Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

tırmay, olardıń sapasın asırmay turıp, paydanı maksimallastırıw imkaniyatı payda boladı. Bunda xesh qanday háreket islemey turıp, jaqsı payda alıw imkaniyatı támiyinlenedi, dep túsiniliwi múmkin.

Sonıń esabınan mámleket báseki ortalıǵın júzege keltiriw ilajların kóredi.Administrativ - buyrıqpazlıq ekonomikalıq sistemadan bazar ekonomikasına ótipatırǵan mámleketlerde mámlekettiń baha tarawındaǵı siyasatı bahalardı erkinles-tiriwdi, milliy bazar bahaların jáxán bazar bahalarına jaqınlastırıwǵa qaratılǵan. Bahalardı erkinlestiriw siyasatı áste-aqırınlıq penen xalıqtıń dáramat-ların ósip barıwın támiyinlew arqalı ámelge asırıladı. Soǵan qaray bahalar tómendegi

jollar menen erkinlestiriledi:

-bahalardı birden yaki «hálsiretetuǵın» tárizde qoyıp jiberiw,

-bahalar ósiwin jasalma ráwishte toqtatıp qoyıw

-bahanı mámleket tárepinen basqarıwdı hám qadaǵalawdı belgili bir dárejede saqlapqalıw.

Respublikada xalıqtıń alıp atırǵan dáramatlarınıń soсial - ekonomikalıq real shárt - sharayatların itibarǵa alınǵan halda ekonomikalıq reforma jolları tańlapalınǵan.

Eski awqam negizinde júzege kelgen bir qansha mámleketler bahanı erkinletiriwdiń eń jaqın jolın tańlap aldı. Bul joldıń áhmiyetinen kelip shıqqan halda barlıq túrdegi shiyki zatlar, tutınıw buyımları hám xızmetler bahası bir qansha erkin qoyıp jiberiledi. Nátiyjede bolsa bahalar keskin astı. Bunıń aqıbetinde tiykarǵı xalıqtıń birden kámbaǵallasıwına soсial jaǵdaydıń keskinlesiwi júzege keldi. Islep shıǵarıw páseyip, milliy sanaat hám awıl xojalıǵınıń isten shıǵıwı gúzetildi.

Bahalardı erkinlestiriwge birinshi basqıshta (1992-jıl basında) keń kólemdegi islep shıǵarıwdıń texnika quralı bolǵan ónimler ayırım túrdegi xalıq tutınıw tovarları, orınlanǵan jumıslar hám xızmetlerdiń erkin bahaları hám tariflerine ótildi. Xalıqtı qorǵaw maqsetinde bolsa sheklengen kólemdegi azıq-awqat hám sanaat ónimleriniń bahalarınıń shegarası belgilep qoyıldı.

Bahalardı erkinlestiriwdiń ekinshi basqısında (1993-jıl) kelisilgen kótere bahalardı mámleket tárepinen tártipke salıw tamamlandı. Qatań belgilengen bahalarda satılatuǵın tovarlar hám xızmetlardiń sanı qısqartırıldı.

Bahalardı erkinlestiriwdiń keyingi basqıshında (1994-jıl) xalıq tutınıw tovarlarınıń tiykarǵı túrleriniń bahaları erkin qoyıp jiberildi. Transport hám kommunal xızmetlerdiń tarifleri asırıldı. Sonday etip respub-likada ekonomikanı reformalastırıwdıń birinshi basqıshı bahalardı basqıshpa - basqısh tolıq erkinlestiriw menen tamalandı. Joqarıdaǵı pikirlerden juwmaq etip, bahalardı erkinlestiriw, rejelesti-rilgen ekonomikadan bazar ekonomikasına ótiwdiń tiykarǵı faktorı e saplanadı dep aytıw múmkin. Sebebi erkin baha:

-Ónim islep shıǵarıwshılar menen tutınıwshılardıń óz-ara qarım - qatnasınıń bekkemligin támiyinleydi.

-Bazardaǵı talap va usınıs teńsalmaǵın támiyinleydi, yaǵnıy bazarda ótpey qalǵan tovarlar toplanbaydı hám tovar qıtshılıǵı júzege kelmeydi.

-Ishki bahalardı jer júzlik bahalarına muwapıqlastırıw proсessin ámelge asırıw tártibin belgilep beredi.

-Baha xalıqtıń hám kárxanalardıń dáramatları ortasındaǵı teńlikke erisiw proсessine jandasıw sheńberin belgilep beredi.

Yaǵnıy sonı da aytıw lazım, mámleket tárepinen is haqı, pensiya hám stependiyalardıń eń kem muǵdarı turaqlı pátlerde asırılıp barıldı, balalar ushın napaqalar engizildi, xalıqtıń mútáj bólegine járdem kórsetildi, yaǵnıy bahalardıń erkinlesiwi xalıqtıń soсial qorǵaw ilajları menen birge alıp barıladı.

71

9 - Tema : Talapkershilik hızmeti. Isbilermenlik kapitalı hám onıń aylanısı. Óndiris shıǵınları hám dáramat. Kárxana paydası

Jobası

1.Biznes hám isbilermenliktiń ulıwmalıqları hám ayırmashılıqları.

