Biznes hám isbilermenlik tiykarları

Kalenov K., Alieva G., Abduxalikova M .,Uzakova E.,

Seytnazarova H

Biznes hám isbilermenlik tiykarları páninen

(Joqarı oqıw orınları hám kásip-óner kolledji studentleri ushın oqıw-metodikalıq qollanba)

NÓKIS - 2016

3

Kirisiw.

Házirgi kúnde elimizde kishi biznes hám isbilermenlikti rawajlandırıwǵa óz aldına itibar qaratılmaqta. Sebebi, kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıw mámleketimizdiń ekonomikalıq siyasatınıń strategiyalıq wazıypası. Búgingi kúnde bul taraw tek ekonomikalıq ósiw pátlerin jedellestiriw ǵana emes, bálkim elimiz ushın oǵada

áhimiyetli bolǵan xalıqtıń dáramatların arttırıwdı sheshiwshi, sonday aq jańadan-jańa jumıs orınların payda etiwshi jónelis bolıp barmaqta.

Bul haqqında Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov 2015–jıldıń tiykarǵı juwmaqları hám 2016 jılda Ózbekstandı socialekonomikalıq rawajlandırıwdıń eń áhmiyetli tiykarǵı baǵdarlarına Ministrler qabinetiniń májlisinde shıǵıp sóylegen sózinde «Házirgi kúnde kishi biznes subektleri jalpı ishki ónimniń derlik 56 payızdan aslamın islep shıǵarmaqta. Al, 2000 jılda bolsa bul kórsetkish 31 payızdı quraǵan edi. Bunday nátiyje birinshi náwbette kishi biznes hám jeke isbilermenlikti mámleket tárepinen úzliksiz qollap-quwatlanıp atırǵanınıń nátiyjesi»1, - dep óz aldına tákirarlap ótiwi elimizde kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıwdı jańa

1 Каримов И.А. 2012-жыл Ўатанымыз раўажланыўын жаңа басқышқа көтеретуғын жыл болады.// Еркин Қарақалпақстан, 2012 жыл 21 январь.

4

basqıshlarǵa kóteriwge erisiwimiz tiyisliligin atap ótedi.

Bul pándi okıtıwdıń tiykarǵı maxseti talabalarǵa biznes hám isbilermenliktiń mazmunın, olardıń milliy ekonomikamızdı rawajlandırıwdaǵı ornı hám xalıqtıń bántlilik mashkalasın sheshiwdegi roli haqqında teoriyalıq hám de ámeliy bilimler beriwden ibarat.

Pándi oqıtıwdıń tiykarǵı wazıypası bolsa elimizde biznes hám

isbilermenlikti rawajlandırıwdıń ózine tán ózgesheliklerin, shólkemlestiriwdiń – huquqıy qollapquwatlaw máselelerin, kishi biznes hám isbilermenlik xızmetin dúziw, jobalastırıw, basqarıw, olardıń finanslık iskerligin kredit penen támiyinlew formaların, biznes hám isbilermenlik subektleriniń bank, salıq, hám audit penen bolatuǵın baylanısların, informaciyalar menen támiynlew usılların hám olardıń ekonomikalıq nátiyjeliligin arttırıw jolların talabalarǵa úyretiwden ibarat.

«Biznes hám isbilermenlik» pánin

úyreniw nátiyjesinde, talabalar kishi biznes hám isbilermenlik xızmetin rawajlandırıw baǵdarları, kishi biznesti belgilewshi kriteriyalar, kishi biznes hám isbilermenlikti mámleketler tárepinen qollapquwatlaw is ilajların, shet eller tájiriybesi, kishi biznes

3

hám isbilermenlik xızmetiniń ekonomikalıq nátiyjeliligin arttırıw hám basqa bilim hám kónlikpelerdi payda etiwden ibarat.

4

«Biznes hám isbilermenlik» páni oqıw rejesindegi basqada ekanomikalıq pánler menen tıǵız baylanısta bolıp, olar bir-birin tolıktırıp otıradı.

