepinen qoyılatugın finanslıq resurslar.

Jer júzlik xojalıq - halıq aralıq miynet bólistiriwi, sawda -óndiris, finanslıq hám ilimiy – texnikalıq qatnasıqlar arqalı birlesken birneshe mámleketler hojalıqlarınıń sisteması.

Ekonomika – sheklengen ekonomikalıq resurslardan ónimli paydalanıw, insanlar ushın zárúr bolǵan turmıslıq qurallardı islep shıgarıw hám jetkizip beriwge qaratılǵan hám tıǵız baylanısta háreket etetuǵın xızmetler birligin támiynlewshi sistema.

Inflyaciya- dep aqsha aylanısı nızamlarınıń buzılıwı menen baylanıslı aqshalardıń qádirsizleniwne aytıladı.

Ekonomikalıq resurslar – belgili bir dáwirde belgili mámleket iyeliginde toplanǵan hám háreket etip turǵan óndiris, xızmet kórsetiw, olardı tutınıwshılarǵa jetkizip beriw hám tutınıw processlerinde paydalanıwı múmkin bolǵan qurallar, imkaniyatlar hám derekler bolıp esaplanadı.

Ekonomika hám valyuta awqamı – ekonomikalıq integraciyanıń eń joqarǵı forması bolıp, bunda ekonomikalıq integraciyanıń barlıq qarap shıǵılǵan formaları ekonomikalıq hám

230

valyuta-finanslıq siyasat ótkiziw menen birge muwapıqlasadı.

Óndiris processi – adamlardıń maqsetti kozlep

ámelge asırılatuǵın xızmeti bolıp, tutınıw ushın zárur bolǵan materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı jaratıwǵa qaratılǵan process. Óndiris processi bir tárepten tutınıw qunların jaratıw processi bolsa, ekinshi tárepten qunnıń ósiw processi bolıp tabıladı.

Social-ekonomikalıq qatnasıqlar – bul adamlar ushın zarúr bolgan turmıslıq baylıqlardı óndiriw, bólistiriya, almasıw hám tutınıw processinde payda bolatugın qatnasıqlar bolıp esaplanadı.

Ekonomikalıq reformalar – ekonomikada tupkilikli ózgerislerdi ámelge asırıwǵa qaratılǵan is ilajlar jıyındısı.

Ekonomikalıq uklad – hár qıylı menshik turlerine tiykarlaǵan xojalıq júrgiziwdiń formaları hám túrleri

Ekonomikanı erkinlestiriw – ne hámqansha islep shıǵarıwdı, qay jerge, qanday bahada satıwdı isbilermenniń ózi belgilewi shárt.

Ekonomkanıń barlıq tarawları hám tarmaların erkinlestiriw, xojalıq júrgiziwshi subektlerdiń erkinligi hám ǵárezsizligin támiyinlew, isbilermenlik xızmetin rawajlandırıw ushınbarlıq shart-sharayatlardı jaratıw bolıp tabıladı.

Reformalar kontsepciyasi – socialekonomikalıq reformalardıń tiykarǵı maqset hám

231

baǵdarları, onı ámelge asırıwdıń wazıypaları hám strategiyalıq jollarınıń ulıwma pikiri bolıp esaplanadı.

makroekonomikalıq teńsalmaqlılıqtı saqlaw hám islepshıǵarıwdı kúsheytiw ushın shártsharayatldardı jaratıw bolıp esaplanadı.

Is haqı – isshi hám xızmetshilerdiń miynetiniń muǵdarı, sıpatı hám ónimdarlıǵına qarap milliy ónimnen alınatuǵın úlesiniń aqsha birliginde sáwleleniwi.

Islep shıǵarıw infrastrukturası – tikkeley awılxojalıq óndirisine xızmet kórsetiwshi tarawlar.

Sociallıq infrastruktura – adamlar jasaw há turmıs keshiriwiniń ulıwma sharayatların támiyinleytuǵın tarawlar.

Ekonomikalıq rawajlanıw – kóp ólshemli process bolıp, jámiyettiń sociallıq, ekonomikalıq hám ruhıy rawajlanıwında óz kórinisin tabadı.

Ekonomikalıq ósiw – JIÓ, SMÓ, MD muǵdarınıń absolyut hám xalıqtıń jan basına hámde ekonomikalıq resurs harejetleri birligi esabınan kóbeyedi hám sıpatınıń jaqsılanıwında sáwlelenedi.

Sociallıq tólemler – kem támiyinlengenlerge aqsha yamasa natural formada járdem kórsetiwge qaratılǵan hár qıylı tólemler.

