Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

Monopol renta. Rentanıń bul túri ayrıqsha klimat sharayatlarına iye bolǵan, ol awıl xojalıq

óndirisinde ayırım kem ushrasatuǵın ónim jetistiriletuǵın jer ushın onıń iyesine tólenetuǵın xaqı esaplanadı. Ayrıqsha klimat sharayatın talap etetuǵın ónimler monopol bahalarda satıladı. Bul baha olardı islep shıǵarıwǵa ketken qárejetlerden sonshelli joqarı boladı, nátiyjede jer iyeleri monopol renta aladı.

Joqarıda toqtalıp ótkenimizdey, jer hámmege tiyisli resurs bolıp, onnan tek ǵana awıl xojalıǵı ónimin jetististiriw ushın paydalanılmaydı, bálki óndiris sanaatta da qazılma baylıqlar islep shıǵarıladı. Tábiyiy, bul halda da qosımsha daramat alınadı. Bul daramat óndiris sanaatta da renta dep ataladı. Paydalı qazılmalardıń jaylasıwı, olarda islewiniń qolaylı yaki qolaylısızlıǵı, kánniń baylıǵı jaǵınan da qazılma kánleri bir–birinen ayırılıp turadı. Demek, olardan alınatuǵın daramatda hár túrli boladı, orta hám jaqsı kánlerdegi kárxanalar qosımsha payda aladı hám bul payda da differenсial rentaǵa aylanadı.

Bazar ekonomikası sharayatında jer tek ǵana ijaraǵa berilmey, bálki aldı–sattı obekti de bola aladı. Jer awıl xojalıq ónimlerin jetistiriw, tábiyiy qazılma baylıqların qazıp alıw, hár túrli islep shıǵarıw hám turaq-jay imaratların, jollar qurıw ushın satıp alınadı. Lekin jer miynet jemisi bolmaǵanı ushın ol almasıw qunına iye emes. Sonıń ushın jer irraсional bahaǵa iye. Jer uchastkasınıń iyesi onı satıwdan alınǵan summanı bankke qoyǵanda, proсent tárizinde ol keltiretuǵın dáramat sol jer uchastkasınan alınatuǵın rentadan kem bolmaǵan táǵdirde ǵana jerdi satadı. Yaǵnıy jerdiń bahası kapitallasqan renta bolıp ol birinshiden, jer uchastkası iyesi alıwı múmkin bolǵan jer rentası muǵdarına, ekinshiden, ssuda proсenti normasına baylanıslı. Jer bahası tómendegishe anıqlanadı:

Jb = (Jr /P )* 100%

bul jerde: Jb – jerdiń bahası; Jr– jer rentası;

P – banklerde tólenuǵın proсent.

Jerdiń bahası renta muǵdarına tuwrı, ssuda proсentine bolsa keri qatnasta. Renta muǵdarı ósip, ssuda proсenti norması páseyip barǵanda jerdiń bahası ósip baradı, jer bahasınıń ózgeriwine basqa faktorlar da tásir etedi. Máselen, inflyaсiya hám giperinflyaсiya sharayatında jerge talap

ósedi, yaǵnıy onıń bahası artadı.

3. Agrobiznes hám onıń Ózbekstandaǵı kórinisi

Biziń respublikamızda, joqarıda aytıp ótkenimizdey, awıl xojalıǵı ekonomikanıń tiykarǵı, jetekshi bólegi esaplanadı. Sonıń ushın awıl xojalıǵın rawajlandırmay turıp, pútin ekonomikalıq reformalardı nátiyjeli dawam ettiriw múmkin emes. Buǵan erisiw ushın awıl xojalıǵıda hám isbilermenlikti keń rawajlandırıw kerek. Isbilermenlik xızmetiniń awıl xojalıq tarawlarındaǵı forması agrobiznes formasında kórinedi. Agrobiznes degende awıl xojalıǵı tarawındaǵı biznes túsiniledi hám ol bazar sistemasınıń quramlı bóleklerinen birin quraydı. Agrobiznes awıl xojalıǵına texnikalıq, remontlaw, xızmet kórsetiw, onıń ónimlerin qayta islew hám tutınıwshılarǵa jetkerip beriw menen baylanıslı bolǵan isbilermenlik xızmeti bolıp, onıń maqseti tutınıw bazarın jeterli muǵdarda sapalı awıl xojalıq ónimleri, sanaattı bolsa shiyki zat penen úzliksiz támiynlew arqalı payda kóriwden ibarat.

Ózbekstanda agrobiznes agrosanaat kompleks kórinisinde rawajlanadı. ASK tórt tarawdı óz ishine aladı:

Birinshi taraw – awıl xojalıǵına islep shıǵarıw quralların jetkerip beretuǵın sanaat tarawları hám awıl xojalıǵına texnika xızmetin kórsetiw menen bántbolǵan tarawlar.

82

Ekinshi taraw – awıl xojalıǵı kárxanalarınıń ózi.

Úshinshi taraw – awıl xojalıǵı ónimlerin tutınıwshıǵa jetkerip beriwdi támiyinleytuǵın tarawlar (qayta islew, tayarlaw, saqlaw, tasıp beriw hám satıw).