1-Tema: BIZNESTIŃ MÁNISI HÁM ONIŃ OBEKTIV ZÁRÚRLIGI

1.Biznes túsinigi hám onıń mánisi

Hár qanday ekonomikalıq sistemanıń rawajlanıwı

shólkemlestiriliwine baylanıslı. Biznes sisteması bazar ekonomikasınıń áhmiyetli sisteması esaplanıp, onıń rawajlanıw dárejesi milliy ekonomikanıń ulıwma jaǵdayı hám nátiyjeliligine tuwrıdan-tuwrı óz tásirin

ótkizedi.

Biznes – múlkke iye puxaralardıń dáramat keltiriwshi iskerligi bolıp esaplanadı. Biznes bul is, lekin ol ápuayı is bolmastan insanlar ortasındaǵı isbilermenlik qatnasıqları arqalı júzege keledi. Demek biznes - óz mútájligin qanaatlandırıwǵa qaratılǵan

«isbilermenlik» túsinikleriniń parıqlanıw zárúrligi, isbilermenlik biznestiń tiykarǵı quramı hám qásiyeti ekenligi aytıp ótiledi, basqa ádebiyatlarda bolsa bazar

5

ekonomikalıq tarawdıń kólemi kóz qarasınan sinonim dep qarawǵa bolmaydı, dep kórsetilgen.

Batıs ádebiyatlarında, tiykarınnan S.Rozzenblat, B.Bonningten, B.Nidis tárepinen jazılǵan «Biznes kontsepciyası» kitabında biznes jámiyet mútájliklerin qanaatlandırıwshı islep shıǵarıw sisteması, dep kórsetilgen.

Tiykarınan alǵanda islep shıǵarıw sistemasınıń háreket etiwi ushın insan iskerlik kórsetiwi shárt, «miynet baylıqtıń atası hám iskerlik principi, jer bolsa onıń anası» ….usı kóz qarastan biznes ekonomikalıq kategoriya sıpatında ekonomikalıq qatnasıqlar subektiniń óz máplerine tiykarlanıp aldına qoyılǵan máksetlerine erisiw baǵdarındaǵı jámiyetlik islep shıǵarıw shegarasındaǵı iskerlikti sáwlelendiredi. Biznes uzaq dáwirdi qamrap alıwshı rawajlanıw jolın basıp ótken. XX ásirdiń ortalarında sistema kórinisine iye bolǵan.

Bizneste joqarı strategiyalıq maqsetler anıq sharayat, perspektivadaǵı ózgerisler tiykarında belgilenedi hám óz náwbetinde taktikalıq maqsetlerge bólinedi. Biznes ekomikanıń bárshe tarawları, territoriyaları hám elementlerin qamrap alıw zárúrliginde onıń jekkelik qásiyeti de kózge taslanadı.

Biznes óz ortalıǵı hám infradúzilmesi bolmasa háreket ete almaydı. Biznes penen ekonomikanıń qamrap alınıwı onıń subektleriniń maqsetke erisiw dárejesi normasında ámelge asırıladı.

6

Biznes sistema sıpatında óz mexanizimine yie. Biraq bul mexanizm haqqında hár qıylı pikirler bar. Ayırım ádebiyatlarda…. biznes sistemasınıń tártipke salıwshısı sıpatında nızamshılıq hám normativ xújjetler ilgeri súriledi. Bul jerde biznes sisteması tuwrıdan tuwrı mámleket tárepinen tártipke salınıwı aytılǵan.

Ayırım ádebiyatlarda …. bunday tártipke salıwshı sıpatında biznes qatnasıwshıları ortasındaǵı kelisimli qatnasıqlar haqqında pikir júrgiziledi. Kelisimli is júzesinen bir-biri menen baylanıs qılıwshı óz-ara minnetlemelerin orınlaw háreketleri hár tárepke zıyan keltirmewi, olardıń suvereniteti buzılmaslıǵın ańlatadı.

Biznes sisteması ekonomikalıq sistemanıń strukturalıq bólimi esaplanıp, ekonomikalıq sistema mámleket hám bazar mexanizmi tárepinen tártipke salınadı. Biznes subektleri ortasındaǵı kelisimli qatnasıqlar bolıwın ańlatıwshı tiykarǵı faktor bul nızamshılıq esaplanadı. Onı jaratıw bolsa mámlekettiń tiykarǵı wazıypası esaplanadı.