Sociallıq siyasat – bul mámleketttiń dáramatlar bólistiriliwindegi teńsizlikti

232

ekonomikaǵa qatnasıwshılar arasındaǵı qaramaqarsılıqlardı saplastırıwǵa baǵdarlanǵan siyasat.

Import – shet el islep shıǵarıwshılarınan tovarlar, xızmetler satıp alıp, olardı mámleketke kirgiziw.

Ekonomikalıq shártnamalar– qunnıń hár qanday almasıwı, yaǵnıy tovarlar kórsetilgen xızmetler yamasa aktivlerge menshik huqıqınıń bir mámleket rezidentlerinen basqa bir mámleket rezidentlerine ótiwi boyınsha kelisimler.

Miynet kúshiniń xalıq aralıq migraciyası – miynet kúshi resurslarınıń bir qansha qolaylı sharayatta jumıs penen támiyinleniwi maqsetinde bir mámleketten basqasına kóship ótiwi.

Immigraciya – miynet kúshiniń mámleketke udayı jasawı ushın kóship keliwi.

Kapital – óndiris hám xızmet kórsetiwde qollanılıp, óz iyelerine dáramat keltiretuǵın óndiris quralları, tovarlar hám aqsha qarjıları bolıp tabıladı.

Kásiplik awqam – jumıs beriwshi hám jumısqa jallanıwshılar arasındaǵı miynet qatnasıqlarınıń qáliplesiwi, ámelge asırılıwı hám tártipke salınıwında jumısqa jallanıwshılardıń máplerin qorǵawshı jáámátlik shólkem.

Kredit-bos turǵan aqsha qarjıların ssuda fondı formasında toplaw hám olardı aqshaǵa mútáj bolıp turǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa óndiris hám basqa mútájlikleri ushın belgili bir múddetke,

233

protsent tólewleri menen qaytarıw shártinde qarızǵa beriw qatnasıqların sáwlelendiredi.

Kvota – ornatılǵan absolyut yaki salıstırmalı kórsetkish. Sawdada, eksport yaki import qılıw muǵdarınıń shegarası.

Kliring – xalıqaralıq naq pulsız esaplasıw forması bolıp, bunda mámlektler bir-birine qarızdı ózara qarama-qarsı tólew májbúriyatları formasında tóleydi.

Kontsern – bul islep shıǵarıw diversifikaciyası, yaǵnıy kárxanalarınıń is alıp barıw tarawları hám islep shıǵaratuǵın ónim túriniń keńeyiwi, jańalanıp turıwı tiykarında quralatuǵın iri kóp tarmaqlı korporaciya.

Lizing – bul kredittiń pulsız forması bolıp, ádette islep shıǵarıw quralları hám basqa materiallıq baylıqlardı keyinshelik paydalanıwshılar tarepinen úziliksiz ráwishte haqı tólep barıp, satıp alıw shárti menen uzaq múddetli ijaraga beriwden ibarat.

Laffer iymek sızıgı– mámleket byudjeti dáramatları ham salıq stavkası ortasındaǵı baylanıstıń sáwlelendiriliwi.

Lorents iymek sızıǵı– daramatlar teńsizligi dárejesin múgdar jaǵınan anıqlawdı xarakterleydi.

Litsenziya – qanday da bir iskerlik penen shuǵıllanıw ushın mámleket organları tárepinen ruqsat beriw.

Makroekonomika – materiallıq hám materiallıq emes islep shıgarıw tarawların bir pútin etip

234

birlestirgen milliy ekonomika hám jer júzlik xojalıq dárejesindegi ekonomika esaplanadı.

Milliy baylıq – insaniyat jámiyeti rawajlanıwında ata-babalar tarepinen jaratılǵan, áwladlar tárepinen toplanǵan materiallıq hám ruxıy baylıqlar.

Finans -pul qarjılarınıń háreketi, yaǵnıy olardıń qáliplesiwi, bólistiriliwi hám padalanıwı menen baylanıslı ráwishte júzege keletuǵın qatnasıqlar.

Finans sisteması- finans qatnasıqlar hám túrli dárejede olarǵa xızmet qılıwshı finanslıq mekemeler.

Múlkshilik qatnasıqları – múlkke iyelik etiw, onnan paydalanıw. Onı ózlestiriw processinde juzege keletuǵın qatnasıqlar.

Natural isler shıǵarıw - bunda miynet ónimlerin islep shıǵarıwshınıń óz mútájliklerin qanaatlandırıw, ishki xojalıq mutájlikleri ushın baǵdarlanadı.

Salıqlar- bul sırtqı kórinisi boyınsha mámlekettiń atqarǵan xızmetleri ushın alatuǵın haqısı. Al mazmunı jaǵınan salıq tólewshiler menen mámleket ortasındaǵı májbúriy xarakterge iye bolǵan pul qatnasıqların bildiriwshi hám mámleket pul fondın payda etiwshi pul fondı bolıp tabıladı.

