Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

2. Usınıs túsinigi hám usınıs nızamı

Bazardaǵı tovarlardıń bahası tek ǵana talapqa baylanıslı bolmay, bálki bazardaǵı ónimler muǵdarına da tuwradan tuwrı baylanıslı. Yaǵnıy bazarǵa usınılıp atırılǵan ónimler muǵdarı qansha kóp bolsa, olardıń bahası sonsha tomen boladı hám kerisinshe.

Bazarǵa satıw maqsetinde keltirilgen yaki keltiriliwi anıq bolǵan tovarlar muǵdarına usınıs deyiledi. Ónim bahasınıń ózgeriwi menen bazarǵa usınıs qılınıp atırǵan tovarlar muǵdarı da ózgeredi.

Usınıstıń bahaǵa qarata ózgerip turıwın tómendegi tabliсada kóriw múmkin.

2 – tabliсa

Tabliсada kórinip turǵanınday, ónimge qoyılǵan baha qanshelli joqarı bolsa, bazarǵa keltirilip atırǵan ónimler muǵdarı sonshelli kóp boladı. Bul - ónimniń bahası menen onıń muǵdarı ortasında tuwrı baylanıs barlıǵınan dálalat beredi. Bul baylanıstı grafik kórinisinde sáwlelendiremiz:

R

4000

3000

2000

1000

3 - suwret. Usınıs qıya sızıǵı.

Bul jerde: OP - tovarlar bahası. OQ - tovarlar muǵdarı. S - bazardaǵı usınıs.

Grafikdagi S sızıǵı usınıs qıya sızıǵı deyiledi hám usınıs nızamın sáwlelendiredi. Sızılmada kórsetilegnindey, usınıs kóleminiń ózgeriwi tovar bahasına tuwrı baylanıslı. S qıya sızıǵı boyınsha usınıs kóleminiń bahaǵa qarata ózgeriwi usınıs elastikligi deyiledi. Usınıs ta talapqa uqsap tek ǵana bahaǵa baylanıslı emes. Usınıstıń ózgeriwine baxadan tısqarı jáne kópǵana faktorlar tásirqıladı, olar tómendegiler:

1. Resurslar bahasınıń ózgeriwi. Bizge málim ónimniń bahası tuwrıdan tuwrı resurslardıń bahasına baylanıslı. Resurslar bahası assa, ónim bahası da asadı. Nátiyjede usınıs qılınıp atırǵan ónim kólemi kemeyedi hám kerisinshe islep shıǵarıw qarejetleriniń kemeyiwi islep shıǵarıw kólemin asıradı hám sonıń menen birge, ónim usınısı da asadı.

61

2.Texnologiyanıń ózgeriwi. Jańa texnologiyanıń engiziliwi resurslardan nátiyjeli paydalanıw hám sonıń menen birge kóbirek ónim islep shıǵarıwǵa alıp keledi. Demek, usınıs kóbeyedi.

3.Salıq hám dotaсiya muǵdarı. Olardıń asıwı yaki kemeyiwi usınıstıń ózgeriwine alıp

keledi.

4.Orınbasar tovarlar bahasınıń ózgeriwi. Máselen: «Koka-kola» yaki

«Fanta»nıń bahasınıń asıwı basqa usıǵan uqsas ishimlikler usınısın kóbeytiredi hám kerisinshe.

5.Baha ózgeriwiniń kútiliwi. Máselen: keleshekte birar bir ónim bahası ózgeriwiniń kutiliwi onıń usınısın da ózgertiredi.

6.Satıwshılar sanı ózgerse hám t.b.

Joqarıda sanap ótilgen faktorlar usınıs kólemin emes, bálki usınıstıń ózgeriwin sáwlelendiredi. Sızılmada bunı tómendegishe sáwlelendiriwimiz múmkin:

Usınıstıń S1 yaki S2 tárepine ózgeriwi bahaǵa baylanıslı bolmaǵan faktorlar nátiyjesi. Bahaǵa qarata usınıs tek ǵana S sızıǵı boyınsha gúzetiledi hám bunda joqarıda aytıp ótkenimizdey usınıs kólemi ózgeredi.

R

S1 S

5000

S2

4000

3000

2000

1000

4 - suwret. Usınıs qıya sızıǵınıń bahadan tısqarı faktorlar tásirinde

ózgeriwi.

3. Bazardaǵı tensalmaqlı baha.

Talap hám usınıs qıya sızıǵı bizge túrli bahalarda qarıydarlar qansha tovar satıp alıwın, satıwshı bolsa qansha tovardı bazarǵa keltire alıwı haqqında maǵlıwmat beredi. Bazar mexanizmine bolsa turaqlılıq tán. Sonıń ushın talap hám usınıs bir–birine mas, yaǵnıy muwapıq bolıwı kerek. Sebebi turaqsızlıq jaǵdayları tek ǵana bazardıń iskerligine ǵana emes, bálki pútkil ekonomika rawajına keri tásir ótkizedi. Máselen, tovardıń usınısı oǵan bolǵan qarıydar talabınan astı dep paraz qılayıq. Birinshiden bunday qatnas tovar molshılıǵı nátiyjesinde oǵan bolǵan talap kemeyedi yaki tovarlar usınısı kemeyse bahalardıń biytártip ósiwine, tovar sıpatınıń páseyiwine, qandırılmaǵan talap hám pul qıtshılıǵına alıp keliwi múmkin.