Biznes isi menen shuǵıllanıwshılar biznesmenler dep ataladı. Jaqın dáwirlerge shekem biznesmen degende isbilermen kapitalist, hár qanday isten ózi ushın dáramat qıdırıwshı, ózin bayıtıw ushın hesh qanday joldan qaytpaytuǵın adamlar túsiniletuǵın edi.

degende bazar ekonomikası sharayatında payda alıw maqsetinde ónim hám xızmetler islep shıǵarıw hám satıwǵa qaratılǵan ekonomikalıq iskerlik penen shuǵıllanıwshı subekt túsinile baslandı. Házirgi waqıtta ekonomikalıq ádebiyatlarda «biznesmen» aldınǵıday «isbilermen» dep atalsada, biraq onıń túp negizinde payda keltiriwshi, óziniń yaki ijaraǵa alınǵan kerekli qarjıǵa iye bolǵan, ekonomikalıq iskerliktiń qálegen túri menen shuǵıllanıwshı adamlar túsiniledi.

Biznesmen sózi birinshi mártebe Angliya ekonomikasında XVII ásir aqırında payda bolıp, ol

«Múlk iyesi» degen mánisti ańlatqan.

Biznes bul – islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, ekonomikalıq iskerlik hám qatnasıqlar, pul islew degendi ańlatadı. Biznes sózi xalıq aralıq sóz bolıp, ol dúńyada keń tarqalǵan hám onnan bárshe mámleketlerde paydalanıladı. Bul sózdiń mánisinde is penen shuǵıllanıw yaki biznesti shólkemlestiriw túsiniledi.

Biznesmen – bul hár dayım óz isiniń pidayısı, bilimdan adam. Biznesmen eń aldı menen biznes isin qalay ámelge asırıwdı, qanday sharayatta ámeliy háreket etiwdi, isbilermen aldında ushıraytuǵın tosıqlardı sheshiw jolların hám qanday jetiskenliklerge erisiwdi biliwi kerek.

Ol islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdi, ónimdi sata biliwi kerek. Ol bazar qatnasıqları

8

sharayatında júzege keletuǵın sharayatlardı tuwrı bahalay biliwi, tuwrı jol tańlay alıwı lazım.

Hár bir biznesmen tek óz kúshine, bilimine iseniwi hám súyeniwi kerek.

2. Bizneske tásir etiwshi faktorlar

Biznes bazar ekonomikasına say ekonomikalıq iskerlik bolıp, ol belgili bir social-ekonomikalıq nátiyjege erisiw ushın tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw hám almastırıwdı shólkemlestiriw boyınsha múlk iyeleriniń maqsetli ekonomikalıq iskerligi esaplanadı.

Biznes hám isbilermenlik xızmetin rawajlandırıwǵa tómendegi faktorlar tásir kórsetedi:

-biznes xızmeti keńeyiwi tendenciyasınıń tómenlewi;

- hayallar isshi kúshiniń ekonomikaǵa kirip

Ózbekstan Respublikasında isbilermenlik haqqındaǵı nızamına muwapıq balaǵat jasına jetken hár bir puhara óz múlkine yaki múlk iyesiniń wakalatı

9

tiykarında óz qálegen nızamǵa qayshı bolmaǵan iskerlik túri menen shuǵıllanıwı múmkin.

2. Biznes iskerligin tańlaw, onı shólkemlestiriw hám rawajladırıw mánisi tárepinen mámleket, jámiyet áhmiyetine iye bolǵan is bolıp, ol erkin tańlanatuǵın iskerlik esaplanadı. Biznes iskerliginiń úsh túri hám oǵan say ráwishte isbilermenliktiń 3 toparı bar:

A)jańa tovar hám xızmetler proektin shólkemlestiriw. Bul túrdegi biznes penen intelektual múlk iyeleri innovaciya isbelermenleri shuǵıllanadı;

B)islep shıǵarıwdı shókemlestiriw menen shuǵıllanıwshı isbilermenler;

V)tovardı satıw, qayta satıw hám kommerciya islerin shólkemlestiriw menen shuǵıllanıwshı isbilermenler.