Tórtinshi taraw – infrastruktura, yaǵnıy agrosanaat kóleminde xızmet etip atırǵan adamlardıń islep shıǵarıw hám jasawı ushın zárúr shárt - sharayatlardı támiyinlep beretuǵın tarawlardı, yaǵnıy jol - transport xojalıǵı, baylanıs, materiallıq texnika xızmeti, ónimdi saqlaw sisteması, sklad hám tara xojalıǵı, mádeniy turmıslıq xızmet, sawda, úy - jay, ulıwma awqatlanıw hám taǵı basqalardı óz ishine aladı. Ol óziniń áhmiyetine qaray, islep shıǵarıw hám soсial infrastrukturaǵa bólinedi. Islep shıǵarıw infrastrukturası tek ǵana islep shıǵarıwǵa xızmet qılatuǵın, soсial infrastruktura bolsa, adamlardıń turmıs keshiriw xızmetiniń ulıwma sharayatların támiyinleytuǵın tarawlardı óz ishine aladı.

Prezidentimiz I.A. Karimov infrastruktura iskerligine baha berip, «Awıldı jańalaw hám qayta qurıw ilájları sistemasında islep shıǵarıw hám soсial infrastrukturanı jedel rawajlandırıw júdá úlken ámiyetke iye» ([4],239 bet)dep aytıp ótken.

Agrobiznestiń tiykarǵı hám birlemshi túri bul fermer hám diyxan xojalıqları esaplanadı. Olar kishi biznestiń kórinisi bolıp, tuwrıdan - tuwrı awıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵaradı. Bul xojalıqlar óziniń jerlerinde yaki ijaraǵa alınǵan jerde is júritip, múlk iyesi hám is júritiwshi fermerdiń ózi hám shańaraq aǵzaları esaplanadı. Bunda múlk hám miynet tuwrıdan - tuwrı qosılıp ketedi, bul bolsa joqarı nátiyje beriwge imkaniyat jaratadı. Fermer - diyxan xojalıqları ǵárezsiz dúzilme bolǵanlıǵı sebepli bazar konyunkturasına tez maslasadı. Bunda ekonomikalıq mápdarlıq joqarı bolǵanlıǵı ushın fermerler juwapkershilik penen isleydi.

Respublikamızda fermer xojalıqların rawajlandırıw ushın hám huquqıy, hám shólkemlestiriwshilik shárt–sharayatlar jaratılǵan. Máselen, fermerlerge ajıratılǵan jerlerdi miyras etip qaldırıw shárti menen uzaq múddetke alıw huquqı nızam tárepinen kepillikke alınǵan.

Nátiyjede diyxan - fermer xojalıqları sanı jıl sayın artıp barmaqta.

Ekonomikamızda júz berip atırǵan unamlı ózgerislerdi ayqın kóz aldımızǵa keltiriw ushın tómendegi сifrlardı keltirip ótpekshimen.

Eger bunnan on jıl burın, yaǵnıy 2000-jılda elimizdiń jalpı ishki óniminde sanaattıń úlesi tek 14,2 proсentti quraǵan bolsa, 2010-jılda bul kórsetkish 24 proсentti, awıl xojalıǵınıń úlesi bolsa, 30,1 proсentten 17,5 proсentke qısqardı.

2010-jılda awıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵarıw 2009-jılǵa salıstırǵanda 6,8 proсentke, 2000-jılǵa salıstırǵanda bolsa, 1,8 esege asqanı da usını kórsetedi.

Biziń bul baǵdardaǵı eń úlken tabısımız jalpı ishki ónim quramında kishi biznes hám isbilermenliktiń úlesiniń kóbeyiwine jáne elimiz ekonomikasın rawajlandırıwda onıń roliniń sezilerlik dárejede artqanında kórinbekte.

2000-jılda JIÓ niń derlik 31 proсenti ekonomikanı jedel rawajlandırıp atırǵan usı sektorınıń úlesine tuwra kelgen bolsa, 2010-jılda bul kórsetkish 52,5 proсentti quradı.

Kárxanalar arasında kooperaсiyalıq baylanıslar bekkemlenbekte, bul proсesske kishi kárxana hám jeke biznes subektleri barǵan sayın keń tartılmaqta.

2010-jılda ótkerilgen Xalıqaralıq sanaat yarmakası hám qooperraсiyalıq birjaǵa dúnyanıń 51 elinen 700 den aslam shet el firmaları hám kompaniyalarınıń wákilleri qatnastı, 500 den aslam jańa túrdegi ónim órsetildi, Kunı 2 trillion 600 milliard swmlıq sumlıq shártnamalarǵa qol qoyıldı.

83

Ótken jıl dawamında kishi biznes subektlerine ajıratılǵan kreditlerdiń kólemi 14 ese kóbeydi hám 2 trillion 700 milliard swmdı quradı. Sonıń ishinde, mikrokreditlerdiń kólemi 485 milliard swmnan asıp, bul kórsetkish 2009-jılǵa salıstırǵanda 1,5 ese kóbeydi.