Ekinshi tárepten talap usınıstan asıp ketiwi múmkin. Bunda tovar qıtshılıǵı júzege keledi. Adamlar qolında isletilmegen pullar muǵdarı kóbeyip ketadi. Bul bolsa óz náwbetinde inflyaсiyanı keltirip shıǵaradı.

Demek, ekonomikada júz bolatuǵın bunday keri jaǵdaylardıń aldın alıw ushın talap muǵdarı menen usınıs muǵdarın muwapıqlastırıp turıw kerek.

62

Talap penen usınıs sáykesliligi bazarǵa qansha ónim kerek ekenligin hám ol qanday bahada satılǵanda xaqıqıy aldı - sattı júz beriliwin sáwlelendiredi. Bunı anıqlaw ushın talap hám usınıs qıya sızıqların birlestiriw lazım.

Bunıń ushın joqarıdaǵı eki tabliсanı salıstırmalı analiz etemiz. Eger bir birlik ónim 5000 swmnan satılsa, qarıydar 10000 birlik ónim satıp alıwı múmkin. Islep shıǵarıwshı bolsa bul bahada 50000 ónim usınıs etedi. Demek, 40000 ónim qarıydar tárepinen talap qılınbay qaladı. Eger ónimniń bir birligi 1000 swmnan satılsa qarıydar 50000 birlik satıp alıw imkaniyatına iye boladı. Biraq bul jaǵday islep shıǵarıwshını qanaatlandırmaydı, yaǵnıy ol bul bahada tek ǵana 10000 birlik ónim islep shıǵara aladı. Demek, 40000 birlik ónim islep shıǵarılmaydı, yaǵnıy ónim qıtshılıǵı júz beredi. Usı tárizde analizdi dawam ettirip barsaq, ónim 3000 swmdan satılǵanda, qarıydar talabı menen islep shıǵarıwshı usınısı bir - birine mas keliwi gúzetiledi. Talap penen usınıstıń mas keliwi bazar teńsalmaqlıǵı delinedi hám bundaǵı baha teńsalmaqlı bahanı beredi. Sızılmada bul jaǵday tómendegishe sáwlelenedi:

5 - súwret. Teńsalmaqlı bahanıń qáliplesiwi. Bul jerde: D - talap. S - usınıs. E – teńsalmaqlı baha.

Yaǵnıy talap hám usınıs qıya sızıqları kesilisken tochkada teńsalmaqlı baha júzege keledi. Biziń sızılmada ol E tochkasında jatadı. Demek, teńsalmaklı bahanıń ornatılıwı ushın, birinshiden - qarıydarlar satıp alıwı múmkin bolǵan tovarlar muǵdarı usınıs muǵdarına mas keliwi kerek, ekinshiden, baha hám tovar muǵdarı ózgermesligi kerek, biraq talap hám usınıs hár dayım subektiv hám obektiv sebeplerge kóre ózgerip turadı.

Joqarıda keltirip ótkenimizdey, talap hám usınıstıń bahaǵa qarata ózgeriwi olardıń elastikligi deyiladi. Elastiklik túsinigi talap hám usınıs dinamikasın belgilep beretuǵın tiykarǵı faktorlardıń ózgeriwine bazardıń maslasıp barıwı proсessin ańsatraq ańlap alıwımızǵa járdem beredi. Hár qıylı tovarlarǵa bolǵan talap hám usınıs bahalardıń ózgeriwine qarap hár qıylı boladı.

Máselen, birinshi dárejeli ónimlerge bolǵan talap hám usınıs bahalar asıwı aqıbetinde de

ózgermewi múmkin (nan, may, qant, kartoshka)

Biraq orınbasar tovarlarǵa bolǵan talap ózgeredi. Ekinshi dárejeli tovarlar bahasınıń asıwı bolsa kóbinese olarǵa bolǵan talaptıń páseyiwine sebep boladı. Baha 1 proсentke ózgergende talap neshe proсentke ózgeriwin kórsetiwshi kórsetkish talaptıń bahaǵa qarata elastikligi koeffiсienti deyiledi hám tómendegishe sáwlelendiriledi:

63

Talap muǵdarınıń proсentli ózgeriwi

ED = ----------------------------------------------------

Bahalardıń proсentli ózgeriwi

Usınday tárizde usınıs elastikligin de anıqlaw múmkin, yaǵnıy

Usınıs muǵdarınıń proсentli ózgeriwi

ES = ----------------------------------------------------

Bahalardıń proсentli ózgeriwi

Tiykarǵı atama hám túsinikler:

Talap túsinigi, talap qıya sızıǵı, talap nızamı. Talap muǵdarına tásir etiwshi faktorlar. Usınıs túsinigi, usınıs qıya sızıǵı, usınıs nızamı. Usınıs muǵdarına tásir etiwshi faktorlar. Bazar teńsalmaqlıǵı. Teńsalmaqlı baha. Talap elastikligi. Usınıs elastikligi.

8– tema: Báseki hám onıń túrleri

1. Básekiniń áhmiyeti, ekonmikalıq tiykarları hám túrleri

Báseki gúresiniń áhmiyeti sonsheli joqarı, olsız bazardı tásewir etip bolmaydı, sebebi ol bazar ekonomikasınıń mazmunına aylanıp ketken. Báseki ulıwma insanıy kategoriya bolıp, soсial proсessler qatnasshıları ortasındaǵı kóbirek paydaǵa erisiw ushın bolatuǵın gúresti ańlatadı.