3. Maqset jaǵınan isbilermenliktiń eki túri

bar:

A)payda alıw, ekonomikalıq nátiyjege erisiw maqsetinde;

B)jámiyetlik nátiyjege (máselen tábiyattı qorǵaw, yaki jas áwlad tárbiyası, den – sawlıqtı saqlaw) erisiwdi maqset etkenler.

Biznes iskerligi tómendegi qásiyetlerge iye:

- shuǵıllanıp atırǵan taraw boyınsha biznesmenniń bilimge iyeligi;

- biznesmenniń táwekelshilikke tiykarlanıp, shólkemlestiriwshilik penen qararlar qabıl etiwi;

10

- ekonomikalıq processlerdi tereń analiz ete

alıwı;

-nızamlarǵa ámel etiwi;

-innovacion iskerlik iyesi bolıwı;

-óz maqsetine umtılıwı;

-jaqsı shólkemlestiriwshi bola alıwı;

-óz sóziniń ústinen shıǵa alıwı;

-tejemli hám hadal bolıwı;

- óz jámááti ushın hár dayım gúresiwi. Biznes iskerligi tómendegi shárt-

sharayatlardıń bolıwın ańlatadı:

1.Múlk qatnasıqlarınıń uyǵınlasıwı, yaǵnıy bul qatnasıqlar tómendegilerde sáwlelenedi:

-iyelik etiw, yaǵnıy satıw, ijaraǵa beriw, sawǵa etiw;

-paydalanıp turıw, yaǵnıy málim bir shárt hám tólew arqalı múlkten waqtınsha paydalanıw;

-operativ basqarıw, yaǵnıy múlk iyesiniń qadaǵalawı astında resurslardı tejep bólistiriw hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw boyınsha múlkti basqarıw huqıqına iye bolıw;

2.Isbilermenlikke tómendegi erkinlikler beriliwi kerek:

-ónim assortimenti hám islep shıǵarıw usılın

tańlaw erkinligi;

-sheriklerdi tańlaw erkinligi;

-qarjılardı nızam shegarasında sarplaw

erkinligi.

11

3.Bazardıń ashıqlıǵı, yaǵnıy tovarlar, maǵlıwmatlar, qarjılar, isshi kúshi, shiyki zat háreketi ushın tosıqlardıń joqlıǵı.

4.Bazar instrukturasınıń háreket etiwi:

-kommerciyalıq bankler;

-tovar, fond, miynet, valyuta birjaları;

-kommerciyalıq táwekelshiligi hám múlk qamsızlandırılıwı;

-maǵlıwmat hám reklama derekleri, ǵalaba xabar quralları, baylanıs quralları;

-ekspert byuroları, sertifikat orayları, bajıxanalar, salıq qadaǵalaw shólkemleri, arbitrajları.

5. Isbilermenlik ushın huqıqıy kepilliklerge, yaǵnıy isbilermenlikti qorǵawshı nızamshılıqqa tiykarlanadı.

6. Jańa biznes iskerligine kadrlar tayarlaw, kredit alıw, salıq tólew, tábiyiy baylıqlardan paydalanıw boyınsha mámleket tárepinen beriletuǵın jeńillikler.

3. Ózbekstan Respublikasında biznestiń qáliplesiwi

Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke erisiwi nátiyjesinde mámleket ekonomikasında túp ózgerisler júz berdi. Úsı ózgerislerden biri bolıp, mámlekette biznes iskerliginiń qáliplesiwi esaplanadı. Mámlekette ekonomikanıń jedel rawajlanıwınıń tiykarǵı sebeplerinen biri biznes iskerligi hám jeke isbilermenlikti qollap – quwatlaw nátiyjesinde ámelge asırıldı.

12

Mámlekette biznes iskerligi hám jeke isbilermenlikti qollap-quwatlaw tiykarınan finanslıq, administrativlik hám huqıqıy tárepten ámelge asırılmaqta.