2.Kárxananıń tiykarǵı formaları.

3.Menedjment hám marketing.

4.Ekonomikalıq shıǵınlar túsinigi, olardıń túrleri hám quramı.

5.Kárxananıń xojalıq xızmetiniń nátiyjeliligi. Payda norması hám massası.

6.Kommerсiyalıq shıǵınlar hám kommerсiyalıq payda.

1. Biznes hám isbilermenliktiń ulıwmalıqları hám ayırmashılıǵı

Bazar ekonomikası isbilermenlik hám bizneske tiykarlanǵan ekonomika. Biznes degende qandayda xızmet penen bánt bolıwdı hám isbilermenlerdiń ekonomikalıq qatnasıqları túsiniledi. Házirigi waqıtta ekonomikalıq xızmettiń qálegen túri menen shuǵıllanıwshı xojalıq subektleriniń is háreketleri biznes hám isbilermenlik penen tıǵız baylanıslı. Biznes isbilermenlik qatnasıǵı sıpatında ózsubektlerine iye. Olarǵa:

-jeke tártipte biznes penen shuǵıllanıwshılar,

-isbilermen birlespeler,

-mámleketlik shólkemler h.t. basqalar kiredi. Biznes keń mazmundaǵı túsinik. Isbilermenlik onıń bir forması. Isbilermenlik tovar islep shıǵarıw, xızmet kórsetiw jolı menen dáramat tabıwdı ańlatadı. Bazar ekonomikası jaǵdayında isbilermenlik ekonomikanı háreketke keltiriwshi kúsh sıpatında xızmet etedi. Isbilermenlik ulıwma aqsha tabıw emes, al qandayda tovar islep shıǵarıw, xızmetkórsetiw yamasa dóretiwshilik penen shuǵıllanıwdı bildiredi.

Bizneske isbilermenlikten basqa basqasha jollar menen máselen, jerdi yamasa múlkti ijaraǵa berip renta alıw, basqalardı jallap isletiw arqalı dáramat tabıw, aqshanı bankke qoyıp proсent alıw sıyaqlı xızmetler de kiredi. Biraqta bul xızmetlerde hesh nárse dóretilmeydi, al tek ǵana baylıqtan baylıq arttırıladı. Bunday xızmetler isbilermenlikke kirmeydi. Sonlıqtan da isbilermenlik jumıs islemey turıp, kapital esabınan dáramat tabıwdı biykarlaydı.

Ózbekstan Respublikası isbilermenlik haqqındaǵı nızamına muwapıq “Isbilermenlik menshik subektleriniń dáramat tabıw maqsetinde táwekelshilik etiw hám múlk juwapkershiligi tiykarında hárekettegi nızamlarǵa súyengen halda ekonomikalıq xızmetlerdi kórsetiw“ -dep kórsetilgen.

1.Mayda islep shıǵarıw menen bánt bolǵan isbilermenler.

2.Aqıl miyneti menen shuǵıllanıwshı isbilermenler.

3.Fermerler.

4.Jámáát hám akсionerlik menshiktiń birliktegi iyeleri.

5.Óz kárxanasına iye, basqalardı jallap isletetuǵın isbilermenler.

Menshik formalarınıń kóp túrliligine baylanıslı isbilermenlikti tek ǵana jeke xızmet penen bir qatarda jámáátlik, semyalıq, mámleketlik hám aralas (qospa) isbilermenlikler de háreket etedi. Isbilermenler qanshelli kóp bolǵan sayın, óndiris rawajlanıp, ekonomika joqarı dárejedegi ósiw kórsetkishlerine iye boladı.

Isbilermenlik penen shuǵıllanıw ushın aldı menen huqıqıy kepillikke iye bolıwı kerek hám nızam qaǵıydalar menen qorǵalıw zárúr. Isbilermenlerge qolaylı jaǵdaylar jaratıp beriwde máselen, “Ózbekstan Respublikasınıń isbilermenlik haqqındaǵı”, ”Ózbekstan Respublikası menshik haqqındaǵı” nızamları hám t.b.

72

nızamlarında isbilermenlikti shólkemlestiriwdiń, oǵan tiyisli bolǵan huqıqları hám juwapkershilikleri kórsetilgen.

Eń aldı menen isbilermenlikti shólkemlestiriwge belgili bir muǵdardaǵı qarjı talap etedi. Sebebi isbilermenler hám biznesmenler erkin túrde jumıs alıp barıwı ushın ózleriniń qarjılarına iye bolsa maqsetke muwapıq bolar edi. Isbilermenliktiń eń zárúr faktorı isbilermenlik qábileti, yaǵnıy istiń kózin biliwi bolıp tabıladı. Egerde isbilermen isti qalay alıp barıwdı bilmese, ol qansha qarjıǵa iye bolmasın, nızam onı qorǵamasın, bári bir ol jumıstı alıp bara almaydı. Sonlıqtan da isbilermenlik joqarı tájiriybeni, tereń bilimdi, basqarıw uqıplılıǵın, qánigeli jumıs kúshin talap etedi.

Isbilermen bazardıń tiykarǵı qatnasıwshısı túrinde bazardıń jaǵdayı hám dárejesin óziniń dıqqat orayına tarta biliw qábiletine de iye bolıwı lazım. Sebebi isbilermenliktiń tiykarǵı shártleri bazardı toltırıw, al maqseti payda alıw.

