Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

Bazar ekonomikasınıń ózine say rawajlanıw mexanizmi bolıp, ol ekonomikalıq qızıǵıwǵa, adamlardı toq hám tınısh jasawı, abırayǵa iye bolıwı, ómirde óz ornın tabıw kibi máplerdi júzege shıǵarıwǵa tiykarlanadı. Usı tárepleri menen menen bazar ekonomikası mexanizmi ekonomikalıq xoshametlewdiń mexanizmi bolıp tabıladı.

Bazar ekonomikasına tán belgilerinen jáne biri erkin bahalardıń ámel qılıwı, bunda bazar subektleri bazardaǵı talap hám usınıslarǵa qarap, joqarı payda alıw maqsetinde háreket etediler. Jeke máp tuyǵısı, olardı kem qárejet jumsap, sıpatlı ónim islep shıǵarıwǵa iytermeleydi.

Bazar ekonomikası adamlar alatuǵın dáramatlardı sheklemeydi. Bazar jámiyet aǵzaların bayıtıwǵa imkan jaratadı.

Bazar ekonomikası sharayatında tómendegi nızamlar ámel qıladı. Bular:

qun nızamı;

pul aylanısı nızamı;

talap hám usınıs nızamı;

Qun nızamı tovar islep shıǵarıw sharayatında tovar islep shıǵarıwshılar ortasındaǵı baylanıslırdı, soсiallıq mánisin, bólistiriwdi xoshametlewdi tártipke salıwshı obektiv ekonomikalıq nızam esaplanadı. Ol boyınsha tovar islep shıǵarıw hám almastırıw olardıń qunı tiykarında alıp barıladı.

Pul aylanısı nızamı bazar ekonomikasınıń obektiv nızamı sıpatıda aylanıstaǵı pul muǵdarın basqarıwdı ámelge asıradı. Oǵan kóre aylanıs ushın zárúr pul muǵdarı anıqlanıp, usı tiykarda pul emissiyasi ótkiziledi. Bul bolsa puldıń teńsalmaqlılıǵın támiynleydi.

Talap hám usınıs nızamı bolsa, jámiyette halıqtıń tólew qábiletiniń qanday ekenligin anıqlawǵa hám soǵan tiykarlanıp kerekli ónim islep shıǵarıwdı talap etedi.

Joqarıda keltirip ótilgen pikirlerge juwmaq etip bazar ekonomikasına tómendegishe táriyp beriwimiz múmkin. Bazar ekonomikası - bul erkin báseki tiykarında tovar islep shıǵarıw, túrli xızmetler kórsetiwdi shólkemlestiriw, ekonomikalıq nızamlar tiykarında bólistiriw, almastırıw hám tutınıwdı shólkemlestiretuǵın hám mámleket tárepinen basqarılıwı támiynlenetuǵın demokratiyalıq tiykarda shólkemlestirilgen ekonomikalıq kompleks esaplanadı.

Respublika ekonomikasın bazar ekonomikası tiykarında shólkemlestiriw, islep shıǵarıw subektleri óz ara jaqın ekonomikalıq baylanıslarda bolıwı hám óz ara birgelikte háreket etiwin támiynleydi. Sonıń ushın mámleket ekonomikasın bazar qatnasıqları tiykarında shólkemlestiriw, yaǵnıy bazar ekonomikasına ótiw zárúr. Sabıq Awqamda ekonomika oraydan turıp basqarılǵan. Bunday sharayatta erkin báseki, resurslardı tejew, ónimdi talapqa juwap beretuǵın, sıpatlı hám arzan etip islep shıǵarıw degen nárse bolmaǵan. Ekonomikaǵa iyesizlershe múnásibette bolıp, ekonomikalıq resurslar talan taraj qılınǵan. Bul jaǵday bolsa adamlar turmıs dárejesin bazar ekonomikasına tiykarlanǵan mámleketlerge salıstırǵanda bir qansha arqada qalıwına sebep bolǵan. Demek, bazar ekonomikasına ótiw tarixıy zárúriyat sebepli ótiwi anıq bolıp qalǵan. Biz joqarıda bazar ekonomikasınıń abzal táreplerin keltirip óttik. Biraq, bazar ekonomikası tártipsiz, tábiyiy háreketlerden de awlaq emes. Bul xaqqında Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov: «Bazar ekonomikasına ótiw mashqalalarına tik kóz benen, real qaraw kerek.