Biznes hám jeke isbilermenliktiń jolǵa qoyılıwı islep shıǵarıwdı payda etti. Biznes penen shuǵıllanıwshılar yuridikalıq statusqa iye bolıp, ǵárezsiz subektler sıpatında óz nızamına muwapıq belgili social-ekonomikalıq nátiyjelilikke hám payda alıwǵa umtılıp tiykarǵı hám aylanba qarjılardan paydalanıp háreket etip kelmekte.

Bazar ekonomikası sharayatında tómendegi iskerlik principleri hareket etedi:

-biznes iskerligi ámeldegi nızamshılıqqa qayshı bolmaǵan hár qanday iskerlik penen shuǵıllanıwı múmkin. Óz qálewi menen nızamǵa qayshı bolmaǵan hár qanday qarardı ǵárezsiz qabıl etiw, iskerlikti ǵárezsiz rejelestiriw hám sap paydanı isletiwdi ǵárezsiz belgilew huquqına iye;

-múlk iyesi hám miynet jámáátiniń qararına muwapıq biznes iskerligi menen shuǵıllanıwshılar túrli múlk formaları: jeke, akcionerlik, jámáátlik, mámleketlik, qospa biznes iskerligi mulki tiykarında júzege keliwi múmkin hám olardan teń huquqlı shártsharayatlarda paydalanadı;

-biznes penen shuǵıllanıwshılar óz huquqları hám ǵárezsizliklerin saqlaǵan halda, óz qálewleri

menen qálegen basqa isbilermenler hám

13

biznesmenler menen belgili maqset jolında birlesiwi múmkin;

-biznes iskerligin basqarıw onıń nızamına ham nızamshılıqqa muwapıq ámelge asırıladı;

-biznes iskerligin saplastırıw, birlestiriw,

qayta shólkemlestiriw olardıń shólkemlestiriwshileri tárepinen sonday huquq berilgen, nızamda belgilengen arnawlı organ yaki xojalıq sudı qararı tiykarında ámelge asırıladı.;

Bazar ekonomikası sharayatında biznes iskerliginiń ózine say qásiyetleri bar. Bular tómendegiler:

1. Biznes iskerliginiń ǵárezssizligi:

-islep shıǵarıw hám ónim satıwdıń básekege shıdamlıǵın anıqlaw hám tovar assortimentiniń quramın bazardaǵı talap hám usınısqa qarap ǵárezsiz belgilewde;

-tovar hám shiyki zat jetkizip beriwshilerdi, qarıydarlardı, dáldalshılardı tańlaw hám shártnamalar dúziwde ǵárezsiz bolıwda;

-bahalardı nızamshılıq tiykarında ǵárezsiz belgilewde;

-salıqlar hám basqa májbúriy tólemler tólengennen keyin qalǵan paydanı ǵarezsiz bólistiriw, dáramat hám qárejetlerdi ǵárezsiz rejelestiriw imkaniyatına iye bolıwda;

-isshi hám xızmetshilerdi ǵárezsiz tańlaw hám orın – orına qoyıw imkaniyatına iye bolıwda;

14

-uzaq múddetli karjılar dereklerin izlew hám qarjılardı sarplaw baǵdarların tabıwda sáwlelenedi.

2.Múlk hám islep shıǵarıw qurallarına iyelik qasiyeti tómendegilerde sáwlelenedi:

-islep shıǵarıw quralları, islep shıǵarılǵan ónim, dáramatına múlkdar bolıp, olardan ózi qálegenindey paydalanıwda;

-tolı xojalıq esabı tiykarında yuridikalıq shaxs huquqları hám minnetleri tiykarında iskerlik júrgiziwde;

-mámleket óz biznes iskerligin múlkiy qurallar, resurslardı operativ basqarıw arqalı ámege asıradı. Olar jeke biznesten parıqlı bolıp, múlkti satıw, qarız ornına tólew, basqa múlk penen qosıw usaǵan islerdi shólkemler ruqsatısız ámelge asırmaydılar;

3. Biznes iskerligi mámleket tárepinen ol yaki bul tárepke baǵdarlanıwı:

-salıqlar hám olardıń túrleniwi arqalı;

-tábiiy resurslar ushın tólenetuǵın haqı

arqalı;

-qárejetler (amortizaciya) hám tábiyiy kemeyiw normaları arqalı;

-valyuta kursı arqalı;

-bajıxana tólemleri arqalı;

-ekologiyalıq norma hám átirap ortalıqqa taslanǵan shıǵındı ushın tólenetuǵın haqı arqalı;

-sociallıq haqı arqalı;

-monopoliyaǵa qarsı gúresiw tártibi arqalı;

15

- mámleket standartları hám texnikalıq shártler arqalı ámelge asırıladı.