Isbilermenlik rawajlanbasa ekonomikalıq ósiwde bolmaydı. Isbilermenlik onıń qanday da bir maqsetke qaratılǵan xızmeti bolǵanlıqtan, ol ekonomikalıq qatnasıq sıpatında óziniń prinсip hám qaǵıydalarına iye. Olar tómendegilerdenibarat:

1). Menshik qatnasıqlarınıń qatnasıwshısı bolıw, óndiris faktorlarınaiyelik etiw. 2). Ekonomikalıq erkinlikke iye bolıw.

3). Ekonomikalıq háreketler ushın juwapkershilikti óz moynına alıw hámjumıstıń nátiyjeligine juwap beriw.

4). Payda alıwǵa umtılıw.

5) . Kommerсiyalıq sırǵa iye bolıw.

6). Báseki gúresine qatnasıw hám bazarda nızam tiykarında hadal básekelesiw.7). Aldawshılıqqa jol bermew, hadallıq penen xızmet etiw.

8). Ekonomikalıq táwekelshilik. 9). Nızam qaǵıydalarǵa boysınıw.

10). Isbilermenlikte ózin-ózi basqarıw.

Isbilermenlik mámlekettiń qatnasıwısız, onıń járdemisiz rawajlanbaydı. Mámleket salıqlar, subvenсiyalar, eksport jeńillikleri, sonday-aq óziniń esabı-nan pulsız ulıwma bilim beriw arqalı isbilermenlikti qollap quwatlaydı. Isbilermenlik penen shuǵıllanıwshılar patent hám liсenziyalarǵa iye bolıwları tiyis.

Patent - bul jeke tártipte isbilermenlik penen shuǵıllanıwǵa berilgen guwalıq. Ol mámleketlik finans shólkemleri tárepinen beriledi.

Liсenziya -patentten paydalanıwǵa berilgen ruxsatnama.

2. Kárxananıń tiykarǵı formaları

Bazar ekonomikası jaǵdayında tiykarǵı tovar óndiriwshi bolıp, kárxanalar xızmet etedi. Isbilermenlikte kárxanalardan baslanadı. Kárxana óz aldına, óz ıqtıyarı menen xojalıq júrgiziwshi subekt. Ol qanday menshikke tiykarlanıwına qaramastan bazar ushın xızmet etedi. Kárxana satıwshı sıpatında bazarǵa óz tovarların shıǵaradı, al qarıydar sıpatında óndiriske kerekli bolǵan resurslardı satıp aladı.

Kárxana xojalıq júrgiziwshi subekt sıpatında ekonomikalıq ǵárezsizlikke iye. Ol tiykarǵı ekonomikalıq mashqalalardı ózi sheshedi. Bazarǵa qarap is tutadı. Rejeli ekonomikadan bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde kárxananıń erkinligi sheklengen boladı.

Kárxanalar mámleketlik menshikte bolmasa da mámleket qadaǵalawında boladı. Olar xızmet túrin tańlawda erkin bolmaydı. Biraqta olar ástelik penen bazar qatnasıqlarına óte baslaydı. Kárxanalardıń menshik formaları hám xojalıq

73

júrgiziw usılları hár qıylı. Xızmet kórsetiwine qarap kárxana kishi, orta hám iri kárxanalar bolıp bólinedi.

Kárxanalar óz náwbetinde kishi, orta hám iri biznestide shólkemlestiredi. Kishi hám orta biznes bazar ekonomikası jaǵdayında hár qanday jaǵdayǵa tez beyimlese aladı, onıń ushın pul tabıw ańsat, bul jerde ekonomikalıq mápler arasında úylesimlikte joqarı dárejede boladı.

3. Menedjment hám marketing

Kárxanalardıń nátiyjeli jumıs islewi olardı basqarıw menen tıǵız baylanıslı boladı. Házirgi waqıtta kárxanalardı basqarıwda menedjmenttiń roli áhmiyetli. Menedjment -

bul bazar ekonomikası jaǵdayında kárxananı basqarıw forması bolıp tabıladı. Ol firmanıń óndirislik xızmetlerin rejelestiriw, miynet jaǵdayın shólkemlestiriw, sawda jumısların júrgiziw, firmanıń keleshegin belgilew, oǵan jetiw ilajların ámelge asırıw hám firmanıń ekonomikalıq potenсialın basqarıw sıyaqlı wazıypalardı orınlaydı. Menedjmenttiń tiykarǵı organları marketing esaplanadı.

Marketinng - bul firma xızmetin bazar talabına muwapıqlastırıw. Marketing tek ǵana bazar jaǵdayın esapqa alıw emes, al qarıydarlardıń talabına da tásir etiw. Sonday-aq reklama quralları, kórgizbe yarmarkası ilajları sıyaqlı qarıydarlarǵa ekonomikalıq tásir kórsetiw sistemasınıń quralı bolıp tabıladı. Marketing tovar hám xızmetler bazarın úyreniw hám boljaw, tutınıwshılardıń talabın analizlew sıyaqlı wazıypalardı orınlaydı. Marketingtiń orınlaytuǵın wazıypaları óndiris hám sawdanıń kólemine, tovardıń túrine sonday-aq bazardaǵı talap hám usınısqa qaray anıqlanadı.

