Biznes hám isbilermenlik tiykarları

óndiriw processi bolsa arzanlıǵı menen ajıralıp turıwı zárúr.

–salıqqa tartıwdın ǵaznashılıq nátiyjeliligi hám elastikligi. Salıq sisteması óziniń ǵáziynelik nátiyjeliligi hám ekonomikalıq jaǵdayınıń ózgeriwine tuwrı qatnasta bolıwı menen ajıralıp turıwı lazım.

–salıqta social ádalat. Salıq sisteması mámlekettiń social maqsetlarini ámelge asırıwǵa kómeklesiwi, yaǵnıy den sawlıqtı saqlaw, semya parawanlıǵınasırıp barıw hám tábiyat muhofazasini támiyinlewda qatnashishi zárúr.

Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen soń salıq sisteması Respublika byudjetin toltırıwdıń tiykarǵı faktorı bolıp xızmet etpekte.Sonıda aytıp ótiw lazım, házirgi waqıtta mámleket dáramatlarıń 80-90 protsentike jaqını tek ǵana tórt salıq – aktsiz salıǵı, qosılǵan qun salıǵı, yuridikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat (payda) salıǵı hám puxaralardan alınatuǵın dáramat salıǵı esabınan qaliplespekte.

18- TEMA: ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ SALÍQ SISTEMASÍ HÁM ONÍŃ DÚZILISI

1.Salıq sisteması haqqında túsinik hám onıń

áhmiyeti

Salıq nızamshılıǵında salıq sisteması tar mánisinde úyrenilip, birdey áhmiyetke iye bolǵan hám oraylasqan pul fondın payda etetuǵın salıq, jıyım, baj hám basqa da májburiy tólemlerdiń jıyındısı salıq sisteması dep ataladı.

181

Prezident I.A. Karimov tárepinen, «eń dáslep salıq sisteması ózine mas wazıypanı-fiskal, qayta bólistiriw hám xoshametlew wazıypasın tolıq dárejede orınlawı kerek»,6- degen pikir bildirilgen edi.

Salıq salıwdın eń tiykarǵı shárt-sharayatlarına tómendegilerdi kiritiw múmkin: salıqlardıń turleri, salıqlardı belgilew, salıq qadaǵalawı hám uslubları salıq tólewshilerdiń huquqları, minnetlemeleri, olardıń máplerin qorǵaw usılları, salıq baylanısları qatnasıwshılarınıń juwapkershiligi hám sonıń menen birge bul elementler salıq sistemasınıń sostavlı simvolları ekenligin sáwlelendiredi hám salıq sisteması degende áne sol elementlerdiń jıyındısınan ibarat bolǵan hám olar ortasındaǵı qatnasıqlar jıyındısınan kelip shıǵıp sáwlelendiriw múmkin.

Salıq sistemasınıń tiykarı bolǵan salıqlar ózine mas ózgesheliklerge, bir qatar belgilarine qaray toparlarǵa bólinedi. Salıqlardıń bólistiriliwi olardıń obyektine, xojalıq júritiwshi subektler finanslıq xızmetine tásir etiwine, óndiriliw usılları, payda bolıwına (subektine), byudjetke baǵdarlanıwına hám basqa belgilerine qaray olardıń sáwleleniwi bolıp tabıladı.

Salıqlar social-ekonomikalıq dúziliine qarab hám óndirip alıw deregine qarab eki toparǵa tuwrı hám qıya salıqlar toparlarına bólenadi. Tuwrı salıqlar tuwrıdan-tuwrı dáramattan hám mal-múlkten

6 Кarimov I.A. Ózbekiston buyuk kelajak sari. –T.: Ózbekiston, 1998. 358-b.

182

óndirilse, qıya salıqlar tovardıń bahasınan tólenetuǵın yamasa táriypke kiritiletuǵın tovarlar hám xızmetlerden alınatuǵın salıqlar. Salıqlardı byudjetke ótkeriw esabınan salıqlar ulıwma mámleket hám jergilikli salıqlarǵa bólinedi. Sonınday-aq, salıqlar payda bolıw deregine qaray yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardan alınatuǵın salıqlarǵa bólinedi. Salıqlar salıqqa tartıw obyektine qaray úsh toparǵa bólinedi:

1.Dáramattan alınatuǵın salıqlar. Oǵan yuridikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat (payda) salıǵı, infrastrukturanı rawajlantırıw salıǵı, fizikalıq shaxslardın dáramat salıǵı hám basqalar kiredi.