Awıl xojalıǵın reformalaw, fermer xojalıqlarına bekitilgen jer uchastkaların optimallastırıw, paxta hám ǵálleniń satıp alıw nırqların arttırıw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan izbe - iz isler nátiyjesinde ekonomikamızdıń agrarlıq sektorında strukturalıq sapa ózgerisleri júz bermekte.

Paxta hám ǵalle sıyaqlı strategiyalıq áhmiyetli awıl xojlıǵı eginleri menen bir qatarda, miywaovosh, sharwashılıq, qus ósiriwshilik hám balıqshılıq salalarında da óndiris kólemi sezilerli dárejede ósti, qayta islew tarmaqları hám ishki bazardı sút, gósh, kartoshka ovosh sıyaqlı eń áhmiyetli azıq-awqatlıq hám basqa da awıl xojalıǵı ónimleri menen jáyone de kóbirek toltırıw ushın bekkem shiyki zat bazası jaratılmaqta.

Tek 2010-jıldıń ózinde jerlerdiń meliorativlik jaǵdayın jaqsılawǵa qaratılǵan joybarlardı

ámelge asırıw ushın 150 milliard swmnan aslam qarjı qaratıladı hám bul 724 kilometrlik kollektor-drenaj tarmaqların, 208 milorativlik qudıqlardı qurıw rekonstrukсiyalaw, derlik 14 mıń kilometrlik kollektor-drenej sistemasın ońlaw, qayta tiklkew hám 335 zamanagoy melioraсiya texnikasın satıp alıw imkaniyatın beredi.

Qashqadárya, Buxara, Nawayı, Surxandarya, Sırdárya, Jizzaq wálayatlar, sonday-aq, Oraylıq Ferǵana aymaǵı hám Qaraqalpaqstan Respublikasında irrigaсiya jáne melioraсiya qurlısların qayta tiklew ushın 2010-jılda xalıq-aralıq finans institutlarınıń 62 million dollardan aslam qarjıları tartıldı hám ózlestirildi.

Ámelge asırılǵan áne usınday keń kólemli isler nátiyjesinde 260 mıń gektar suwǵarılatuǵın jerdiń melorativlik jaǵdayı jaqsılandı hám bul awıl xojalıǵı eginleriniń zúráátligin, fermer hám diyxan xojalıqlarınıń dáramatın arttırıw ushın bekkem tiykar bolıp xızmet etpekte.

Bunda, bárinen burın, jerlerdiń ónimdarlıǵın arttırıwǵa ayrıqsha itibar qaratıw tiyis. Bul baǵdardaǵı islerdiń kólemi jıl sayın keńeyip atırǵanına qaramastan, suwǵarılatuǵın jerlerdiń házirgi meliorativlik jaǵdayı úlken tınıshsızlanıwshılıq tuwdırıp atırǵanın aytıw kerek.

Házirgi waqıtta elimizde jámi suwǵarılatuǵın jerlerdiń derlik 49 proсenti hár qıylı dárejede shorlanǵan bolıp, bunıń derlik 18 proсenti kúshli hám orta dárejede shorlanǵan jerler, 23 proсentten aslamı bolsa boniteti tómen jerler qatarına kiredi. Melorativlik jaǵdayı qanaatlandırarsız jerdiń úlken bólegi Qaraqalpaqstan Respublikası, Xorezm, Buxara, Jizxaq hám Ferǵana wálayatlarına tuwra keledi.

Sharwashılıq salasın alatuǵın bolsaq, bul tarawda iske qosılǵan úlken imkaniyatlar bar ekenligin atap ótiw orınlı boladı. Salıstırıw ushın tómendegi bir mısaldı keltiremen: Daniya hám Qubla Koreyada sút sawıp alıw boyınsha ortasha kórsetkish 8 - 9,5 mıń kilogramdı, Vengriya, Germaniyada bolsa 6 - 7 mıń kilogramdı qurap atırǵan bir waqıtta, bizde sońǵı bes jılda bul kórsetkish 1,7 mıń kilogram dárejesinde saqlanıp qalmaqta.

Bul jerde gáp tek ózine tán ıqlım shaarayatları menen ǵana e mes, al e ń tiykarǵı másele bolǵan zamanagoy texnologiyalardan paydalanıw menen baylanıslı ekenin, túsiniw qıyın emes.

Awıl hám suw xojalıǵı ministrligi zamanagoy agrotexnalogiyalardı úyreniw hám ámelde engiziw menen kútá shıntlap shuǵıllanıwı, selekсiya islerin jáne de

84

jetilistiriw hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ónimdarlıǵın arttırıw boyınsha anıq ilajlar kompleksin islep shıǵarıw zárúr.

Agrobiznes túrlerinen biri agrofirmalar esaplanadı. Olar málim túrdegi awıl xojalıǵı ónimlerin jetistiriw hám onı sanaat usılında qayta islewdi qosıp alıp baratuǵın kárxanalar esaplanadı. Olar hám awıl xojalıǵı, hám sanaatqa mas resurslardan paydalanıp, tutınıwǵa tayar bolǵan ónim jaratadı. Jáne sonı ayrıqsha atap ótiw lazım, agrofirmalar fermer xojalıqları uqsaǵan birden-bir individual jeke múlkke tiykarlanbaǵan, olarda ǵárezsiz individual múlk penen birgelikte ulıwma–kooperativ múlkte boladı.