Báseki qatnasıwshılarınıń soсial ekonomikalıq statusı birdey emes, sol sebepli olardıń tuwrıdan - tuwrı maqseti de ózgeshelenedi. Isbilermenniń maqseti kóbirek payda kóriw, isshiniń jaqsı is haqı alıw, bankir bolsa kóbirek proсent alıw, jer iyesi bolsa jerden kóbirek dáramat alıw esaplanadı. Báseki bul tek ǵana individual máp ǵana emes, bálki jámááttiń birgeliktegi mápin kózleydi. Báseki xojalıqtıń bárshe tarawında háreket etip, onda ekonomikalıq isker adamlar qatnasadı. Básekiniń kúshi bazar xojalıǵınıń rawajlanıwına qaray artıp baradı. Tariyxiy tájriybe sonı kórsetedi, qaysı jámiyette báseki munásip orın iyelese, sol jerde islep shıǵarıwshı kúshler tez rawajlanadı, islep shıǵarıw qatnasıqları olarǵa mas halda jetilisip baradı hám jámiyet aǵzalarınıń turmıs dárejesi joqarı boladı. Ekonomikalıq básekiniń tiykarın jekeleniw payda etedi. Sebebi hár bir múlk iyesiniń óz mápi bar. Onıń bárshe xızmeti óz mápine boysınǵan boladı. Usı mániste báseki islep shıǵarıw subektleriniń toqnasıwınan ibarat.

Báseki eń dáslep isbilermenlikke sáykes, ol investiсiyanıń ishki tábiyatın sáwlelendiredi. Básekide qolı bálent keliwiniń jáne bir shárti tájriybeli hám óte joqarı tájriybeli isshiler hám qániygelerge iye bolıwı esaplanadı. Sol sebepli firmalar miynet bazarında qarıydar sıpatında básekilesiw menen sheklenbey óz qolındaǵı isshiler tájriybesin asırıwǵa, olardı jańa kásipke úyretiwge de qarjı sarplaydı. Bunda olar insan kapitalına puldı sarplawdı eń qolaylı jaylastırıw dep qaraydı. Insan faktorın tolıq iske salıw esabınan xalıq aralıq bazardaǵı básekide hám jeńip utıp shıǵıw múmkin. Báseki gúresi tómendegi parametrler boyınsha túrlenedi:

1.Báseki gúresi háreket etiwi, ámel qılıwı, kólemi hám xarakterine qaray tómendegilerge bólinedi:

1.Materiallıq texnika tarawında sapalı shiyki zat, jańa texnologiya, jetilisken islep shıǵarıw quralları ushın bolatuǵın báseki gúresi.

2.Transport - geografiyalıq tarawǵa iye bolıw ushın alıp barılatuǵın báseki gúresi, sonıń ishinde, firmanıń bazarǵa, transport tarawlarına, resurslarǵa, jaqsı orınǵa iye bolıw ushın alıp barılatuǵın báseki gúresi.

64

3. Kadrlar tarawında tájriybeli qániygelerge iye bolıw ushın alıp barılatu-ǵın báseki

gúresi.

gúresi.

2. Báseki gúresi háreket etiw sheńderine qaray tómendegishe boladı:

1.Taraw ishindegi báseki gúresi. Bunda bir túrdegi tovarlardı jaqsı sharayattasatıw hám bazardıń úlken bólegine iye bolıw maqsetinde de gúres alıp barıladı.

2.Tarawlar ara báseki gúresi. Birinshiden: kapitaldı kerekli tarawlarǵa jumsaw maqsetinde alıp barılatuǵın báseki gúresi bolsa, ekinshiden: hár qıylı tarawlarda islep shıǵarıw bir túrdegi ónimdi satıw ushın alıp barılatuǵın báseki gúresi esaplanadı.

3.Báseki ámel kılıw sheńberine qarap ekige bólinedi:

1.Bahalar járdeminde alıp barılatuǵın báseki.

2.Bahasız báseki gúreslerine ajıratıladı.

Bazar ekonomikası sharayatında «hadal emes» báseki túri de bar. Bunday báseki gúresine ekonomikalıq ayǵaqshılıq, firma belgisinen nızamsız paydalanıw, shantaj, reket, korrupсiya, ekonomikalıq jınayatshılıqlardı kiritiw múmkin.

Bazar ekonomikası sharayatında bazar dúzilisin sáwlelendiretuǵın tórt túrli báseki gúresi háreket etedi:

1.Jetilisken yaki jetilispegen báseki gúresi.

2.Jetilispegen (monopol) báseki gúresi.

3.Oligopoliya.

4.Sap monopoliya.

1. Jetilisken hám jetilispegen báseki.

Báseki turli ekonomikalıq sharayatta júzege keledi. Bul sharayat firmalar sanı, ónim túri, bahalar ústinen qadaǵalaw, hár túrli tarawlardı monopollasıw dárejesi bahasız básekiniń barlıǵı yamasa joqlıǵı, informaсiya imkaniyatlarınıń hár qıylılıǵın bildiredi.

Bul real turmısta bazar sistemasında hár qıylı bolıp, onıń básekige tásir etiwin kórsetedi. Bazar sistemaları jetilisken yaki jetilispegen báseki dep atalǵan eki túrge bólinedi, soǵan qaray báseki de ózgeshelenedi.