2.Oborotdan alınatuǵın salıqlar. Bunda salıqlar xojalıq yurituvchi subektlerdın tuwrı oborotidan óndiriledi, olarga qosılǵan qun salıǵı, aktsiz salıǵı, Fizikalıq shaxslardan transport qurallarına benzin, dizel janılǵısı hám suyıltırılǵan gaz qollanǵanlıǵı ushın alınatuǵın salıq, bajıxana bajıları, jıyımlari hám basqalar kiredi.

3.Mal-múlk qunlarınan alınatuǵın salıqlar. Bunday salıqlar salıq tólewshi subektler qolında bolǵan mal-múlkten, jerdan hám basqalarga qaraǵanda belgilenetuǵın salıqlardan ibarat.

Dáramatlarga iyelik qılatuǵın xojalıq júritiwshi subektler tuwrı salıqlardıń tólewshisi esaplanadı, bahalarǵa ustemeler túrinde qosılǵan salıq júgi semyalıq jaqdayın esapqa almaydı. Barlıq puqaralar óziniń dáramatlarınıń muǵdarınan qatıy názer,

183

bunday salıqlardı tóleydı, sebebi qıya salıqlarǵa tartılatuǵın turmıs ushın zárur bolǵan tovarlardı tutınıladı hám xızmetlerden paydalanıladı.

Respublikamızda ámel qılıp atırǵan tuwrı hám qıya salıqlarqa tómendegi salıqlar kiredi.

2.Ózbekstan Respublikası salıq sistemasınıń

rawajlanıwı

Ózbekstan Respublikası salıq sisteması ǵárezsizlikgimizge eriskennen baslap jedel túrlenip kelmekte.

184

1997 jıl 24 aprelide Ózbekstan Respublikası salıq

Kodeksiniń tastıyıqlanıwı hám ámelge kiritiliwi menen salıqqa tartıwdın barlıq tiykar bolıwshı normalardı birden-bir hujjetine jámlew; salıq jeńilliklerin bir sistemaǵa salıw; payda, malmúlk, qosılǵan qundı esapqı alıw hám salıqqa tartıwdın xalıq aralıq sistemasıni ámelge asırıwǵa imkan jaratıldı.

Nátiyjede yuridikalıq shaxslarga ásirese kishi bisnes subektleri ıqtıyarıy ráwishte ulıwma mámleket hám jergilikli salıqlar hámde jıyımlar jıyındısı ornına birden-bir salıq tóley basladı.

2002 jıldan baslap mámleket salıq siyasatında ónim islep shıǵarıwshı kárxanalardan salıq jugini jánede kemeytirip barıw, shetke qatań almastırılatuǵın valyutada ónimlerdi eksport qılǵanlarǵa hám dáramatqa (paydaǵa) salıqtan, hám mal-múlk salıǵınan kemeytirilgen regressiv salıq stavkasın qollaw siyasatın júrgiziw engizile baslandı. 2003 jıldan baslab 2002 jılda engizilgen usaqlap sawda tarawında xızmet kórsetwshi mikrofirmalar hám kishi kárxanalar ushın belgilengen dáramatnan birden-bir salıq, sawda hám ulıwma awqatlanıw kárxanaları ushın jalpı túsimnen birden-bir salıq salıw engizildi.

Salıqqa tartıw mámlekettiń ekonomikalıq siyasatına baylanıslı. Salıqqa tartıwdı xoshametlew wazıypasında ayırım jaǵdaylarda jeńillikler ayrım tiptegi shaxslardı xoshametlew ushın qollanıladı.

185

Mámlekettiń fiskal siyasatı arqalı alıp barılıp atırǵan salıqqa tartıw sisteması social záruriy tutınıwdı qanaatlandırıwǵa qaratılǵan.

Salıqlardıń basqarıw talaplarınıń tiykarǵı maqseti investicion processin turaqlı ráwishte investiciya qarjıları menen támiynlewden ibarat. Onıń wazıypası mámlekettiń finanslıq pul qarjıların mámleket byudjetinde túrlenip barıwın támiyinlewden ibarat.