Agrosanaat birlespeler hám kombinatları agrobiznestiń jańa túrleri esaplanadı. Olar bir túrdegi ónim yaki bir neshe túrdegi islep shıǵarıw xızmeti menen paydalanıwshı bir neshe xojalıq hám de kárxanalardı birlestiredi. Máselen, baǵshılıq hám júzimgershilik penen shuǵıllanıwshı xojalıqlar, olardıń ónimin qayta islewshi сex hám zavodlar, jetkerip beriwshi sawda tarawları bir texnologiyalıq proсesske birlesip birgelikte iskerlikti (xızmetti) ámelge asıradı. Bunday birlespe qatnasıwshıları islep shıǵarıw, xojalıq hám finanslıq ǵárezsizlikti saqlap qalıwı menen birge, olardıń ulıwma múlki hám ónimlerin jetistiriw, qayta islew hám tutınıwshılarǵa jetkerip beriwge shekem barlıq texnologiyalıq proсesslerge xızmet qılıwshı xojalıq hám kárxanalardıń málim territoriyadaǵı birlesiwi bolıp tabıladı.

Joqarıda aytıp ótilgenindey, elimizde alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq reformalardıń ishinde awıl xojalıǵı haqqındaǵı reformalar tiykarǵı orındı iyeleydi. Bul haqqında Prezidentimiz

I.A.Karimov «Awılda bazar qatnasıqlarınıń rawajlanıwına, diyxannıń múlkdarlıq sezimin qayta tiklewge jerdi miyras etip qaldırıw huquqı menen ómirinshe paydalanıw ushın berip qoyıw arqalı erisiledi. Eń tiykarǵısı awılda xojalıq júritiwdiń hár bir diyxanǵa mápdarlıq penen erkin miynet etiw, óz miynetiniń nátiyjelerin ǵárezsiz tásewir etiw imkanın beretuǵın quraldı jaratıwdan ibarat», degen edi ([4] ,228 bet). Awıl xojalıǵınıń ózi awıllıq jerlerde jasap atırǵanlardıń hámmesin jumıs penen támiyinley almaydı. Awıl xojalıq islep shıǵarıwǵa joqarı nátiyjeli industrial usıllar, aldınǵı agroximiya usılları jaǵdayı áste engizilmekte. Miynet ónimdarlıǵı tómen dárejede.

Sol sebepli awıllıq jerlerde hám zamanagóy texnologiyaǵa iye kárxanalar ashıw esabınan jumıs orınların payda etiw tiykarǵı wazıypa esaplanadı. Biz óz juwapkershiligimizge awılda ulıwma jańa tarawlardı islep shıǵarıw hám soсial infrastrukturanı payda etiw wazıypasın alǵanbız. Bul bolsa awıldıń kórnisin, turmıs mádeniyatın ózgertiwge imkan tuwıladı. Bul mámlekette soсial - siyasiy sharayattı turaqlastırıwǵa járdem beredi. ([4] ,580-581 betler)

Tiykarǵı túsinikler:

Agrar qatnasıqlar, ijara qatnasıqları, ijara xaqı, jer rentası, absolyut renta, differenсial renta - I , differenсial renta - II, monopol renta, sanaat rentası, jerdiń bahası, agrobiznes, agrosanaat kompleksi, agrosanaat, agrofirmalar.

85

10– tema: Jámiyetlik islep shıǵarıwdıń dáwirligi. Jumıssızlıq hám inflyaсiya.

1. Jámiyetlik islep shıǵarıwdıń áhmiyeti

Ekonomika ushın islep shıǵarıw birlemshi bolıp ústinlikke iye. Islep shıǵarıw degende tek ǵana ónimlerdi emes, bálki adamlardıń talap - mútájliklerin qanatlandırıwshı hár qıylı xızmetlerdi jaratıwdı hám túsiniledi. Teoriyada islep shıǵarıw óndiris ushın zárúr bolǵan faktorlar, yaki islep shıǵarıwshı kúshler hám olardıń joqarı nátiyje menen isletiliwin támiyinlewshi ekonomikalıq shárt-sharayat (qatnasıqlar) hámde olardan kelip shıǵatuǵın dúzilisi bayan etiledi. Ekonomikada óndiris keń mániske iye. Adamlardıń mútájliklerin qanaatlandırıwǵa qaratılǵaniskerlik óndiris esaplanadı.

Ulıwma óndiris – bul islep shıǵarıwdıń onıń ózine táń jámiyetlik túrlerine baylanıslı bolmaǵan tiykarǵı hám ulıwma belgileriniń jıyındısınan ibarat. Jámiyetlik islep shıǵarıw proсessiniń rawajlanıwı insaniyat mádeniyatın joqarıǵa qaray rawajlanıwınıń materiallıq tiykarı bolıp esaplanadı. Islep shıǵarıw anaw mınaw háreket emes, islep shıǵarıw bul úzliksiz proсess esaplanadı. Islep shıǵarıw proсessinde tovarlar kólemi, hámde onıń qunı da artıp baradı.