Salıqlardıń belgileri- májbúriyligi, qatańlıǵı, úzliksizligi, tólewshiniń jeke ózine qaytıp kelmesligi.

Al mámleket kóleminde hámme tólengen salıqlar sociallıq xızmetler formasında hámme salıq tólewshilerge qaytıp keledi.

235

Mámleket byudjeti- mámlekettiń eń oraylasqan pul fondın shólkemlestiriw hám onnan paydalanıwdı sáwlelendiriwshi pul qatnasıqların ańlatadı. Ol ekonomikalıq kategoriya bolıp tabıladı. Mámleket byudjeti dáramatlar hám qarejetler balansı formasında dúziledi. Dáramatlar tiykarınan salıqlar hám jıyımlardan quraladı. Qarajetler bolsa sociallıq tarawlarǵa (bilimlendiriw, mádeniyat, densawlıqtı saqlaw, kadrlar tayarlaw, sociallıq támiynat),

shólkemlestiriw, qorǵanıw hám basqada maqsetlerge baǵdarlaw.

Byudjetten tısqarı fondlar- bul mámleket

shólkemlestirilgen pensiya fondı, bántlik fondı, kásiplik awqamı fondı, mámleket múlik komiteti fondları kiredi.

Mámleket byudjeti hám byudjetten tısqarı fondlar- makroekonomikalıq fondlar bolıp mámlekettiń jámlengen byudjetin payda etedi.

Salıqlardıń funkciyaları- bular haqqında turaqlı bir pikir joq. Sebebi funkciya abstrakt process bolǵanlıqtan hár bir ekonomist óziniń dúnya qarasınan kelip shıǵıp funkciya haqqında pikir bildiredi.

Funkciya haqqında tartıs házirge deyin

236

dawam etip kelmekte. Biz óz huqıqlarımızdan paydalanıp salıqlardıń tómendegi fuekciyaları bar ekenligin tán alamız: ǵáziyne toplaw(fiskal), qayta bólistiriw, xoshametlew, qadaǵalaw hám qárejetler haqqında maǵlıwmat beriw wazıypaları.

Ulıwma ishki ónim(UIÓ)- bul maǵlıwmat bir dáwirde (jıl) mámleket ishinde jaratılǵan barlıq tovar hám xızmetlerdiń bazar bahasındaǵı ólshemi.

Salıq dúziliw sisteması- bul salıqlardı shólkemlestiriw usılları, elimentleri hám metodlarınıń jıyındısı.

Salıqlardı shólkemlestiriw usılları- bul óz náwbetinde ekige bólinedi: qolaylastırılǵan hám ulıwma tártipte shólkemlestiriw.

Qolaylastırılǵan salıqlardı shólkemlestiriw usılı- Ózbekstan Respublikası salıq siyasatında 1998jıldan baslanǵan usıl. Bunday usılda óńdiriletuǵın salıqlarǵa: kishi biznes kárxanalarınıń birden –bir salıǵı, awıl-xojalıǵı tovar islep shıǵarıń birden-bir jer salıǵı hám sawda hámde ulıwma awqatlanıw shólkemleriniń qolaylastırılǵan salıqları kiredi.

Salıq elimentleri- bul salıqlardıń birden –bir tárepin órsetip beriwshi bólegi. Salıq elimentlerine salıq subekti, óekti, stavkası, jeńillikleri, deregi, yamasa salıq júgi, hám taǵı basqalar kiredi.

Salıq subekti- bul salıq qatnasıqlarınıń qatnasıwshı tárepleri. Biziń salıq nızamshılıǵımızda salıq subekti salıq tólewshi yuridik hám fizikalıq tárepler bolıp tabıladı. Leykin salıq qatnasıqlarında bir

237

tárepte mámleket (onıń atınan salıq xızmeti xızmetkerleri) qatnasadı hám ol salıqlardı óndirip pul fondlarına túsiwin qadaǵalaydı.

Salıq obekti- bul salıq tólewshiniń ıqtıyarında bolǵan dáramatları, mal-múlikleri, tovarları, (isleri,xızmetleri) oborotları. Salıq kodeksinde hár bir salıqtıń óz obekti óz aldına kórsetip berilgen.

Salıq stavkası- salıqtı esaplawda qollanılatuǵın ólshem bolıp tabıladı. Ol salıq tólewshiniń dáramatı, múlki, oborotındaǵı mámlekettiń úlesi bolıp tabıladı. Salıq stavkası respublikamız salıq nızamshılıǵında proporcional, progressiv, nol hám regressiv stavka túrlerine bólinedi.