Salıqqa tartıwda mámlekettiń mápi menen salıq tólewshiler mápleri ortasında málim dárejede muwapıqlıq bolıwı kerek. Salıq tólewshi hám, salıq óndiriwshi de óz máplerinen kelip shıqqan halda, ózara kelisimge umtıladı hám salıq túsimlerini asırıw mámlekettiń milliy kontsepsiyasına baylanıslı.

3. Salıqlardıń byudjetke túsiwine qaray bóliniwi

Bazar qatnasıqlarına ótiw sharayatında salıq sistemasın dáwir talapına qaray ilimiy tiykarlanǵan halda jetilistiriw mámleketimizdiń social-ekonom- ikalıq progressine erisiwine úlken áhmiyet iye.

Salıqlar mámleket hám jergilikli byudjetlardi túrlendiriw menen birge islep shıǵarıw kárxanaların rawajlandırıwdı, fizikalıq shaxslardıń miynet etiw processinde belsene qatnasıw dárejesin, olardıń dáramatların asırıwın xoshametlewdi támiyinlewi lazım.

Mámleketimizde byudjet sisteması respublikanıń socialekonomikalıq hámde ruwxıy

186

turmısın finanslıq qarjı menen támiyinleydi. Ózbekstan Respublikası byudjet sistemasında jergilikli byudjetler tiykarǵı sostavlı bóleginpayda etedi.

Jergilikli byudjetlerden bilimlendiriw, den sawlıqtı saqlaw shólkemleri (maktepler, bolnitsalar, maktepke shekemgi tárbiya shólkemleri hám basqalar), social támiynat hám úy-jay-kommunal xojalıǵı hám abadanlastırıw tarawındaǵı ilajların ámelge asırıwda qarjı menen támiyinlep barıladı.

Byudjet sistemasında dáramatlardı jetilistiriliwne qaray salıqlar eki toparǵa bólinip bolıp úyreniledi:

Ulıwma mámleketlik salıqlar - olarga yuridikalıq shaxslardan óndiriletuǵın dáramat (payda) salıǵı, fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵı, QQS, aktsiz salıǵı, jer astınan paydalanılǵanı ushın salıq suw resurslarınan paydalanǵanlıǵı ushın salıq.

Jergilikli salıqlar hám jıyımlar jergilikli byudjetler dáramatların jetilistiredi hám olarǵa tómendegiler kiredi:

Abadanlastırıw hám social infrastrukturanı rawajlantırıw salıǵı; tutınıw ushın fizikalıq shaxslardan óndiriletuǵın salıq; transport quralları ushın benzin, dizel janılǵısı hám gaz; ayırım tovar turleri menen usaqlap sawda etiw huquqı ushın jıyım (alkogolli ónimler, qımbat bahalı metallar hám qımbat bahalı taslardan jasalǵan buyımlar); yuridikalıq shaxslardı, sonıńday-aq isbilermenlik xızmeti menen shuǵıllanatuǵın fizikalıq shaxslardı dizimnen ótkerilgenligi ushın jıyım.

187

Jergilikli jıyımlar tólewshisi bolıp Ózbekstan Respublikası salıq nızamshılıǵı hujjetlarine muwapıq, múlkshilik túrinen qatıy názer yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar esaplanadı.

Jergilikli jıyımlardıń óz waqtında tóleniwi, jergilikli jıyımlar haqqındaǵı nızam hujjetlerine boysınıwı ushın juwapkershilik salıq hám jıyımların tólewshiler moynına júklenedi.

Birden-bir social tólem hám byudjetten tısqarı penciya fondına májbúriy tólemler mámleket salıqları hám jıyımlarına teńlestirilgen bolıp, onda miynetke haqı tólew fondınan birden-bir social tólemin tólewshileri yuridikalıq shaxslar esaplanadı.

Puqaralar is haqıdan byudjetten tısqarı penciya fondına májbúriy qamsızlandırıw tólemlerin

tólewshileri fizikalıq shaxslar esaplanadı.

Birden-bir social tólem hám puqaralardıń májburiy qamsızlandırıw tólemlerin finanslastırıw dereklarinen qátiy názer, salıq jıyımların esapqa alıwlarsız, barlıq is haqı (dáramat) turlerine esaplanadı.