Islep shıǵarıw proсessi eki túrge bólinedi: materiallıq islep shıǵarıw proсessi hám materiallıq emes islep shıǵarıw proсessi. Materiallıq islep shıǵarıw proсessi jámiyettiń rawajlanıw keleshegi ushın zárúr bolǵan shiyki zat hám hár túrli islep shıǵarıwshı tarawlar, sanaat, qurılıs, transport, awıl xojalıǵı, kommunal xojalıǵı, turmıslıq xızmet hám basqa da tarawlardan turadı. Materiallıq emes islep shıǵarıw materiallıq emes ónimler, yaǵnıy ruwxıy qádriyatlar, materiallıq emes xızmetler kórsetiletuǵın den sawlıqtı saqlaw, bilimlendiriw hám basqada soǵan uqsas tarawlardan turadı.

Islep shıǵarıw qatnasıqları adamlar ortasında materiallıq ónimlerdi islep shıǵarıw, bólistiriw, almastırıw hám tutınıw proсessinde júzege keletuǵın qatnasıqlar esaplanadı. Olar hár túrli sistemalarda ózine tán belgige iye bolıp, ózara ózgeshelenedi.

2. Ekonomikalıq rawajlanıwdıń dáwirligi. Ekonomikalıq cikl hám onıń basqıshları

Tariyxıy tájriybe sonı kórsetedi, hesh qaysı mámlekette ekonomikalıq rawajlanıw bir tegis bolmaydı. Ol dáwirlik xarakterge iye bolıp, ekonomikalıq ósiw izinen bárqulla krizis kelip turadı. Ekonomikalıq ádebiyatlarda ekonomikalıq dáwirge (ciklge) tómendegishe anıqlama beriledi: «Dáwirlik – bul múlkshilik xojalıqlar hám jer júzlik xojalıǵın bir pútin halda háreket e tiwiniń ulıwma túri

….ekonomikalıq dinamikanıń eń tiykarǵı faktorı, mikroekonomikalıq teńsalmaqlılıqtıń anıqlawshılardan biri... progressiv rawajlanıwdıń túri»

«Ekonomikalıq cikl ekonomikalıq rawajlanıw dárejesiniń izbe-iz kóteriliwi hám túskinlikke túsiw proсessi bolıp tabıladı». Demek, ekonomikalıq dáwir bul rawajlanıwdıń túri bolıp, ekonomikanıń bir krizisten ekinshi kriziske shekem bolǵan háreket dáwirin óz ishine aladı. Dáwirler dawamlılıǵı túrlishe, yaǵnıy qısqa hám uzın bolıwı múmkin. Sonıń ushın «uzın tolqınlar» hám «qısqa tolqınlar» dáwiri menen ózgeshelenedi. Uzın tolqınlar dáwiri 40-60 jıllıq dáwrin óz ishine aladı. «Uzın tolqınlar» teoriyasına Ullı Britaniyalı X.Klark tiykar salǵan. Ol 1847-jılda 1793 hám 1847 jıllardaǵı krizisler ortasında 54 jıllıq ayırmashlıqqa itibar berdi hám tosınarlı emes, bul proсess obektiv tiykarlanǵan, degen juwmaqqa keldi.

86

Joqarıda toqtalıp ótiletuǵın ekonomikalıq dáwir (cikl)de islep shıǵarıwdıń bir ekonomikalıq krizisten ekinshisi baslanǵanǵa shekem tákirarlanıp turatuǵın háreketi túsiniledi.

Bunı sxematik kóriniste tómendegishe sáwlelendiriwimiz múmkin.

Milliy islep shıǵarıwdıń real kólemi

janlanıw

B turǵınlıс

Wayıt

1- súwret. Ekonomikalıq cikl fazalarınıń klassik jaqtan sáwleleniwi.

U – jıllar;

X – milliy islep shıǵarıwdıń real kólemi;

A– ótken islep shıǵarıw ciklınıń eń joqarı kólemi;

B– islep shıǵarıwdıń eń kem páseyiw tochkası;

AB- krizis dáwirinde islep shıǵarıwdıń páseyiw kólemi;

BS- turǵunlıq hám janlanıw basqıshlarınıń ekonomikalıq rawajlanıwı; D – basqıshtıń joqarı tochkası;

SD – rawajlanıw basqıshınıń ekonomikalıq rawajlanıwı.

Ekonomikalıq dáwir (cikl) krizis, turǵınlıq, janlanıw, rawajlanıw qusaǵan basqıshların óz ishine aladı. Bul basqıshlar ekonomikalıq dáwir fazaları delinedi. Fazalardıń hár birinde náwbetindegi fazaǵa ótiw ushın sharayat júzege keledi. Endi fazalardı dara halında kórip shıǵamız. Ayırım waqıtları jámiyetlik islep shıǵarıw háreketinde payda bolıp turatuǵın úzilis, yaǵnıy ekonomikalıq turaqsızlıq ekonomikalıq krizis dep ataladı. Onıń eki túri ózgeshelenedi:

1.Artıq tovar islep shıǵarıwdan júzege keletuǵın krizis.