AQSh – ta menedjer kadrlardı tayarlaw hám qayta tayarlaw

Professional menedjerlerdi tayarlaw boyınsha AQSh – ta 1500 joqarı oqıw orınları shuǵıllanadı. 1987 jılı AQSh – ta 240 mıń biznes baǵdarında bakalavr (yaǵnıy pitkeriwshilerdiń 24%) hám 70 mıń magistr administrativ jumısshılar (yaǵnıy magistrler dárejesinde pitkeriwshilerdiń 25% - in quraydı).

Menedjment qániygeligine kásibin baǵdarlaw ushın Amerika universitet-lerinde oqıytuǵın studentlerdiń 25%-tin, al magistrlerdiń de 25% -tin quraydı.

1985 jılı AQSh – ta menedjerlerdi oqıtıwdıń barlıq formaları ushın 60 mlryad dollar jumsalǵan, sonıń ishinde 13 mlryadı menedjerlerdiń qániygeliklerin jetilistiriw ushın qaratılǵan.

AQSh hám Yaponiya mámleketleriniń firmalarında menedjerlerdiń qániyge-liklerin qániygelestiriwge kúshli itibar berilgen. Mısalı ushın, Amerikadaǵı «IBM» firması 1986 jılı óziniń xızmetshilerin qayta tayarlaw hám oqıtıwǵa 750 mln dollar jumsaǵan. Bul maqsetlerge erisiwdiń eń joqarı qurılması (dárejesi) bolıp profeсionallıq tayarlıq esaplanadı.

Al, Yaponiyada bolsa firmalar bir xızmetshige esaplaǵanda Amerikadaǵı firma-larǵa qaraǵanda 3–4 ese kóp qárejet jumsaydı. Yaponiyada úzliksiz bilim alıw óndiris proсessiniń ajıralmas bólegi bolıp esaplanadı. Mısalı ushın, Yaponiyada háptesine 8 saat oqıwǵa ajıratılsa, sonıń ń saatı jumıs kúni esabınan, al 4 saatı bolsa bilim alıwshınıń jeke óziniń esa-bınan dep anıqlanǵan.

AQSh – ta qániygelikti jetilistiriw hám qayta tayarlaw sisteması kelesi kóriniste beriledi:

1.Universitet hám biznes mektepler. AQSh – ta 150 bunday kurslar bar bolıp,onda hár jılı 10 mıń adam oqıydı. Firmalardıń bunday oqıw túrine jumsaytuǵın qárejetleri jılına shama menen 16 mlryad dollardı quraydı.

74

2. (American Management Assosiation) Amerikanıń menedjerler assosaсiyası

jılına 2000 nan kóbirek seminar hám kurs ótkerilip, bunda 100mıńǵa jaqın menedjerler (tómengi hám orta dárejedegi personallar) oqıydı.

3.Assosaсiya 192q jılı dúzilip, onıń shtat birliginde 900 adam hám ó00 adamkurs, seminar hám konferenсiyalar ótkeriw ushın sırttan shaqırıladı.

4.Keshki kurslar. AQSh –ta 100 ge jaqın bolıp, bularda oqıwǵa firmalaresabınan tólenedi.

5.Menedjerlerdiń qániygeliklerin joqarılatıwdı firmalar ishinde joqarılatıw kursı.

Mısalı ushın, «Kseroks» firmasınıń oqıw kompleksijılına 12 mıń adam oqıta aladı. Bunday kompleksler: «IBM», «Vestern elektrik», «Djeneral motors» firmalarında da ózleriniń oqıw programmaları boyınsha jumıs alıp baradı.

6. Kolledj, universitet, oqıw orayları janındaǵı qániygelikti jetilistiriw orayları. Bunday oraylar AQSh – ta 400 ge jaqın (sonıń ishinde

«IBM» firması da kiredi).

7.«IBM» hám «Doeneral Motors» firmalarında universitet hám biznes mektepler menen kóp jıllıq qániygelikti jetilistiriw shártnamaları háreket etedi.

8.Jumıs ornında qayta tayarlaw. Konkret xojalıq jaǵdaylarında analiz etiw tiykarında oqıp atırǵan jumısshılardıń gruppasın dúziwdi talap etedi. Bunday usıllardan «IBM», «Djeneral Motors», «Xyullet-Pakkard» hám «Boyng»firmaları keńnen qollanadı.

9.Jer júzlik sawda-satıq Amerika institutlarınıń keshki mektebi, bul mektep óziniń 3 orayında 45 kurstı usınıs etedi. Sabaqlar háptesine 1-2 ret, ulıwma 3 –ten 15 sabaqqa shekem ótiledi. Bunda oqıwshılar ushın 1- kurstıń oqıw bahası 80$ dollardan 490$ dollarǵa shekm belgilengen.

Tiykarǵı tayanısh sózler

Isbilermenlik xızmeti - payda alıw maqsetinde táwekelshilik penen hám de nızamlar sheńberinde óz iniсiativası menen ámelge asırılatuǵın ekonomikalıq xızmet.