Miynetke haqı tólew fondınan birden-bira social tólem stavkaları hám onıń summaların byudjetten tısqarı penciya jamǵarması, bántlikke kómeklesiw mámleket fondı, Ózbekstan Kásiplik birlespeleri federasiyası Keńesine bólistiriw muǵdarları hámde social qamsızlandırıwǵa tiyisli basqa májbúriy ajratpalar hám tólemler stavkalari Ózbekstan Respublikası qarari menen belgilanadi hám

188

tólewshilerge mámleket salıq xızmeti organları tárepinen jetkiziledi hám onı esaplap jazıw tólewshi tárepinen ǵárezsiz ráwishte, esabat ayı ushın esaplap jazılǵan miynetke haqı tólew fondi hám tastıyıqlanǵan stavkalardan kelip shıqqan halda ámelge asırıladı.

19- TEMA: YURIDIKALÍQ SHAXSLARDÍ SALÍQQA TARTÍW TÁRTIBI

1. Yuridikalıq shaxs túsinigi hám yuridikalıq shaxslardıń túrleri

Yuridikalıq shaxs dep - Ózbekstan Respublikasınıń nızam hujjetlerine muwapıq dúzilgen,

óziniń múlkine, xojalıq júritiwde yamasa operativ basqarıwında ayrıqsha mal-múlkke iye bolǵan hám óziniń minnetlemelerin esabınan bul mal-múlk penen juwap beretuǵın, óziniń balansına yamasa smetasına iye bolǵan, juwap óziniń atınan múlkshilik hám shaxsıy materiallıq emes huqıqlarǵa iye bola alatuǵın hámde olardı ámelge asıra alatuǵın, minnetlemelerdi orınlaw alatuǵın, sudta dawager hám juwapker bola alatuǵın shólkem, shet mámleketnen nızam hujjetlarine muwapıq dúzilgen hámde Ózbekstan Respublikasında puqaralıq huqıq potentsialına iye bolǵan shet el hám (yamasa) xalıq aralıq shólkem esaplanadı, yuridikalıq shaxslar óziniń balans yamasa smetasına iye boladı.

Yuridikalıq shaxs Ózbekstan Respublikası nızam hujjetlarinde belgilengen ustav hám basqa

189

shólkemlestiriwshilik hujjetlari tiykarında is alıp baradı hám óziniń shólkemlestiriwshilik hujjetlerinde názerde tutılǵan xızmeti maqsetlerine muwapıq puqaralıq huqıqadı. Yuridikalıq shaxslar múlkdar yamasa wákil qılǵan shaxs tárepinen wákillikke iye organnıń buyrıǵı tiykarında, sonıńday-aq nızam hujjetlerine názerde tutılǵan tártipte dúziledi.

Yuridikalıq shaxsdın huquq potentsialı ol dúzilgen waqıttan baslap júzege keledi hám onıń tamamlanıwı menen juwmaqlanadı. Yuridikalıq shaxstıń jeke huquq potentsialı onıń ustavı yamasa nızam hujjetlari menen belgilenedi. Yuridikalıq shaxs nızamda dizimi belgilep qoyılǵan ayırım xızmet túrleri menen tek ǵana jeke maxsus ruqsatnama

(litsenziya) tiykarında ǵana shuǵıllanıwı múmkin. Yuridikalıq shaxs ustav tiykarında yamasa

shólkemlestiriwshilik shártnaması tiykarında is alıp baradı. Nızamda názerde tutılǵan jaǵdaylarda kommerciyalıq shólkem bolmaǵan yuridikalıq shaxs bunday turdagi shólkemler haqqındaǵı nızam tiykarında is alıp barıwı múmkin. Yuridikalıq shaxstıń shólkemlestiriwshilik shártnaması onıń shólkemleri tárepinen dúziledi, ustavı bolsa tastıyıqlanadı.

Yuridikalıq shaxstıń ustavı hám basqa shólkemlestiriushi hujjetlerinde yuridikalıq shaxstıń atı, onıń jaylasqan jeri (pochta mánzili), yuridikalıq shaxs xızmetini basqarıw tártibi belgilep qoyılıwı,

190

sonıńday-aq olarda tiyisli túrde yuridikalıq shaxslar haqqındaǵı nızamda názerde tutılǵan basqa maǵlıwmatlar bolıwı kerek.