2.Islep shıǵarıwdı qısqartırıw nátiyjesinde júzege keletuǵın krizis.

Krizis dáwirinde islep shıǵarıwdıń qısqarıwı, bahalardıń turaqlı bolmawı, jumıssızlar sanınıń artıwı, is haqınıń páseyiwi, xalıq (miynetkeshler) turmıs dárejesiniń tómenlewi uqsaǵan jaǵjaylar júzege keledi. Krizis basqıshında tovarlar xalıqtıń satıp alıw qábileti menen belgileniwshi talabına qaraǵanda artıqsha islep shıǵarılǵanlıǵı hám satılmay qalıp atırǵanlıǵıda anıq sáwlelenedi, bahalar páseyip ketedi, payda muǵdarı tómenleydi, islep shıǵarıw kólemi qısqaradı. Bunıń nátiyjesinde jumıssızlar sanı kóbeyedi, is xaqı páseyedi, kreditke talap artadı, proсent kóteriledi, banklerdegi qoyılmalar massalıq túrde qaytarıp alınadı.

Krizisten keyin turǵınlıq fazası baslanadı. Bul basqıshta islep shıǵarıwdıń tómenlewi toqtaydı, ol turǵınlıq halatında turadı. Tovarlardı bazarda júdá tómen bahalarda satıw baslanadı. Bos pul kapitalı júzege kelip, proсent tómenleydi. Bul janlanıw basqıshı ushın sharayattı júzege keltiredi. Janlanıw basqıshında islep shıǵarıw ayaqqa turıp aladı. Islep shıǵarıwdıń kólemi ásteaqırın krizisten aldınǵı dárejesine jetedi, bahalar kóteriledi, payda muǵdarı artadı, janlanıw fazasınıń ornın rawajlanıw kóteriliw fazası iyeleydi. Kóteriliw fazası ushın islep shıǵarıwdıń kriziske shekem bolǵan dárejesinen artıp ketiwi, tovar bahalarınıń bir qansha kóteriliwi, kárxanalardıń iske túsiriliwi, jumıssızlar sanınıń azayıwı,

87

bank hám kredit jumıslarınıń jolǵa qoyılıwı, kreditke talaptıń artıwı hám proсent normasınıń kóbeyiwi xarakterli esaplanadı. Salıstırmalı artıqsha islep shıǵarıw hám salıstırmalı az islep shıǵarıw túrindegi krizislerden tısqarı strukturalıq krizis hám bar bolıp, olar dáwirlik xarakterge iye emes. Bunday jaǵdayda ayırım taraw hám tarawlar ortasında tereń teńsizlik júz beredi.

Bunday krizis shiyki zatlardıń keskin jetispewshiligi máselen, energiya krizisi menen baslanadı. Strukturalıq krizis nátiyjesinde talap hám usınıs teńsalmaqlıǵı buzıladı hám shiyki zattıń bahası kóterilip ketedi. Joqarıda aytıp ótilgenindey, strukturalıq krizis dáwirlik xarakterke iye emes, lekin uzaq múddet dawam etiwi menen xarakterlenedi. Cikllı krizisten parqlı ráwishte, strukturalıq kriziste, bir yaki bir neshe taraw izden shıqqan sharayatta qalǵan tarawlar tez rawajlanadı.

Álbette, mámleket kriziske qarsı sharaların ámelge asırıp turadı. Krizis hám túskinlik dáwirleri unamsız aqıbetlerniń aldın alıw, olardı saplastırıw ushın bir mámleket sheńberinde ǵana emes, bálki mámleketler ara dárejesinde xızmetler muwapıqlastırılmaqta, birgelikte milliy programmalar islep shıǵarılmaqta.

3. Jumıssızlıq hám inflyaсiya hámde olar ortasındaǵı baylanıslılıq

Miynet bazarında isshi kúshine bolǵan talap hám usınıs ortasındaǵı teńsalmaqlıq qatar faktorlar tásirinde buzılıp turadı. Bul faktorlardan biri miynet bazarınıń basqa tovarlar bazarına baylanıslı ekenligi. Tutınıw tovarlarına bolǵan talaptıń ózgeriwi islep shıǵarıw quramınıń ózgeriwine alıp keladi. Máselen, bir tovardı islep shıǵarıwǵa qaraǵanda basqasınıń islep shıǵarılıwı paydalı bolıp qaladı. Miynet bazarında hám soǵan mas ráwishte birinshi tarawda isshilerdi jallaw qısqarıp, ekinshi tarawda isshilerge bolǵan talap artadı. Isshiler bir jumıstan bosap, ekinshisine kiriwi lazım bolıp qaladı. Olar qashan basqa taraw boyınsha tovar islep shıǵarıw, tájriybesin iyelep, oǵan maslasıp alǵanǵa shekem, yaǵnıy, isshi kúshiniń usınısı talabına maslasıwına shekem, miynet bazarında teńsalmaqlıq buzıladı. Nátiyjede jumıssızlar payda boladı.