Jetilisken báseki degende sonday básekilesiw sharayatları túsiniledi, onda birdey ónim islep shıǵaratuǵın kóplep mayda hám orta kárxanalar bar, olardıń gúres sheńberi keń, jáne sol tarawǵa kiriw hám onnan shıǵıw hámde informaсiya alıw erkinligi kepilikke alınadı. Jetilisken básekige mısalı etip sap báseki sistemasın alıwımız múmkin. Sap báseki sistemasınıń tiykarǵı qásiyeti sonnan ibarat, bazarda óz ónimin usınıs etetuǵın bir–birinen ǵárezsiz is kóretuǵın (háreket etetuǵın) kóp sanlı satıwshılar bar boladı. Bul sistemanıń jáne bir ózgesheligi básekilesiwshi firmalardıń bir turdegi ónim islep shıǵarıwı esaplanadı. Jetilisken básekili bazarda baha, talap hám usınıs tiykarında jetilisedi hám sonıń menen bárshe satıwshılar menen esaplasıwına májbúr boladı. Satıwshılardan hár biriniń bazarǵa shıǵarǵan tovardaǵı úlesi kem bolmaǵanlıǵı ushın olar bazar bahasına tásir kórsete almaydı hám sol waqıttaǵı baha menen esaplasıwına májbúr boladı.

Jetilisken báseki sharayatında ol yaki bul tarawǵa jańa firmalardıń e rkin kirip keliwi hám firmalardı erkin shıǵıp ketiwi múmkin, sebebi bul jolda xesh qanday yuridikalıq, texnologiyalıq hám finanslıq tosıqlar bolmaydı. Bunday sharayatta erkin básekini sheklewge imkaniyat bermeydi.

Jetilispegen báseki degende málim dárejede sheklengen báseki túsiniledi. Onıń 3 túri bar: monopolistik báseki, oligopoliya hám sap monopoliya báseki.

1. Monopolistik báseki — onda satıwshıları kóp uqsas, biraq ayırım kórinisleri menen parıqlanatuǵın ónimlerdi satadı. Monopolistik básekide

65

jetilisken básekiden ózgesheligi olarǵa qaraǵanda onsha kóp emes (olardıń muǵdarı 25, 35, 60 yaki 70 jeterli) sanlı satıwshılar háreket qıladı. Monopolistik básekige tómendegi belgiler tiyisli:

-Satıwshılardıń baha ústinen qadaǵalawı júdá sheklengen;

-Ónim sapası, oralıwı, jaylastırılıwı hám xızmetler toplamı boyınshagruppalarǵa ajıratılǵan boladı.

Jetilispegen básekiniń jáne bir túri oligopoliya sharayatındaǵı básekiesaplanadı.

2. Oligopoliya – az sanlı iri firmalar háreketindegi básekilesiwshi bazar túri.Oǵan tómendegi belgiler tán:

-Basqa tarawlarǵa qaraǵanda az sanlı firmalar hukimranlıq etedi. Olar qımbat bahalı texnologiyalar qárejetlerin únemlew, tarawǵa kiriwge tosıqlar qoyıw menen ózara baylanısta boladı.

-Ónim gruppalarǵa ajıratılǵan yamasa standartlastırılǵan bolıwı múmkin.

-Óz - ara qosıp alıw ushın báseki. Bunnan maqset bazarda bir ózi xukimranlıqtı qolǵa alıwdan ibarat.

-Ulıwma óz - ara baylanıslılıq.

3. Sap monopoliya báseki degende, ónim óndiris tarawında tek ǵana bir firmanıń xızmet kórsetiwin túsinemiz. Bul jerde pútkil bir tarmaq bir firmadan ibarat boladı. Sap monopoliyanı ayırım waqıtta tábiyiy monopoliya dep te ataydı. Bunday jaǵdayda tábiyiy monopoliyaǵa mámleket hám onıń múlkke monopol iyelik etiwi túsiniledi, máselen: elektrostanсiyalar, ministrlikler, Ózbekstan hawa jolları uqsaǵanlar mámlketke qaraslı hám onıń tek jeke bir ózi ǵana iyeliligin sáwlelendiredi.

Bazar ekonomikası sharayatında mámleket kárxanaları, firmalar ortasında erkin básekini támiyinlew ushın olardıń xızmetin qollap quwatlawı hám monopoliyaǵa qarsı túrli ekonomikalıq ilajlardı amelge asırıwı, monopol báseki ortalıǵınıń aldın alıw ushın háreket etiwi zárúr.

3. Monopoliya hám mámlekettiń antimonopol siyasatı

Báseki bazar ekonomikasınıń tiykarǵı elementlerinen biri bolıp tabıladı. Ol háreket etiwi ushın málim bir sharayatlar bolıwı kerek hám ol monopoliyaǵa qarsı kúsh sıpatında maydanǵa shıǵadı.

Monopoliya - bul ekonomikanıń qanday da bir tarawındaǵı hukimranlıǵı degen mánisti ańlatadı.

Monopoliya islep shıǵarıw quralları, jumısshı kúshi hám jaratılǵan ónimlerdiń tiykarǵı bólegin birden-bir yamasa azshılıq kárxanalar isbilermen shaxslar yaki mámleket qolında toplanıwı nátiyjesinde payda boladı. Bunda monopolistlerdiń máplerine tiykarlanǵan shártler qalǵan bárshe ushın májbúriy esaplanadı. Usınıs kólemi hám bazardaǵı baha monopoliya tárepinen belgilenedi.