Yuridikalıq shaxs óziniń shólkemlik-huquqıy túrin bildiretuǵın atına iye boladı. Kommerciyalıq bolmaǵan shólkemler, unitar kárxanalardıń atları, nızamda názerde tutılǵan hollarda bolsa - basqa kommerciyalıq shólkemlerdiń hám atları yuridikalıq shaxs xızmetinen ózgesheligin kórsetiwi kerak.

Yuridikalıq shaxstıń atına tolıq yamasa qısqartırılǵan rásmiy atın (mámlekettiń atın) kiritiwge, yuridikalıq shaxs hujjetlariniń rekvizitlarine yamasa reklama materiallarına áne sonday attı mámleket nıshanları elementlerin qoyıwına Ózbekstan Respublikası Hukumeti belgileytuǵın tártipte jol qoyıladı.

2. Yuridikalıq shaxslardan óndiriletuǵın dáramat (payda) salıǵıni tólewshilar hám salıq

salıw obyekti

Finans jılında salıq salınatuǵın dáramatga (paydaga) iye bolǵan yuridikalıq shaxslar dáramat (payda) salıǵı tólewshilar esaplanadi. Yuridikalıq shaxslardan alınatuǵın salıqlarga hamma egri salıqlar, kárxana dáramatına salıq, jer osti boyliklaridan paydalanǵanlıǵı ushın, Suw resurslarınan paydalanǵanlıǵı ushın, sawda shólkemlerini jalpı dáramat salıǵı, jer salıǵı, mal-múlk salıǵı, kishi biznes ushın birden bir salıq hám basqalar kiredi. Ayırım salıqlardı (QQS, aktsiz) yuridikalıq shaxslar

191

ham fizikalıq shaxslar hám tóleydi. Payda salıǵınıń tiykarǵı wazıypası, ekonomikalıq tarawlardı investiciyalash ushın zárur bolǵan qarjılardı salıq óndiriw tiykarında túrlendirip barıwdan ibarat.

Yuridikalıq shaxslar dáramat (payda) salıǵı boyınsha byudjet penen esap-kitapların ǵárezsiz ráwishte ámelge asıradı.

Jámi dáramat penen salıq nızamshılıǵına muwapıq belgilenetuǵın shegirmeler ortasındaǵı ayırmashılıq sıpatında esaplangan dáramat (payda) salıq salıw obyekt bolıp esaplanadı.

Yuridikalıq shaxslardan óndiriletuǵın dáramat(payda) salıǵı twrıdan-tuwrı salıq bolıp, proporcional usılda óndiriledi. Yuridikalıq shaxslardan óndiriletuǵın dáramat (payda) salıǵı Ózbekstan Respublikası mámleket byudjetin toltırıwda tiykarǵı dáramat deregi bolıp, tuwrı salıqlar qıya salıqlardan soń túsim boyınsha ekinshi orında turadı.

Payda salıǵı tólewshilardi tómende keltirilgen súwrette kóriwimiz múmkin.

Payda salıǵı tólewshi yuridikalıq shaxslar

Payda salıg`ın to`lewshi tiykarg`ı yuridikalıq shaxslar

192

Finans tarawında xızmet kórsetip atırǵan bankler, social shólkemler ham payda salıǵı tóleydi. Sonıń ishinde, olarga tómendegilar kiredi:

–kommerciyalıq xızmetini júritiwshi bank shólkemleri (sonıń ishinde, huquqıy masláhátlar beriw yamasa ekonomikalıq xızmet júritiw boyınsha másláhátlar beriw hám taǵı basqalar);

–kommerciyalıq xızmetini júritiwshi hár turli xalıq aralıq shólkemler.

Bazar ekonomikası shárayatında yuridikalıq shaxslardıń tiykarǵı dáramatları islep shıǵarılǵan tovarlar, xızmetlarden ibarat.

Yuridikalıq shaxslardıń ustav fondina qosılǵan, ulıwma wazıypalardı sheshiw ushın birlestirilgen tólemler, jeńillikler, paylar hám anıq maqsetke qaratılǵan basqa da finanslıq qarjılar (kapital) usı wazıypalardı sheshiw ushın jeke dúzilgen yuridikalıq shaxstıń dáramatları esaplanbaydı hám salıq salıw obyekti bolmaydı.