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Jeke isbilermenlik, kishi biznesti rawajlandırıwdı jánede xoshametlew shara-tádbirleri haqqında»ǵı pármanına muwapıq jeke isbilermenlik hám kishi biznesti rawajlandırıw tiykarında múlkdarlar klassın qáliplestiriw kishi hám jeke isbilermenlik iskerligi tarawına kredit resursların keńnen tartıw hám shet el kapitalların tuwrıdan-tuwrı alıp kiriw ushın qolaylı sharayat jaratıw maqsetinde olardı hár tárepleme ekonomikalıq-sociallıq hám finanslıq qollap quwatlawda keń sharayatlar jaratılmaqta. Házirde kishi biznes hám isbilermenlikti rawajlandırıw maqsetinde olardı san hám sapa jaǵınan xoshametlenip atır.

2-TEMA:KISHI BIZNES HÁM

ISBILERMENLIKTIŃ

SHÓLKEMLESTIRIWSHILIK TIYKARLARI 1. Isbilermenlikti shólkemlestiriwdiń huquqıy

tiykarları

Respublikamız ǵárezsizlikke eriskennen soń milliy ekonomikanı bekkemlew onı rawajlandırıw jolında institucional ózgerisler ámelge asırılmaqta. Sonıń ishinde, Respublikamız Prezidenti tárepinen mámleketimiz abırayın halıq aralıq dárejege kóteriw, shet el investiciyasın tartıw, jeke isbilermenlikti qollap-quwatlaw boyınsha qabıl etilgen qarar hám pármanlar buǵan anıq mısal bola

16

aladı. Kishi biznes hám jeke isbilermenlik xızmetin jaratıw hám rawajlandırıw tómendegi tiykarǵı normativ hújjetler menen tártipke salınbaqta: Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 1992 jıl 21 yanvardaǵı «Ekonomikalıq reformalardı jánede tereńlestiriw, rawajlandırıw ilajları haqqında», 1994 jıl 15 marttaǵı Ózbekstan Respublikasında múlkti mámleket qaramaǵınan shıǵarıw hám menshiklestiriw processin jánede rawajlandırıwdıń áhmiyetli baǵdarları haqqında, «Kishi hám jeke isbilermenlikti xoshametlew haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikasınıń

shólkemlestiriwshilik kórsetiw hám onı xoshametlew haqqında»ǵı Pármanı, «Kishi hám orta isbilermenlikti rawajlandırıwdı hoshametlewdiń qosımsha sharaları haqqında»ǵı 31 yanvar 1997 jıl Pármanı, «Jeke isbilermenlikte shólkemlestiriwshilik kórsetiwdiń ayırım ilajları haqqında»ǵı Pármanı,

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2011 jıl

24 avgusttaǵı ―Kishi biznes hám jeke isblermenlikti jánede rawajlandırıw ushın qolay isbilermenlik ortalıǵın jaratıw boyınsha is-ilajlar haqqındaǵı‖gı PF- 4354-sanlı Parmanı hámde 2011 jıl 25 avgustdaǵı ―Byurokratlıq tosıqlardı saplastırıw hám isbilermenlik háreketin erkinlestiriwdi jánede asırıw is-ilajları

investiciyaların tartıw ilajların xoshametlewge baylanıslı is-ilajlar haqqındaǵı ‖gı PF–4434-sanlı Parmanı.

Ózbekstan Respublikasıinıń 2012 jıl 2 maydaǵı ÓRQ-328-sanlı «Isbilermenlik háreketi erkinliginiń kepillikleri haqqındaǵı»gi Ózbekstan Respublikası Nızamına ózgeris hám qosımshalar qiritiw haqqındaǵı»gı Nızamı.