Monopolistik birlespelerniń bir qansha túrleri bar:

Kartel: islep shıǵarıwdıń bir tarawına tiyisli bir qatar kárxanalardıń birlespesi. Kartel aǵzaları óziniń islep shıǵarıw quralları hám ónimleri iyesi bolıp qala beredi. Kartel aǵzaları monopol payda alıw maqsetinde de ónim islep shıǵarıw, satıw bahaları, bazardı bólistirip alıw hám taǵı basqalar haqqında kelisimler dúzedi. Karteldiń basqa birlespelerden ózgesheligi sonda, oǵan kiriwshiler xojalıq júritiw ǵárezsizligin saqlap qaladı.

Sindikat: bunda sindikatqa birlesip atırǵan kárxanalar islep shıǵarıw ǵárezsizligin saqlap qalǵan halda ózleriniń kommerсiyalıq tarawındaǵı ǵárezsizliklerinen ayrıladı. Bunda buyırtpalardı bólistiriw shiyki zattı satıp alıw, islep shıǵarılǵan ónimdi satıw ushın ózleriniń kommerсiyalıq iskerliklerin birlestirip kárxana dúzedi.

66

Trest: Onda ónimdi islep shıǵarıw, satıw, kárxanalardıń qarjıları tolıq birlestiriledi. Trest beligili bir tarawǵa hukimranlıq etiwshi birden-bir úlken shirketshilik jámiyeti bolıp esaplanadı.

Konсern: Kóp tarawlı korporaсiyalardı túsiniw kerek. Olardıń quramına hár túrli tarawlardaǵı onlaǵan, júzlegen, kárxanalar kiredi. Demek, báseki sharayatında qarıydar bul xojayın, bazar onıń agenti, kárxana bolsa onıń xızmetshisi esaplanadı. Monopoliyalardıń júzege keliwi bul wazıypanı keskin ózgertip jiberedi.

Báseki usullarınıń qatnası bazar jaǵdayına baylanıslı. Toyınbaǵan, sonın menen, tovarlardı tańlap alıw imkanı hám adamlardıń satıp alıw qábileti sheklengen sharayatta baha járdeminde básekilesiw abzallıqqa iye boladı, sebebi baha talaptıń ózgeriwsheńliligine tásiri kúshli boladı, yaǵnıy bahanı páseyttirip, tovardı kóp satıw hám bahanı óz waqtında páseytirmesten qarsılastı bazardan sıǵıp shıǵarıw múmkin.

Hár tárepleme toyınǵan tovar túrleri oǵada kóp bazarda tovarlardı tańlap alıw imkanı

úlken boladı, qarıydarlardıń kópshiliginiń satıp alıw qábileti joqarı boladı, olardıń quramına puldar adamlar úlesi artıp baradı, mol tutınıw ushın bahanı sorastırmay tovar satıp alıw júz beredi. Sonday sharayatta bahasız báseki ústinlikke iye boladı, lekin bári bir bazar ekonomikası sharayatında xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawlarında salamat báseki ushın ortalıq jaratalıwı imkanın beredi.

Respublikamızda ekonomikanıń hár qıylı tarawlarında xojalıq júritip atırǵan subektlerdiń xuquqıy hám ekonomikalıq erkinligin támiyinlewshi nızamlar qabıl etilgen. Monopolistik iskerlik monopoliya xızmetin sheklew nızamı tiykarında sheklep qoyıldı. Bazar infrastrukturasın jetilsitiriw hám onıń xızmetin tártipke salıwshı nızamlar qabıl etildi. Antimonopol nızamlardı qabıllaw hám turmısqa engiziw bazar qatnasıqlarına ótip atırǵan hár bir mámleket ushın turmıslıq zárúriyat esaplanadı. Sebebi, erkin básekige jol bermey turıp, bazardı jetilistirip bolmaydı. Sol maqsette Ózbekstanda 1992-jılda monopoliyaǵa qarsı nızamshılıqqa tiykar salındı. Sol jılı Respublikamızda monopolistik xızmetti sheklew haqqındaǵı nızam qabıl etildi. Nızamǵa boyınsha, arnawlı túrde bazarda qıtshılıqtı payda etiw, bahalardı monopoliyalastırıw, básekishilerdiń bazarǵa kirip barıwına tosqınlıq etiw, básekiniń hadal emes usılların qollaw qadaǵan etiledi. Nızamdı buzǵanlar qarsılasına jetkizgen zıyandı qaplawları, járiyma tólewi shárt. Olar nızamsız jol menen alınǵan paydadan ayrıladı.

Ekonomika tek ǵana sanlar emes, esap - kitap, paydalı kelisimler, óz - ara almasıwlar menen ǵana turaqlı bolmaydı, bul menen rawajlana almaydı. Onıń rawajlanıwı ushın anıq hám puqta islengen rejeler, tiykarǵı baǵdarların belgilep beriwshi prinсipler, izshil siyasat júritiliwi, salamat báseki ortalıǵın júzege keltiriw maqsetke muwapıq boladı. Ol bolsa demokratiyalıq bazar ekonomikası qatnasıqlarınıń jetilisiwin tezlestiredi.