3.Yuridikalıq shaxslardan óndiriletuǵın dáramat (payda) salıǵın tóleu muddetleri hám

belgilengen jeńillikler

Yuridikalıq shaxslar ushın salıq tólew

haqqındaǵı hujjette kórsetiliwinshe, jıldın hár shereginde, birinshi ayınıń 5 sánesine shekem tólew belgileńen. Hár aydıń 10 hám 25 sánelerinde jıl

támiyinleniwi zárúr. Ónimlerdi satıwdan dáramat alıp atırǵan yuridikalıq shaxslar hám 200 ge eń kem is haqı muǵdarında dáramat alıwshı kárxanalar, awıl xojalıǵı kárxanalarında dáramat (payda) salıǵı hár jılı sherekler-ara ósip barıw kólemi menen, yaǵnıy aldıńǵı jıl shereginde tólengen dáramat salıǵın qoyıw jolı menen ámelge asırıladı.

Yuridikalıq shaxslardan artıqsha dáramat salıǵı alınǵan bolsa, ol qarjı 30 kún ishinde qaytarılıwı yamasa kelelesi jılǵa ótkiziliwi múmkin.

Yuridikalıq shaxslar tóleytuǵın salıqlar hám majburiy tólemleri tiykarınan naq emes, yaǵnıy kárxana, shólkem, birlespelerdińb banktegi esap betlerinen qarjını kóshirip, Respublika yamasa jergilikli byudjet esabına belgilengen múddette

ótkiziw jolı menen ámelge asırıladı.

Yuridikalıq shaxslardın dáramat (payda)ların salıqqa tartıwda Ózbekstanda tómendegi jeńillikleri bar bolıp, olar payda salıǵı tólewden azat etiledi:

–protez-ortopediya bulyumlari, inventarlar islep shıǵarıwǵa, sonıńday-aq nogiranlarǵa xızmet kórsetiwge qániygelestirilgen tiykarǵı xızmet turi boyınsha;

–islewshiler ulıwma sonınıń keminda 50 protsentin nogiranlar, 1941-1945 jıllardaǵı urıs hám miynet frontı qaharmanları tashkil etgan, nogironlar jamáát birlespeleri, "Nuranıy" jamǵarması hám Ózbekstan chernobilshıları birlespesi múlki bolǵanları, bunnan sawda, dáldalshılıq, támiynat-

194

satıw hám tayarlaw xızmeti menen shuǵıllanatuǵın yuridikalıq shaxslardan tısqarı.

Kórsetilgen jeńillikti alıw huquqın belgilew barısında qániygelerdiń ulıwma sonına shtatta bolǵan kárxana qániygeleri, sonıń ishinde qosımsha shtatta islewshiler boyınsha, sonıńday-aq kárxana shtatında esabında turmagan (kesip alıp islewshiler shártnaması hám puháralıq-húqúqıy tustegi basqa shártnamalar boyınsha jumıs isleytuǵın) shaxslar kiritiledi;

–emlew shólkemleri qasındaǵı emlew islep shıǵarıw ustaxanaları;

–jazanı ótewshi shólkemler;

–kommerciyalıq emes shólkemler.

Bunda isbilermenlik xızmetinen dáramat (payda) alǵan kommerciyalıq emes shólkemler bul xızmetten salıqtı umlıwma belgileńen tártipte tóleydi.

Salıq salıw maqsetinde kommerciyalıq emes shólkemler degende tómendegilar túsiniledi:

a)tek ǵana mámleket byudjeti qarjıları esabınan finanslastırılatuǵın, tastıyıqlanǵan smetalar sheńberinde qárejetlardi qoplawǵa byudjetten dotaciyalar alatuǵın kárxanalar hám shólkemler;

b)qayırqomlıq birlespeleri, birlespeler hám jamǵarmaları, xalıq aralıq shólkemler, diniy

birlespeler hám basqa da shólkemler;

v) sociallıq-qayır saqawat yamasa basqa da maqsetlar ushın dúzilgen, isbilermenlik xızmetinen

195

dáramat alıwdı názerde tutılmaǵanlıǵı shólkemlestiriwshi hujjetlarinde qayt etilgen;