Akсiya - bul onıń iyesi sheriklik jámiyeti kapitalına óziniń belgili bir bólegin qosqanlıǵı hám onıń paydasınan divident formada dáramat alıw huqıqı barlıǵına guwalıq beriwshi qımbat bahalı qaǵazlar bolıp tabıladı.

Menedjment - kárxananı basqarıw forması.

Marketing - bazar jaǵdayın úyreniw hám aldın ala boljaw.

Dividend - akсiya iyesi ózlestiretuǵın dáramattıń túri.

Patent -bul jeke tártipte isbilermenlik penen shuǵıllanıwǵa berilgen guwalıq. Liсenziya-patentten paydalanıwǵa berilgen ruxsatnama.

Tákirarlaw ushın sorawlar.

1)Isbilermenlik xızmetin táriyplep beriń?

2)Biznes hám isbilermenliktiń ayırımashılıǵı nede?

3)Isbilermenliktiń formaların hám olardıń qásiyetlerin kórsetiń?

5)Menedjment hám marketingting mazmunın túsindiriń?

4. Ekonomikalıq shıǵınlar túsinigi, olardıń túrleri hám quramı

Bazar qatnasıqları jaǵdayında hár qanday kárxananıń baslı maqseti joqarı payda alıwdan ibarat bolıp esaplanadı.

Bul maqsetke erisiwdiń real múmkinshilikleri óndiris shıǵınları hám sol kárxana islep shıǵarǵan ónimge bolǵan talaptıń dárejesine baylanıslı. Ádette shıǵınlar degende ónim islep shıǵarıw ushın sarplanǵan qárejetler túsiniledi. Óndiris shıǵınların jámiyetlik kóz-qarastan hám kárxana kóz qarasınan alıp qaraw kerek. Jámiyetlik óndiris shıǵınları ónim óndiriw ushın sarplanǵan tolıq miynet qárejetlerine teń boladı. Al ónim óndiriw ushın kárxana esabınan sarplanǵan shıǵınlar kárxananıń óndiris shıǵınları dep ataladı. Marksistlik teoriya kózqarasınan

75

alıp qaraǵanda óndiris shıǵınları sol ónimdi óndiriw ushın sarplanǵan shiyki zat, material, janılǵı, xızmet haqı qárejetlerinen ibarat bolıp tabıladı. Al házirgi waqıtta bolsa, ekonomistler óndiris shıǵınların resurs-lardıń sheklengenligi menen baylanıstırıp kórsetedi.

Ekonomikalıq shıǵınlar - bul firma tárepinen resurslardı jetkerip beriwshilerge tólenetuǵın haqı bolıp tabıladı.

Óndiris shıǵınları ishki hám sırtqı óndiris shıǵınları bolıp bólinedi. Sırtqı óndiris shıǵınları- shiyki zat, material, janılǵı ushın yaǵnıy kárxana ózi islep shıǵarmaytuǵın resurslar ushın tólenetuǵın qárejetler bolıp tabıladı.

Al, ishki óndiris shıǵınlarına kárxana ishindegi qárejetler kiredi. Mısalı, kárxana iyesi ózine ózi xızmet haqı tólemeydi, imárat ushın arenda haqısın almaydı yamasa sawda ushın qárejet jumsaǵan bolsa onnan proсent almaydı. Biraq firma iyesi normal payda kóriwi tiyis. Eger ol bul paydanı almasa, islemegende bolar edi. Kárxana iyesi alatuǵın normal payda da óndiris shıǵınlarına kiredi.

Óndiris shıǵınlarınıń muǵdarı óndirilgen ónimlerdiń kólemine baylanıslı boladı. Óndiris kólemi artsa, óndiris shıǵınları da kóbeyedi. Usıǵan baylanıslı óndiris shıǵınların turaqlı hám ózgermeli óndiris shıǵınları dep ekige bólemiz.

Turaqlı óndiris shıǵınları - bul óndiris kólemine ǵárezsiz ráwishte jumsalatuǵın qárejetler bolıp tabıladı. Mısalı, renta tólewleri, amortizaсiya ajıratpaları, qamsızlandırıw tólemleri, basqarıwshı xızmetlerge tólenetuǵın haqı hám t.b. Bul qárejetler hátte kárxanada ónim islep shıǵarılmaǵan jaǵdayda da jumasaladı.

Ózgermeli shıǵınlar dep - óndiris kólemine qarap ózgerip turatuǵın shıǵınlarǵa aytıladı.

Olarǵa máselen, shiyki zat, janılǵı, transport, óndiriw-shilerge tólenetuǵın xızmet haqı hám t.b. kiredi.

Turaqlı hám ózgermeli shıǵınlardıń jıyındısı ulıwmalıq óndiris shıǵınların payda etedi.

76

5. Kárxananıń xojalıq xızmetiniń nátiyjeleri. Payda norması hám massası

Hár qanday kárxanada ulıwmalıq óndiris shıǵınları menen birge ónimniń birbirligi esabına sarplanatuǵın shıǵınlarda esapqa alınadı. Ónimlerdi óndiriw ushın sarplanǵan shıǵınlardıń aqshalay forması ónimniń ózine túser qunı dep ataladı. Ónimniń ózine túser qunı shiyki zat, materiallar, energiya, janılǵı, xızmet haqısıyaqlı bir qatar elementlerden quralǵan.