Ózbekstanda báseki ortalıǵın júzege keltiriw Prezidentimiz I.A. Karimovtıń ekinshi shaqırıq Ózbekstan Respublikası Oliy Májlisiniń birinshi sessiyasındaǵı bayanatında aytıp ótilgenindey, ekonomikanı erkinlestiriw – bul xojalıq júritiwshi subektlerdiń erkinligi hám ekonomikalıq ǵárezsizliligin asırıw, isbilermenlik xızmetin rawajlandırıw jolındaǵı tosıqlardı saplastırıwdı ańlatadı. Soday-aq, Prezidentimizdiń 20-fevral 2000-jılda Ministrler Kabinetinde bolıp ótken jıynalısında sóylegen bayanatında biznesti erkinlestiriw olarǵa, ekonomikalıq

ǵárezsizlik beriwdiń anıq baǵdarları kórsetilgen.

Ózbekstanda báseki ortlıǵın júzege keltiriwdiń tiykarǵı jolı, bul básekini biykar etiwshi mámleketlik múlk monopoliyasınan mámleketlik emes, túrli múlkshilik túrlerine tiykarlanǵan xojalıq júritiw túrleriniń payda bolıwına tiykarlanǵan bazar sistemasına ótiwi esaplanadı. Báseki qatnasıqların jetilistiriw, dáslep ǵárezsiz tovar islep shıǵarıwshılardıń payda bolıwın ańlatadı. Olar óz mápleri

67

ushın bazarda erkin báseki tiykarında arzan shiyki-zat, isshi kúshi hám tutınıw bazarıushın gúres alıp baradı.

Tiykarǵı atama hám túsinikler.

Báseki, taraw ishindegi hám tarawlar ara báseki, bahalar járdeminde hám bahasız básekilesiwi, quramalı hám quramalı emes báseki, monopolistik báseki, oligopoliya, sap monopoliya, monopoliya hám onıń túrleri, sindikat, konсern, trest, kartel.

8.1- tema. Bahalar. Bahalardıń payda bolıw mexanizmi.

1.Bahalardıń mazmunı, onıń wazıypaları hám oǵan tásir etiwshi

faktorlar.

Biz qanday da bir nárseni satıp alıwdan aldın álbette onıń bahasın soraymız, ulıwma bahalar menen qızıǵamız. Bunı óz qolımızǵa ne alıwımızdı shamalap kóriw menen túsintiriw múmkin, sebebi tovardıń bahası arzan yaki qımbat bolıwı qarıydar tutınıwın belgileydi.

Bazar mexanizminde bahanıń áxmiyetin onıń wazıypalarında kóriw múmkin. Onıń tómendegi wazıypaları bar:

1. Bazar teńsalmaqlılıǵın támiyinlew wazıypası. Bunda baha talap hám usınısqa tásir etiw arqalı, olardı teńsalmaqlılıq jaǵdayına alıp keledi. Bunda usınıs etilip atırǵan hám talap etilip atırǵan tovarlar muǵdarı bir - birine teń boladı, yaǵnıy bazar bahası qáliplesedi.

Bazar bahası tovarlardıń satılıwın támiyinleydi. Bazarda tovar deffiсitin júzege keltirmeydi.

2.Esap-kitap, ólshem wazıypası. Bahanı qunnıń puldaǵı sáwdeleniwi deyiledi. Sebebi sarp etilgen qárejetler, alınǵan payda – zıyanlar, jumıs kólemi olardıń barlıǵı bahalar qatnasında esap kitap qılınadı. Islep shıǵarılǵan natural – materiallıq tovarlardı salıstırıw onıń birdey kórsetkishke keltiriw hám olardıń wlıwma ólshemi bolǵan pulda sáwlelengen baha arqalı

ámelge asırıladı. Máselen: natural kórsetkish bolǵan tonna, kg, metr, kvt saat hám basqalardıń ulıwmalıq ólshemi olardıń pulda sáwlelengen bahası esaplanadı.

3.Ekonomikalıq tártipke salıw wazıypası. Baha talap hám usınısqa tásir etip bazardı tártipke salıp turadı. Máselen, belgili bir tovarlar bahasınıń ósiwi, oǵan talaptıń kóbeygenin, sol tovar kóbirek islep shıǵarılsa jaqsı payda keltiriwin bildiredi, hám kerisinshe, bahanıń páseyip ketiwi tovarǵa talaptıń kemligin, onnan paydanıń azlıǵın kórsetip turadı. Bunday jaǵday islep shıǵarıwshılar xızmetine hámtásir kórsetedi.

Demek, baha joqarılasa islep shıǵarıw keńeyedi, bul basqa qarjılardıń hám payda joqarı bolǵan tarmaq hám tarawlarǵa aǵıp kele baslanıwın bildiredi. Sol tártipte baha arqalı islep shıǵarıw tártipke salınadı.

4.Báseki quralı. Bazarda islep shıǵarıwshılar óz - ara bir - biri menen básekilesedi. Islep shıǵarılǵan tovar hám xızmetlerdi satıw ushın, bazardan qarsılasın sıǵıp shıǵarıw ushın olar tovarlar bahasın páseytiredi hám sonday jol menen qarıydarlardı ózlerine tartıwǵa háreket etedi.

5.Soсial qorǵaw wazıypası. Baha xalıqtıń ayırım tayıpasın qımbatshı-lıqtan saqlaw wazıypasın óteydi. Xalıqtıń kámbaǵal hám tómen qatlamlarına tovarlar arzanlastırılǵan bahada satıladı. Bahanıń bul wazıypasın soсial dotaсiyalarda kóriwimiz múmkin. Olar mámleket byudjeti hám hár túrli kekseler qarjıları tárepinen finanslastırıladı.