–qalalıq jolawshılar transportında (taksiden, marshrutlı taksiden tısqarı) jolawshılardı tasıw mnen baylanıslı bolǵan xızmetleri boyınsha;

–tariyx hám mádeniyat esteliklerin ońlaw hám de qayta tiklew jumısların ámelge asırıwdan alınǵan paydası (paydalar) boyınsha;

–mámleket obligaciyaları hám basqa da mámleket qımbat bahalı qaǵazları boyınsha dividentler hám protsentlar boyınsha;

–ishki isler organları qasındaǵı qorıqlaw bólimleri;

–gastrol-kontsert xızmeti menen shuǵıllanıw húquqı ushın litsenziya alǵanlar;

–qamsızlandırıw shártnamaları boyınsha qamsızlandırıw qaplamı (qamsızlandırıw summası) kórinisinde alınǵan qarjılar summası boyınsha;

–tezkor-qıdırıw sharaları sistemalarınıń texnik quralların ekspluataciya etiw hám olarǵa xızmet kórsetiw xızmetlarin kórsetiwden dáramat (payda) salıǵı boyınsha.

–eger yuridikalıq ataqqa iye bolǵan kárxanalarda islep shıǵarıw qániygeleriniń 75 protsenti mektep yamasa kollej oqıwshıları bolsa, olardan payda salıǵı alınbaydı;

–ustav kapitalında shet el investiciyasınıń muǵdarı 50 hám onnan artıq protsentte bolǵan

196

qosımsha kárxanalar dáramatınan islep shıǵarıwdı rawajlantırıwǵa sarıplanǵan bóleginen;

– eksport ónimleri islep shıǵarıwdıartıwına erisken yuridikalıq ataqqa iye bolǵan kárxanalardıń erkin konvertaciyalanatuǵın dárejedegi eksport

ónimlerinen alǵan dáramatlarınan;

20- TEMA: FIZIKALÍQ SHAXSLARDÍ SALÍQQA TARTÍW TÁRTIBI

1. Fizikalıq shaxslardan alınatuǵın dáramat salıǵınıń mazmunı hám onı tólewshiler quramı

Salıq kodeksinde mámlekettegi hár bir puqara

óziniń dáramatlarınan nızamda belgileńen muǵdarda hám múddetlerde salıqlar hámde, olarǵa tiyisli teńlestirilgen tólemlerdi belgileńen tártipte tólep barıw kerekligi haqqında kórsetip ótilgen.

Eń dáslep fizikalıq shaxslardıń dáramatlarına fizikalıq shaxslardıń dáramatlarına túsinik beriwden aldın fizikalıq shaxs degen sózdi túsinip alıwımız lazım boladı. Fizikalıq shaxslar degende Ózbekstan Respublikası puháraları, shet el puháraları, sonıńdayaq puharalıǵı bolmaǵan shaxslar tusiniledi.7

Fizikalıq shaxslar dármatlarınan alınatuǵın salıqlar social-ekonomikalıq ózgeshelikke iye bolıp, salıq tólewshi subektiniń ómirinde tiykarǵı roldi atqaradı. Cebebi, fizikalıq shaxslar dáramatınan alınatuǵın salıqlar milliy dáramattı

7Өзбекистан Республикасы Пухаралық кодекси. Адалат, 1996.

197

bólistiriwde, sol sebepli jergilikli hákimiyat hám basqarıw organlarınıń pul túrindegi jańa qunınıń bir bóleginiń ózlestiriliwi támiyinlenedi. Fizikalıq shaxslar dáramatllarınan alınatuǵın salıq Ózbekstan Respublikasınıń 1991 jıl 15 fevraldaǵı «Ózbekstan Respublikası puqaralarınan, shet ellik puqaralardan hám puqaralıǵı bolmaǵan shaxslardan dáramat salıǵı alıw haqqında»ǵı nızamı menen engizildi.