Kárxana ádette joqarı nátiyjege erisiw ushın, yaǵnıy payda alıw ushın ónimniń ózine túser qunın arzanlatıwı kerek. Ónimniń ózine túser qunın arzanla-tıw bir neshe faktorlarǵa baylanıslı boladı.

Eń aldı menen ónim óndiriw ushın sarplanatuǵın shiyki zat, materiallardan únemli paydalanıw dárejesine baylanıslı boladı. Ónim birligine sarplanatuǵın qárejetlerdi azaytıw arqalı

ónimniń ózine túser qunın arzanlatıwǵa erisiledi.

Ónimniń ózine túser qunı miynet ónimdarlıǵınada baylanıslı boladı. Sonday-aq ol kárxanada jańa texnika hám texnologiyalardan paydalanıw dárejesine baylanıslı jaǵdayda ózgerip turadı.

Ónimniń ózine túser qunı qanshelli arzan bolsa, kárxananıń alatuǵın paydasıda sonshelli joqarı boladı.

Payda - bul kárxanalar aqırǵı is nátiyjeligin sáwlelendiriwshi eń áhmiyetli kórsetkishlerdiń bir bolıp tabıladı. Ol kárxanalardıń ulıwma dáramat-lılıǵınan ulıwma shıǵınlardı alıp taslaǵannan qalǵan bólegine teń. Házirgi waqıtta payda kategoriyası bayınsha bir qatar anıqlamalar ushırasadı. Olardan:

1)Payda - bul óndiris faktorların paydalanıwdan alınatuǵın dáramat.

2)Payda - isbilermenlik xızmeti ushın tólenetuǵın haqı.

3)Payda - oylap tabıwshılıq, firmanı basqarıwdaǵı uqıplılıq ushın tólenetuǵınhaqı.

ń. Payda táwekelshilik ushın tólenetuǵın haqı h.t.b. Hár qanday kárxana yamasaisbilermendi alınatuǵın paydanıń muǵdarı qızıqtıradı.

Álbette, paydanıń absolyut muǵdarına qaray kárxana iskerligi haqqında tolıqjuwmaq shıǵarıw múmkin emes.

Tolıq juwmaq shıǵarıw ushın paydanıń qansha qárejet sarplaw e sabına alın-ǵanlıǵın biliw

kerek.

Kárxanalardıń alǵan paydasın sarplaǵan qárejetlerge salıstırıw arqalı paydanorması anıqlanadı.1 *100%yo

Bul jerde:

1 - payda norması;

RM

F - sarplanǵan kapital.

6. Kommerсiyalıq shıǵınlar hám kommerсiyalıq payda

Kommerсiyalıq tar mániste sawda menen shuǵıllanıwdı kórsetedi. Kommerсiya hár qanday iskerlik sıyaqlı belgili qárejetlerdi talap etedi. Sawda da islewshiler xızmet haqı aladı, tovarlardı alıp-satıw, olardı tasıp keltiriw, qarıydarǵa jetkerip beriw belgili dárejedegi materiallıq hám miynet qárejetlerin talap etedi. Materiallıq shıǵınlarǵa imaratlar, mashinalar, transport, amortizaсiya, ijara haqı, hár qıylı materiallar, janılǵı hám energiya qárejetleri kiredi.

Qárejetlerdiń úlken bólegin reklama shıǵınları quraydı. Mısalı, Moskvada 1980-jılı olimpiyada otkerilgen jılı ―Koka-kola‖ firması reklama ushın 342 mln

77

dollar sarıplanǵan. Kommersantlar ózleriniń daramatlarınan hár qıylı salıqlardı tólewdi, bulda shıǵınlarǵa kiredi. Kommerсiyalıq shıǵınlar turaqlı hám ózgermeli shıǵınlar bolıp ekige bólinedi.

Tuwraqlı shıǵınlar - bul kommersant iskerligi ǵárezsiz túrde aldın ala belgilep qoyılǵan shıǵın-lardan turadı, ózgermeli shıǵınlar hár qıylı faktorlar tásirinde ózgerip turadı. Bunda baha tiykarǵı orındı iyeleydi. Qárejetlerdi qáliplestiriwshi shıǵınlar resurslar bahasına baylanıslı boladı. Xızmet haqıda usınday shıǵınlarǵa kiredi.

Tek ǵana alıw - satıw islerine yaǵnıy tovarlardı aqshaǵa almasıwǵa xızmet qılatuǵın shıǵınlar naq kommerсiyalıq qárejetleri dep ataladı.

Kommerсiyalıq paydada basqa payda sıyaqlı qosımsha ónimniń bir bólegi bolıp esaplanadı.

Kommerсiyalıq payda ózinde deregi hám qáliplestiriw mexanizmi boyınsha ǵana emes, al

ózlestiriw subektleri boyınsha da ajıraladı.

Kommerсiyalıq paydanı óndiriwshi firmalar ózlerinde ózlestiriwi múmkin. Bunda óz qarıydarları menen tikkeley baylanıs ornatıp, qárejetlerdiń hámmesin ózleri kóteredi.