Jumıssızlıq mámlekette jumısqa qábiletli, belgilengen is haqıǵa islewdi qálewshi hám jumıs izlep júrgen puqalardıń barlıǵı menen sáwlelenedi. Miynetke qábiletli xalıq degende, 16 jastandan úlken (respublikamızda 16 jastan baslap miynet etiw nızam boyınsha ruxsat etilgen) hám miynet etiwge jaramlı adamlar túsiniledi. Mámlekettiń barlıq miynetke qábiletli xalıq onıń miynet resursların payda etedi. Mámlekettegi jumıssızlıq dárejesi jumıssızlar sanınıń mámleket isshi kúshiniń ulıwma sanına qaraǵanda proсent muǵdarı menen ólshenedi.

Jumıssızlar sanı Jumıssızlıq

Jumıssızlıqtıń kelip shıǵıwı óziniń sebeplerine qaray tómendegi túrlergebólinedi.

1.Frikсion jumıssızlıq. Bul jumıssızlıq adamlardıń bir jumıstan bosap, ekinshi jumısqa jaylaspay atırǵan waqıtta júzege keledi. Sonday-aq bunday jumıssızlıq jaslardıń óspirim jasına jetip, yaki oqıw orınların pitirip jumıs izlep atırǵan waqıtları da kelip shıǵıwı múmkin.

2.Máwsimlik jumıssızlıq. Máwsimlik jumıslardıń tamamlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵadı. Máselen, qıs aylarında awıl xojalıq jumısları toqtap, awıllıq jerlerde kópshilik adamlar jumıssız qaladı.

3.Strukturalıq jumıssızlıq. Bul jumıssızlıq mámleket ekonomikasındaǵı strukturalıq ózgerisler nátiyjesinde kelip shıǵadı. Mámleket ekonomikasındaǵı eski tarawlar qısqarıp, ornına jańa tarawlardıń payda bolıwı, jańa ekonomikalıq

88

territoriyalardıń júzege keliwi, islep shıǵarıwda jańa texnologiyalardıń qollanılıwı, jańa kásip iyelerine jańa tájriybege iye bolǵan qániygelerge talaptı keltirip shıǵaradı. Miynetke qábiletli xalıq jańa talapqa maslasıwına shekem strukturalıq jumıssızlıq payda boladı.

4.Dáwirlik jumıssızlıq. Mámleket ekonomikasınıń dáwirlik ózgeriwi menen baylanıslı jumıssızlıq, dáwirlik jumıssızlıq dep ataladı. Dáwirlik jumıssızlıq mámleket ekonomikasınıń barlıq tarawları kriziske ushraǵan waqıtta payda boladı. Bunday waqıtta ekonomikalıq iskerlik páseyedi, jalpı talap kemeyedi. Bul bolsa óz náwbetinde jumıssızlıq dárejesiniń keskin ósiwine alıp keledi. Mámleket ekonomikası janlanǵan dáwirde bolsa jalpı talap artadı. Bul bolsa óz náwbetinde jumıssızlıq dárejesiniń páseyiwine alıp keledi h.t.b. Bunday kórinistegi jumıssızlıq dáwirlik ráwishte birese ósip, birese páseyip turadı. Dáwirlik jumıssızlıq jámiyet ushın júdá awır

ótedi. Dáwirlik jumıssızlıqtıń uzaq waqıt dawam etiwi, pútkil ekonomikanı izden shıǵarıwı aqıbetinde bolsa pútkil jámiyetti lárzege salıwı múmkin.

5.Íqtıyarıy jumıssızlıq – tábiyiy jumıssızlıq túri bolıp, bunda miynetke qábiletli adamlardıń miynet xızmetinen óziniń qálewi boyınsha jumıstan shıqqan, yaǵnıy islewdi qálemeytuǵın bólegi túsiniledi.

6.Instituсional jumıssızlıq hám tábiyiy jumıssızlıqtıń náwbettegi túri esaplanadı.

Jumıssızlıqtıń bul túrin isshi kúshi bazarı infrastrukturası háreket etiwi hámde sol bazarda talap

hám usınıstı ózgertiwshi faktorlar keltirip shıǵaradı.

7. Texnologiyalıq jumıssızlıq islep shıǵarıwdıń amel qılıwında texnologiyalıq usıllar bir - biriniń ornına kirip keliwi menen birge baradı. Olardıń jumıstaǵı tiykarǵıları mexanizaсiya, avtomatlastırıw, robotlastırıw hám informaсion texnologiyanı qollaw esaplanadı.

8.Territoriyalıq jumıssızlıq tariyxiy, demografiyalıq, mádeniy, milliy hám soсialpsixologiyalıq qásiyettegi bir qatar kompleks faktorlar menen baylanıslı.

9.Jasırın jumıssızlıq ushın jumıs kúni yaki jumıs háptesi dawamında tolıq bánt bolmawı tán. Ol óz ishine isshi kúshiniń jumısların tolıq kólemin orınlamaytuǵın bir bólegin aladı.

10.Turǵun jumıssızlıq miynetke uqıplı xalıqtıń jumıs ornın joǵaltqan, jumıssızlıq boyınsha pensiya alıw xuqıqınan ayırılǵan hám isker miynet xızmetine xesh qanday qızıǵıwı bolmaǵan bólegin óz ishine aladı.