Ózbekstan Respublikası Prezidentining

«Ózbekiston Respublikasınıń 2016-jılǵı tiykarǵı makroekonomikalıq kórsetkishleri prognozı hám Mámleketlik byudjeti parametrleri haqqında»gi №.2255 qararı 2015-jil 22-dekabr.

―Jeke múlk, Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti isenimli qorǵawdı támiyinlew, onı tez pátte rawajlandırıw jolındaǵı tosıqlardı alıp taslaw isilajları haqqında‖ǵı 2015 jıl 15 maydaǵı PF4725sanlı Pármanı

Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń

«Isbilermenlik subektlerine «Bir ayna» kórinisinde mámleketlik xızmet kórsetiw tártibin jánede jetilistiriw is-ilajları haqqında» ǵı 2015 jıl 28 sentiyabr PQ – 2412 sanlı Qararı.

Isbilermenlikke baylanıslı normativ-huquqıy hújjetler

Jámi normativ-huquqıy hújjetler - 1219 Sonnan:

Nızamlar – 156

Prezident qararları hám pármanları – 138

18

Húkúmet qararları – 280

Uazirlik hám vedmstvolardıń normativ túrdegi hújjetleri – 646

2014 jıl hám 2015 jıldıń I-shereginde ádillik Uazirligi tárepinen isbilermenlikke baylanıslı

16 proektr tayarlandı

212 proekt huquqıy ekspertizadan ótkerildi

171 vedmstvolıq hújjetler Mámleket diziminen ótkerildi

58 isbilermenlik subektleri ushın artıqsha administrativlik hám basqada sheklewler tiykarsız qarajetlerdi keltirip shıǵaratuǵın halatlar anıqlanıp, saplastırıldı.

6 mámleketlik dizimnen ótkerilmegen nızamsız hújjet biykar etildi.

Isbilermenlikke, sonıń ishinde kishi hám jeke isbilermenlikke arnalǵan normativ –huqıqıy hújjetler

Ózbekstanda jeterli dárejede qabıl etilgen. Nızamlardıń kópshiligi jeke hám kishi biznesti mámleket tárepinen qollap –quwatlaw ilajların, shárt-

I.A.Karimovtıń 27 aprel 2007 jıldaǵı PK-630 sanlı qararına tiykar kishi biznes subektlerin dizimge alıw, biznesti shólkemlestiriw onı alıp barıw hám

19

saplastırıw processleri ápiwayılastırılıp, ıqshamlastırılıp jánede aydınlastırıldı.

Jergilikli hákimiyatlar janında isbilermenlerdi dizimge alıw boyınsha inspekciyalar duzildi hám olarǵa hújjetlerdi dizimge alıw hámde olardı rásmiylestiriw boyınsha bárshe juwapkershilik júkletildi.

Isbilermenlik subektlerin dizimnen ótkiziw sisteması ápiwayılastırılıp, onıń múddeti 5 kúnge qısqartırıldı, olardı mámleketlik dizimnen ótkiziwdiń anıq sxeması islep shıǵıldı, biznesti óz ıqtıyarı menen saplastırıw processi engizildi2.

Islep shıǵarıwshı kárxanalar ónimlerin májbúriy standartlastırıw hám sertifikaciyalaw sisteması ápiwayılastırıldı, 250 ónimlerge hám 170 túrli májbúriy deklaraciya túrleri kısqartırıldı, auditorlıq shólkemler xızmetin jánede jetilistiriw hámde olar kórsetip atırǵan xızmetler sapası ushın juwapkershilikti asırıw mexanizmi islep shıǵıldı3.

2. Isbilermenlik subektleriniń huquqları

Isbilermenlik háreketi bazar ekonomikasın háreketke keltiriwshi tiykarǵı kúsh esaplanadı. Respublika puxaraları isbilermenlik háreketi menen shuǵıllanıw huqıqına iye. Isbilermenler ushın berilgen huquqlar tómendegilerden ibarat:

2 Өзбекистан Республикасы Президентиниң 27 апрел 2007 жылдағы ПК-630 санлы қарары.

3 4 апрел 2007 жылдағы 615-санлы Президент қарары ҳáм 18 май 2007 жылдағы 104санлы Министрлер кабинети қарары.

20