Sawda da dáldalshı qatnasqanda paydanı kommersant ózlestiredi. Kommerсiyada normal payda, ekonomikalıq payda hám omad paydası boladı. Bazar ushın normal payda bolıwı shárt, biraq kapitallar sawdadan shıǵıp ketpewi ushın ekonomikalıq payda zárúr hám ol bazarda qosımsha resurslar keliwin támiyinleydi. Sonlıqtanda bazardıń úzliksiz islep turıwı ushın baha hesh bolmaǵanda normal paydanı támiyinlewi kerek. Satıwshı bunday paydanı alıwı ushın baha qárejetlerge kirgiziledi. Ámelde baha qárejetleri joqarı bolıwı da múmkin. Bunday jaǵdayda ekonomikalıq payda alınadı. Bazardaǵı kútilmegen payda omad paydası dep ataladı. Bundan payda bazarda qolaylı jaǵdaylar júzege kelgende alınadı. Kommerсiyalıq payda norması hár qıylı faktorlardıń tásirinde ózgerip turadı.

1.Bazardaǵı bahanıń dárejesine

2.Sawda aylanısınıń tezligine

3.Almasıw qárejetleriniń muǵdarına qaray.

Kommerсiyalıq payda normasın eki usıl járdeminde anıqlawǵa boladı.

1. *100%

Bul jerde:

Pn -payda norması;

Q-qárejetler

2. *100%

Bul jerde:

K-sawdaǵa qosılǵan kapital

78

Tiykarǵı tayanısh sózler.

Óndiris shıǵınları - Tovar hám xızmetlerdi óndiriske hám tutınıwshılarǵajetkerip beriwge jumsalǵan barlıq qárejetler.

Tuwraqlı shıǵınlar - Óndiris kólemine tásir kórsetpeytuǵın, ol ózgergendedemuǵdarı ózgermeytuǵın shıǵınlar.

Ózgermeli shıǵınlar -Óndiris kóleminiń ózgeriwine tásir etetuǵın shıǵınlar. Payda - ulıwmalıq dáramattan ketken barlıq shıǵınlardı alıp taslaǵannan keyingiqalǵan bólegi.

Naq kommerсiyalıq qárejetleri - alıw-satıw islerine yaǵnıy tovarlardı aqshaǵaalmasıwǵa xızmet qılatuǵın shıǵınlar ataladı.

Tákirarlaw ushın sorawlar.

1.Ekonomikalıq shıǵılar degen ne?

2.Kárxana paydası qalayınsha anıqlanadı?

3.Payda norması degen ne hám ol qalayınsha anıqlanadı?

4.Paydanıń muǵdarına tásir kórsetiwshi qanday faktorlardı bilesiz?

5.Kommerсiyalıq shıǵınlardı mısallarda túsindiriń?

9 -1. - tema: Agrar qatnasıqlar hám agrobiznes 1. Agrar qatnasıqlar hám olardıń ózgeshelikleri

Ekonomikalıq nızam hám kategoriyalar ekonomikanıń barlıq tarawlarında ámel qıladı. Biraq islep shıǵarıw tarawlarınıń ózine táns ózgeshelikleri, olardaǵı soсial

- ekonomikalıq sharayatlar turlishe bolǵanlıǵı sebepli, ekonomikalıq qatnasıqlar hám ózine tánligi menen ajıralıp turadı. Ásirese, bunday ózine tánligi agrar tarawındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlarda anıq kórinedi. Sebebi, bul tarawda islep shıǵarıw basqa tarawlardaǵı islep shıǵarıwdan kóp tárepten ajıralıp turadı.

Agrar tarawda jámiyat ushın zárúr bolǵan azıq - awqat ónimleri hám sanaat tarawları ushın shiyki zat islep shıǵarıladı. Ulıwma alǵanda, awıl xojalıǵı ekonomikanıń tiykarǵı tarawı esaplanadı. Ásirese, respublikamızda agrar tarawda islep shıǵarıw muǵdarı, xalıqtıń bántligi, eksport quwatı boyınsha ekonomikanıń iri tarawı esaplanadı. Sonıń ushın xalıqtıń turmıs dárejesi onıń parawanlıǵı, sonday-aq, ekonomikanıń basqa tarawlarınıń rawajlanıwı hám tek ǵana agrar tarawınıń jaǵdayı hám onıń rawajlanıw dárejesine baylanıslı. Respublikamız Prezidenti I.A.Karimov aytıp ótkenindey, «Respublika sanaatınıń kópshilik tarawların, sonıń ishinde, paxta tazalaw, toqımashılıq, jeńil sanaatı, azıq - awqat, ximiya sanaatın, awıl xojalıǵı mashinasazlıǵın hám basqalardı (olar pútin sanaat potenсialınıń yarmına jaqının quraydı) rawajlandırıw perespektivaları, olardıń quramalı ótiw dáwirindegi ekonomikalıq, finanslıq jaǵdayı tuwrıdan - tuwrı awıl

79

xojalıǵına baylanıslı». ([4].226 bet). Sonıń ushın agrar siyasat mámleketimiz ekonomikalıq finanslıq siyasatınıń tiykarǵı buwını esaplanadı.