Házir barlıq fizikalıq shaxslardı salıqqa tartıw eki túrge bólinedi:

1.Ózbekstan Respublikası rezidentleri;

2.Ózbekstan Respublikası norezidentleri Ózbekstan

Respublikasınıń rezidenti dep-

Ózbekstan Respublikasında turaqlı jasap turǵan yaki esabat jılında jılında baslanatuǵın yaki tamamlanatuǵın on eki ayǵa shekem bolǵan qálegen dáwir aralıǵında 183 kún yamasa onnan kóbirek múddette Ózbekstanda turǵan fizikalıq shaxs túsiniledi. Ózbekstan Respublikası rezidenti bolǵan fizikalıq shaxslarǵa olardıń Ózbekstan Respublikasındaǵı, sonıńday-aq, onnan tısqarıdaǵı iskerligi(xızmeti) dereklerinen alınǵan dáramatları boyınsha salıq salınadı.Rezident emes fizikalıq shaxslarǵa tek ǵana Ózbekstan Respublikası territoriyasındaǵı xızmetinen alınǵan dáramatlar boyınsha salıq alınadı. Fizikalıq shaxstıń jámi jıllıq dáramatı - bul finans yaki esabat jılında alǵan, alıwı lazım naqlay pul yamasa naqlay emes, natural

198

formasındaǵı hámde materiallıq mápdarlıq jıyındısınan ibarat bolǵan dáramatlar esaplanadı

Miynetke haqı tólew formasında alınatuǵın dáramat fizikalıq shaxslardıń miynet shártnaması boyınsha shártnaması boyınsha orınlanǵan islerden hám puháralıq-huqıyqıy shártnamalar boyınsha alatuǵın dáramatları kiredi. Puháralardıń miynet dáptershesi júrgiziletuǵın kárxana, shólkem hám mekeme onıń tiykarǵı jumıs ornı esaplanadı. Fizikalıq shaxslardıń múlkshilik dáramatına protsentler, dividentler boyınsha alınǵan, mal-múlk ijaraǵa beriwden keletuǵın dáramatlar kiredi.

Fizikalıq shaxslar alınatuǵın dividentleri quramına: akcionerlik jámiyetten satıp alınatuǵın satıp alınǵan akciyalar boyınsha alınǵan dividentler; múlk formasınan tısqarı (qatiy názer) úlesbay tiykarında shólkemlestirilgen úlesinen alınatuǵın dáramatlar kiredi.

Fizikalıq shaxslar alatuǵın protsentler quramına:

- Depozit qoyılmalar, qarız minnetlemeleri hám basqa qımbat bahalı qaǵazlar boyınsha alınatuǵın dáramatları kiredi.

Fizikalıq shaxslardın isbilermenlik xızmetinen alatuǵın dáramatlarına tovarlar (jumıslar, xızmetler) satılıwınan, dáramat alıw maqsetinde táwekel etip, óziń múlkshilik juwapkershiligi astında jeke tártipte

ámelge asıratuǵın, nızam hujjetlarinde

199

2. Fizikalıq shaxslardın isbilermenlik xızmetinen keletuǵın dáramatların salıqqa tartıw

hám deklaraciyalaw tártibi

Isbilermenlik bul xojalıq subektleri tárepinen nızam hújjetlarine muwapıq belgilengen tártipte dizimnen ótken, táwekelshilik etip hám óziniń múlkshilik juwapkershiligi astında dáramat (payda) alıw maqsetinde ámelge asırılatuǵın shólkemlestiriwshilik xızmeti bolıp tabıladı.

Isbilermenler qatań belgilengen salıqtı tólewshileri esaplanıwları menen birge olar ushın tómendegilerdi tólewdiń ámeldegi tártibi bar: aktsiz salıǵı (aktsizlenetuǵın ónim islep shıǵarıw barısında); jer astınnan paydalaǵanı ushın salıq; suw resurslarınan paydalaǵanı ushın salıq (suw resurslarınan isbilermenlik xızmeti ushın paydalanǵanda); jer salıǵı; mal-múlk salıǵı; bajıxana tólemleri, hámde Ózbekstan

Respublikası Finans ministrligi qasındaǵı byudjetten tısqarı penciya fondına qamsızlandırıw tólemleri; mámleket bajıları; satıp alınǵan(tutınılǵan) hám waqtınsha alıp kiriletuǵın avtotransport quralları qunınan Ózbekstan Respublikası Finans ministrligi qasındaǵı Respublika jol fondına tólenetuǵın jıyımlardı payda etedi.

Qatań belgilengen muǵdarlardaǵı dáramat salıǵın isbilermenlik xızmeti menen shuǵıllanıwshı

200