Salıq jeńillikleri – bul salıqlardan waqtınsha, tolıq, múddetli jeńillik beriwhám salıq bazasın kemeytiriw jolı menen jeńillikler beriwdi bildiredi.

Salıq deregi – bul salıq qalay nege tólense sol nárse derek esaplanadı. Tuwra salıqlarda salıq deregi dáramatlar bolsa. Qıya salıqlarda salıq deregi tovarlar (jumıslar , xızmetler), satıw oborotı túsimi boladı.

Proporcional salıq stavkası- bunda salıq stavkası ózgermesten dáramat, oborot, qárejet ósken jaǵdayda da salıq stavkası ózgerissiz qala beredi.

Progressiv salıq stavkası – bul stavkada dáramat yamasa basqa obekt bahası ósip barıwı menen birge salıq stavkası da asıp baradı. Mısalı: biziń salıq nızamshılıǵımızda fizikalıq táreplerdiń dáramatlarına progressiv salıq stavkası boyınsha

238

óndiriledi.

Regressiv stavka – bul salıq stavkasında dáramat asıwı menen yamasa salıq obekti ózgeriwi menen salıq stavkası kemeyip baradı.

Salıq deklaraciyası – bul salıq tólewshiniń salıq idaralarına ózleriniń jámi alǵan dáramatları, islegen qarejetleri hám nızam boyınsha salıqtan jeńilliklerin kórsetiwshi jazba túrde beretuǵın hújjet – bayanlama bolıp tabıladı. Bul hújjet salıqtı esaplaw ushın salıq tólewshiler tárepinen mámleketlik salıq xızmeti idaralarına hár jılı 1- aprelden keshiktirmey tapsırıladı.

Salıq siyasatı – bul ekonomikalıq siyasattıń ajralmas bólegi bolıp, mámlekettiń belgili dáwirde anıq maxsetlerge qaratılǵan salıq tarawındaǵı alıp baratuǵın is háreketi.

Mámlekettiń salıq siyasatı – bul salıq tarawındaǵı mámlekettiń anıq mólsherlengen huquqıy kriteriyaları hám ámelge asırıp baratırǵan sharatádbirler jıyındısı. Mámleket salıq siyasatındaǵı reformalardı da basqıshpa –basqısh alıp barmaqta.

Salıq strategiyası – bul mámlekettiń uzaq jıllarǵa baǵdarlanǵan salıq tarawındaǵı jónelisler jıyındısı bolıp tabıladı. Bul strategiya ádette 5, 10, 15 jıllarǵa mólsherlep dúzilgen konseptciyalar jıyındısı túrinde payda boladı.

Salıq taktikası – bul mámlekettiń salıq strategiyasın málim qısqa múddetlerde (sherek, jıl)

239

dawamında júrgiziw is-rejeleri bolıp tabıladı.

Salıq kontsepsiyası – bul salıqlardıń jónelislerin anıq ilmiy tiykarlanǵan halda ámelge asırıw pikirleriniń jıyındısı bolıp tabıladı.

Salıq siyasatı taktikası – belgilengen salıq siyasatı strategiyası orınlanıwın támiyinlewshi, tez-tez ózgerip turıwshı háreketlerdi bildiredi, yaǵnıy qısqa múddetli hám kishi mashtabtaǵı finanslıq sharatádbirlerdi sheshiwge qaratılǵan jónelisler jıyındısısalıq siyasatı taktikası sıpatında qaraladı.

Yuridik tárepler- bul óz múlkine iye bolǵan hám óz májbúriyatların usı múlikleri járdeminde orınlaytuǵın, salıq idaralarında dizimnen ótken, bankde esap betin ashqan, ǵárezsiz buxgalteriya balansına iye bolǵan kárxana, shólkem hám olardıń ǵárezsiz filiallarına aytıladı.

Salıq tólewshilerdiń identifikacion nomeri (STIN) – salıq tólewshiniń salıq idaralarınan dizimnen ótkenligin tastıyıqlawshı dálil.

Rezidentler - Ózbekstan teritoriyasında shólkemlestirilgen hám dizimnen ótken yuridik shaxslar yamasa bas kárxanası Ózbekstanda jaylasqan bolıp, Ózbekstannan tısqarıda dizimnen ótken yuridik tárepler bolıp tabıladı. Rezidentler de Ózbekstan teritoriyasında hám shet elde alǵan dáramatlarınan salıq tóleydi.

Norezidentler – bas kárxanası Ózbekstan teritoriyasında shólkemlestirilgen hám kárxana filialları Ózbekstanda jaylasqan yuridik tárepler

240