Awıl xojalıǵında islep shıǵarıw kóp tárepten jer menen baylanıslı. Sonıń ushın jerge iyelik etiw, biylik etiwdi shólkemlestiriw hám onnan paydalanıw menen baylanıslı bolǵan qatnasıqlar agrar qatnasıqlar delinedi. Bul qatnasıqlardıń obekti - jer, subekti bolsa jer iyeleri esaplanadı. Respublikamızda jer mámleket múlki bolıp, ol uzaq múddetke paydalanıwǵa tapsırıladı. Jerdi qanday da bir waqıttqa ijaraǵa beriw arqalı tovarǵa aylanıwı jerde hár qıylı múlkshiliktiń payda bolıwı, jerdiń isbilermenlik obekti bolıwı, jerdiń girewge qoyılıwı, jerge renta túrinde pul óndiriliwi agrobiznestiń arnawlı xızmet túrine aylanıwı bazar menen baylanıslı.

Awıl xojalıǵında tákirar islep shıǵarıwdıń basqa tarawlardaǵı islep shıǵarıwdan jáne bir parqı sonda, awıl xojalıǵında islep shıǵarıw proсessi tuwrıdın - tuwrı tiri janzatlar, yaǵnıy jer, ósimlik dúnyası hám sharwa malları menen baylanıslı boladı. Bul bolsa óz náwbetinde ekonomikalıq nızamlardı tábiyiy nızamlar menen tıǵız baylanıslı bolıwın ańlatadı. Sonıń ushın awıl xojalıǵında islep shıǵarıw eki jaqlama xarakterge iye deyiledi, yaǵnıy birinshiden, bul ekonomikalıq proсess bolıp, insan miynetiniń nátiyjesinde júz beredi; ekinshiden, tábiyiy biologiyalıq proсess bolıp, ónim jetistiriwdi tábiyiy faktorlar bolıwı klimat sharayatı, hawa - rayınıń jaǵdayı, topıraqtıń tábiyiy qásiyetlerine baylanıslı. Sonıń menen birge awıl xojalıǵındaǵı ózine tán ózgesheliklerden jáne biri jerdiń jeke islep shıǵarıw quralı ekenligi esaplanadı, yaǵnıy bunda jer hám miynet quralı, hám miynet predmeti sıpatında qatnasadı, islep shıǵarıw proсessinde bolsa jerden paydalanıw dáwrinde ol jelinbeydi hám tozbaydı, awıl xojalıǵında islep shıǵarıw proсessiniń máwsimlik xarakterge iye. Bul bolsa awıl xojalıǵında bánt bolǵan islep shıǵarıw qurallarınan paydalanıwdı da máwsimge baylanslı etip qoyadı. Joqarıda kórsetip ótilgenindey jer awıl xojalıǵında tiykarǵı islep shıǵarıw quralı esaplanadı. Lekin hár qanday ekonomikalıq resurs uqsaǵan ol sheklengen bolıp, onı islep shıǵarıw múmkin emes. Jerdiń paydalılıǵın asırıw ushın oǵan sarp etilgen investiсiya qarjıları tiykarında ónimniń ónimdarlıǵın kóbeytiw múmkin.

Jerge xaqı tólew menen málim múddette paydalanıw esabınan kelip shıǵatuǵın ekonomikalıq baylanıslar ijara qatnasıqları deyiledi. Jer iyesi ijaraǵa beriwshi, jerge tógin beriwshi bolsa ijaraǵa alıwshı esaplanadı hám olar ortasındaǵı hám ekonomikalıq qatnasıqlar ijara kelisimi arqalı bekkemlenedi.

Belgilengen múddet ishinde, kelisilgen qunda jerden paydalanılǵanlıǵı ushın tóleytuǵın xaqı ijara xaqı deyiledi.

Ijara haqı menen jer rentası bir – birinen parq qıladı. Ijara xaqı tek ǵana ijara alǵan jerden emes, bálki sol jerdegi miyweli tereklerden, tiykarǵı hám járdemshi imarat hámde jaylar qunın hám ózide sáwlelendiredi. Jer rentası bolsa jerden paydalanǵanı ushın jer iyesine tólenetuǵın haqı bolıp esaplanadı. Jer rentası ijara haqını belgilew ushın tiykar boladı. Onıń qunı tómendegi faktorlarǵa baylanıslı:

1.Jerdiń tábiyiy ónimdarlılıǵı;

2.Jerdiń tutınıwshılarǵa qaray jaylasıwı;

3.Oǵan sarp etilgen materiallıq hám miynet resurslarına ketken qárejet muǵdarı. Jer rentası jer iyeliginiń ekonomikalıq jaqtan ámelge asırıw, yaǵnıy realiza-

сiyalaw shárti bolıp, ol absolyut renta, differenсial (gruppalarǵa ajıratılǵan) rentahám monopol renta túrinde sáwlelenedi.

Absolyut jer rentası. Jer maydanlarınıń sheklengenligi sebepli, ijaraǵa beriletuǵın barlıq jer uchastkalarınıń sapasınan qattiy názer, jerden paydalanılǵanlıǵı ushın tólenetuǵın haqı absolyut jer rentası deyiledi. Bul rentanıń

80