Baha hár túrli faktorlar tásirinde qáliplesedi. Olardan eń tiykarǵılarınan biri

-qun. Qun tovarǵa sarıplanǵan miynetti sáwlelendiredi, lekin hár qanday miynet qáre-jeti hám qun bola almaydı.

Paydalı bolǵan adamlar tán alatuǵın miynet qundı payda etedi hám ol bahaǵa tiykarboladı. Máselen, úsh nanbayshınıń hár biri 3 saatta 150 den nan jawıp, bazarǵa alıp

68

shıǵadı deyik. Birinshi nanbayshınıń nanın xesh kim almadı, demek onıń sarıp etken miyneti zaya ketdi, ekinshi nanbayshı bolsa 100 nan sattı, onıń sarp etken eki saat miyneti tán alındı, qalǵan bir saatı bolsa tán alınbadı. Úshinshi nanbayshı bolsa barlıq nanın satıp boldı. Onıń sarp etken miyneti tolıq tán alındı. Demek, bul mısalda bahanıń qáliplesiwinde miynettiń hár túrli qatnasıwın kórdik.

Bahanı júzege keltiriwshi jáne bir faktor talap hám usınıs hám olardıńteńsalmaqlıǵı esaplanadı.

Eger talap úlken bolsa, baha joqarı boladı hám kerisinshe tómen bolsa - baha datómen boladı. Eger olar ortasında teńsalmaqlılıq támiyinlense, baha ortasha boladı.

Bazardaǵı bahaǵa tásir etiwshi faktorlardıń jáne biri, tovar paydalılıǵı, yaǵnıy turmıslıq zárúrlik dárejesi esaplanadı. Tovardıń payda keltiriw ózgesheligi degende, tańlanǵan ónim qarıydarınıń diydine túwrı keliwi, onıń mútájligin tolıq qanaatlandıra alıwı hám ulıwma tutınıw prсessinde qarıydar tolıq qanaatlanıw payda etiw qusaǵanlardı túsiniwimiz múmkin. Demek, paydalılıq qansha joqarı bolsa, bahada sonshelli joqarı boladı. Biraq, bahanıń ósip barıwınıń shegarası bar hám biz onı tutınıwdıń toyınıwı dep ataymız, yaǵnıy paydalılıq eń joqarı dárejege shıqqanǵa shekem ósip baradı, soń ol kemeye baslaydı. Paydalılıqtıń joqarı dárejesin tovar tutınıwınan alınatuǵın eń joqarı qanaatlanıw shegarası menen belgileymiz.

Paydalılıqtıń jáne bir tárepi bar, biz onı tutınıw waqtı dep ataymız. Tutınıw waqtı qanshelli qolaylı hám waqıttı únemlese, qarıydar ushın sonsha maqul boladı. Máselen, eki shańaraqtı alayıq. Birinshi shańaraq palaw tayarlaw ushın tayar tuwralǵan geshirdi 300 swmnan satıp aladı. Ekinshi semya bolsa pútin geshirdi 150 swmnan satıp aladı hám ózi qırshıp tuwraydı.

Buǵan yarım saat waqıt ketedi, dep aytayıq. Demek yarım saat waqıt sarp etken ekinshi semya

150 swm únemleydi. Biraq yarım saat waqıttıń qádiri joqarı bolǵan semyada, sol yarım saattı basqa iske sarplap (máselen ónermentshilikke), 200 swm pul tabadı. Sol sebepten bahası joqarıraq bolsa da tuwralǵan geshirdi satıp aladı.

Bahaǵa tásir etiwshi jáne bir faktor bul báseki bolıp esaplanadı: ol bahaǵa usınıs arqalı tásir kórsetedi. Eger básekishiler kóp bolsa, baha tómenleydi, eger az bolsa, baha bálent bolıwı múmkin. Máselen, búgin bazarǵa 1 tonna alma usınıs etildi, dep esaplayıq. Eger usı ónim 20 satıwshınıń qolında bolsa, 350 swmnan, 10 satıwshınıń qolında bolsa, 450 swmnan satılıwı múmkin. Demek, birinshi jaǵdayda báseki bar, ekinshi jaǵdayda bolsa báseki joq.

Bahanıń jetilisiwine inflyaсiya hám óz tásirin tiygizedi. Inflyaсiya tutınıwshıǵa keri tásir tiygizedi, sebebi bul islep shıǵarıw qárejetleriniń ósip barıwı hám tovarlar qıtshılıǵınıń kóbeyiwi esabınan júzege keledi.

Juwmaqlap aytqanda, bahanı júzege keltiriwshi faktorlar oǵan hár qıylı dárejede tásir kórsetedi hám soǵan qarata baha tebrenip turadı. Onıń tómengi hám joqarı shegarası bar.

Tómengi shegara islep shıǵarıw qárejetleri menen belgilenedi, yaǵnıy baha dárejesi qárejetti qaplap, az bolsa da payda alıw imkanın beriwi kerek. Máselen, islep shıǵarılǵan tovar 1000 swmǵa tústi, onı hesh bolmaǵanda 1050 swmǵa satıw kerek, sonda ol 50 swm payda kóredi. Eger ónimdi ol 995 swmnan satsa hám zıyan kóredi, demek, monopol abroydaǵı qarıydar hám bahanı ózi bilgenishe túsire almaydı, sebebi onıń tómengi shegarası bar.