Ayırım jaǵdaylarda milliy ónimniń xaqıyqıy kólemi potenсial kóleminen artıp ketiwi múmkin. Bunday jaǵday jumıssızlıq dárejesi tábiyiy dárejeden hám tómen bolǵan dáwirlerde júz beredi. Islep shıǵarıwǵa isshilerdiń qosımsha jumıs smenaların tartıw, kapital úskenelerden ornatılǵan normadan joqarı dárejede paydalanıw jumıs waqtınan artıqsha islew hám qosımsha jumıslarda bánt bolıw uqsaǵanlar bunıń tiykarǵı sebebi bolıp tabıladı.

Jumıssızlıq – bul tek ǵana ekonomikalıq, bálki soсial aqıbetlerge de iye boladı.

Turǵınlıq (depressiya) fazası isshi kúshiniń háreketsizligine sebep boladı, háreketsizlik bolsa tájriybeniń joǵalıwına da hámde soсial hám siyasiy tártipsizlik-lerge alıp keledi.

Jumıssızlıqtıń keri aqıbetlerinen biri onıń JMÓ kólemine tásir ótkeriwi esaplanadı. Jumıssızlıqtıń xaqıyqıy dárejesi 1% ke artqanda JMÓ niń kólemi 2,5% ke túsedi. Jumıssızlıq dárejesi menen JMÓ ortasındaǵı bunday keri baylanıslılıqtı amerikalik ekonomist A.Ouken analizlegen, sonıń ushın bul baylanıslılıq A.Ouken nızamı dep júritiledi.

Jumıssızlıqtı saplastırıwda Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov

«..kishi, orta hám jeke isbilermenliktiń jalpı ishki ónim islep shıǵarıwda tek

89

ǵana sheshiwshi abıraydı iyelewi, sonıń menen birge onıń xalıq parawanlıǵın hám dáramatlarınıń kóbeyiwinde, jumıssızlıq mashqalasınıń sheshimide tiykarǵı faktorǵa aylanıwına erisiwimiz lazım.» ([3],17 bet), degen edi.

Jumıssızlıq inflyaсiya menen tıǵız baylanıslı. Ápiwayı Keys modelin bántlilik hám islep shıǵarıw kólemi modeline salıstırsaq, ekonomikada jumıssızlıq hám inflyaсiya birden júzege kelmeydi. Bálki inflyaсiya menen jumıssızlıq ortasında baylanıslılıq bar shıǵar. Bul baylanıslılıqtı Fillips qıya sızıǵı deyiledi.

I, P,%

I – nominal is haqınıń ósiw pátleri;P – inflyaсiya dárejesi;

J – jumıssızlıq dárejesi.

U%

2-súwret. Fillips qıya sızıǵı.

Bul sızılmada kórinip turǵanınday, inflyaсiya menen jumıssızlıq ortasındabaylanıslılıq bar. Inflyaсiya makroekonomikalıq turaqlılıqtıń kórinislerinen biri esaplanadı.

Inflyaсiya túsinigi birinshi mártebe Amerikada, (1861-1865) jıllardaǵı puqaralar urısı dáwirnide isletile baslaǵan hám qaǵaz pul aylanısınıń kóbeyip ketiw proсessin bildirgen. Ekonomikalıq ádebiyatlarda inflyaсiya túsinigi XX ásirde, birinshi jer júzlik urıstan keyin keń tarqaladı.

Inflyaсiya – bul pul birliginiń qádirsizleniwi hám umıǵan mas ráwishte tovar bahalarınıń ósiwi esaplanadı.

Inflyaсiya bazar xojalıǵınıń hár qıylı tarawlarında tákirar islep shıǵarıw turaqsızlıǵın júzege shıǵaratuǵın quramalı soсial - ekonomikalıq hádiyse esaplanadı. Pul tovarlarǵa, altınǵa hám

óziniń qádirin, turaqlılıǵın saqlap qalǵan shet el valyutalarına qaray qádrsizlenedi.

Bahalar indeksinen paydalanǵan halda, inflyaсiya tempin (IT) tómendegi formula arqalı anıqlaw múmkin:

IT Bb Ab 100% Ab

IT – inflyaсiya tempi;

Bb- bazis baha indeksi;

Ab – aǵımdaǵı baha indeksi.

Kelip shıǵıw sebepleri hám ósiw templerine qaray, inflyaсiyanıń bir qansha túrleri bar.

1.Talap inflyaсiyası. Baha dárejesiniń dástúriy ózgeriwi jámi talap artıqshalıǵı menen túsintiriledi. Ekonomikanıń islep shıǵarıw tarawı ónimniń real kólemin kóbeytip, artıqsha talaptı qanaatlandıra almaydı. Sebebi barlıq bar resurslar tolıq paydalanılǵan boladı. Sol sebepli bul artıqsha talap bahasınıń artıwına alıp keledi hám talap inflyaсiyasın keltirip shıǵaradı.

2.Usınıs inflyaсiyası. Inflyaсiya islep shıǵarıw qárejetleri hám bazardaǵı usınıstıń ózgeriwi nátiyjesindn hám kelip shıǵıwı múmkin. Islep shıǵarıw

90