Bahanıń joqarı shegarası bolsa qarıydardıń satıp alıw qábiletin belgileydi. Mısalı ushın, tovardıń bahası 10.000 swm bolsa, bazarda 300 satılıwı múmkin, baha

12.000 swmǵa kóterilse 50 danası satılmay, olarǵa ketken qárejet hám qaplanbay qaladı. Demek, payda alıw málim bir baha dárejesinde bolıwı kerek.

69

2. Baha túrleri

Ádette «baha» sózi ulıwmalasqan túsinik sıpatında qabıl etiledi. Oǵan tovar, xızmet atı qosılǵanda ǵana, ayqınlasqanday boladı.

Máselen, «muz qaymaq bahası», «kino bileti bahası» deyilgende ǵana anıqlıq kirgendey boladı. Haqıyqatında bolsa, ekonomikada bir ǵana «baha» sózi negizinde onıń hár qıylı túrleri jatadı hám onı tómendegi túrlerge bóliw múmkin.

Demping baha, ol qarsılaslardı sıǵıp shıǵarıp, óz ornın iyelewde qollanıladı, yaǵnıy oǵada tómen bahalardıń qollanılıwı bolıp tabıladı. Demping baha qarsılasın sındırıp, básekini hálsizlendiriw ushın paydalanǵanlıǵı sebepli, onı mámleket biykarlaydı. Sonıń ushın bul baha jasırın qollanıladı.

Standart bahalar qarıydar jaǵdayına qarap qollanıladı. Bunda baha ózgermese de payda kóbeyiwi múmkin. Mısalı ushın, shokolad bahasın ózgertpegen halda, onı arzanraq qaǵazǵa orap, quramındaǵı qant hám sarı may muǵdarın kemeytiriw múmkin.

Ózgermeli bahalar sharayatqa qaray asırılıp, yaki kemeytirilip turıladı. Mısalı ushın, qanday da bir tovarǵa talap joqarı bolǵanda, soǵan qaray onıń bahası da bálent boladı, ádettegi tovar jaǵdayına kelgen soń bahası arzanlastırıladı yaki máselen, qıs máwsimi baslanǵanda qıskı tovarlar bahası bálent, máwsim aqırına shekem arzanlasadı.

Arnawlı hújjetlerde belgilep qoyılǵan baha hám tarifler preyskurant bahalar deyiledi. Ol qarıydar ushın maǵlıwmatnama baha bolıp, tovar sol baha átirapında satılıwın bildiredi.

Bundan tısqarı, tovarlardıń satılıwı kólemine qaray, kótere (kontrakt) hám usaqlap satıw bahaları ózgeshelenedi. Kótere bahalarda tovarlardıń úlken bólegi satıladı hám bahalar bir qansha tómen boladı. Xalıqtıń tutınıw tovarları bolsa, tiykarınan, usaqlap satıw bahalarında satıladı.

Bahalar belgili territoriyalar boyınsha da ózgesheleniwi múmkin. Sonıń ushın da bazardıń túrine qaray jergilikli, milliy hám jer júzlik bahaları ámel qıladı. Jergilikli baha tek ǵana belgili bazarǵa tán bolıp, sol territoriya dógeregindegi faktorlar tásirinde payda boladı. Milliy bazar bahası bir mámleket dógereginde ámel etiwshi bahalar bolıp tabıladı. Jer júzlik baha degende, jáxán bazarında xalıq aralıq sawda - satıq tájriybesinde tán alınǵan bahalar túsiniledi. Bul bahalar óz-ara parıqlansa da bir - birine jaqın, sebebi olar birdey faktorlar tásirinde qáliplesedi. Biraq faktorlardıń tásir dárejesi hár túrli bolǵanı ushın olar birdey emes.

Mámleket tárepinen joqarı shegarasınıń belgileniwi hám onnan artıp ketpeytuǵın bahalar - limit bahalar dep ataladı. Bul bahalar járdeminde inflyaсiya jılawlawdı hárekette boladı.

Dotaсiyalanǵan baha - bul mámleket byudjeti esabınan, kem dáramatlı shańaraqlar, jumıssız hám mayıplardı turmıslıq zárúr ónimler menen kem bolsada támiy-inlep turıw ushın arnawlı arzanlastırılǵan bahalar bolıp esaplanadı.

Erkin bazar bahaları talap hám usınıs tiykarında qáliplesedi. Erkin bahalar satıwshıǵa da, qarıydarǵa da qolaylı bolǵan, yaǵnıy barlıq bazar subektleri máplerin jámlestiredi.

3. Ózbekstanda baha siyasatı

Bazarda payda bolatuǵın baha bazar ekonomikasınıń aynası bolsa, báseki onı júzege keltiriwshi kúsh bolıp tabıladı. Báseki hám baha mexanizmleri óz tásirleri menen bazardı háreketlendiriwshi tiykarǵı mexanizmler bolıp, bazar ekonomikasınıń basqarılıwında sheshiwshi áhmiyetke iye. Báseki ortalıǵın júzege keltiriw menen baylanıslı bolǵan máselelerden biri baha siyasatı bolıp tabıladı. Soсiallıq tańlaw aqıbetinde kárxanalardıń bir bólegi irilenip, monopol statusqa iye boladı. Olar ózara kelisip, erkin bahalar ornına monopol bahalardı ornata baslaydı.

Bunıń nátiyjesinde básekiles kárxanalar kemeyip ekonomikalıq erkinlik sheklenedi hám óz náwbetinde monopoliyadan paydalanıp tovarlar bahasın arzanlas-

70