Bazar ekonomikasınıń tek ǵana unamlı táreplerin ǵana emes, bálki onıń unamsız táreplerinde kóre biliwi kerek. Bazarǵa, ásirese onıń qáliplesiw basqıshında uzaq hám tereń ekonomikalıq krizisler, jumıssızlıqtıń ósiwi, puldıń qádirsizleniwi, kópǵana kárxanalardıń sınıwı hám isbilermenlerdiń bankrot bolıwı, halıqtıń materiallıq támiynat jaǵınan keskin ózgesheleniwi, nızamǵa qayshı háreketler hám jınayatlardıń ósiwi tán boladı. Bazardıń bul illetlerin

51

3. Bazardıń túrleri

Bazardaǵı tovarlardıń hár qıylılıǵı onıń quramalı dúziliske iye ekenliginen derek beredi. Bunnan tısqarı, islep shıǵarıwshılar hám tutınıwshılardıń kóp qırlı quramalı baylanıslardıń ámel etiwi de bazardıń quramalı mexanizm e kenliginen derek beredi.

Bazardıń ishki dúzilisi quramalı bolǵanlıǵı sebepli onı túrli kriteriyalar boyınsha túrlerge bólemiz.

I. Territoriyalıq jaylasıwına qarap:

1.Jergilikli bazar – qala, awıldaǵı bazar (Chorsu bazarı, Alay bazarı, Tashkent bazarı hám basqalar).

2.Milliy yaki ishki bazar – bul málim bir mámlekettiń bazarı (Ózbekstan bazarı, Rossiya bazarı, Ullı Britaniya bazarı, Qıtay bazarı hám t.b.lar).

3.Regionallıq bazar – bir territoriya yaki bir neshe mámleketlerdiń birlesken bazarı (Evropa ekonomikalıq awqamı, Oraylıq Aziya yaki Aziya bazarı, Batıs Evropa bazarı hám t.b.lar)

4.Jáhán bazarı – rawajlanǵan mámleketler ekonomikasın qamrap aladı.

II. Jetiklilik dárejesine qarap:

1.Rawajlanbaǵan bazar – qáliplesip atırǵan bazar bolıp, tosınanlı qásiyetke iye. Bunda almastırıw kóbinese barter usılında alıp barıladı, sebebi ol pul ele aylanısqa shıqpaǵan yaki pul kriziske ushıraǵan sharayatta ámel qıladı.

2.Klassikalıq yaki erkin bazar – bunda bazarda kóp sanlı islep shıǵarıwshılar hám tutınıwshılar qatnasadı hám olar ortasındaǵı múnásibet erkin básekege tiykarlanǵan, bahalar bolsa talap hám usınıs ortasındaǵı qatnas arqalı qáliplesedi.

3.Házirgi zaman rawajlanǵan bazarı – bunda mámleket de bazar qatnasıwshısı bolıp, bazar tártiplesken boladı, mámleket tárepinen basqarıladı.

III. Ámel qılıw xarakterine qarap:

1.Nızamlı bazar;

2.Tártipsiz bazar;

IV. Báseki gúresine qarap:

1.Erkin báseki bazarında islep shıǵarıwshılar, tutınıwshılar erkin ekonomikalıq hárekette boladı;

2.Monopolistik bazarda kóp mayda firmalar hár qıylı tovarlardı islepshıǵarıwda erkin hárekette boladı;

3.Oligopoliya bazarında iri firmalar bir túrdegi yaki hár qıylı túrdegitovarlardı islep

shıǵarıwda húkimranlıq qıladı;

4. Sap monopoliya bazarında iri bir firma ónimlerdi islep shıǵarıwda jeke ózihúkimranlıq etedi, derlik báseke bolmaydı.

V. Mazmunı hám isletiliwine qarap, yaǵnıy bazar obektiniń túrlerineqarap:

1.Tutınıw tovarları bazarı – bunda islep shıǵarıw hám tutınıw ushın zárúrbolǵan sanaat hám azıq –awqat ónimleri satıladı;

2.Xızmet kórsetiw bazarı – bunda halıq, kárxanalar hám mámleketke hár qıylı xızmetler usınıs etiledi. Máselen, kommunal – turmıslıq xızmet; turizm, transport, mediсinalıq, repetitorlik xızmetleri, xabar quralları menen támiynlew xızmeti hám t.b.lar;

3.Úy–jay bazarı – bunda kóshpes múlk penen sawda–satıq qılınadı;

4.Miynet kúshi yaki miynet bazarı – bunda bazar ekonomikasınıń tábiyatınan kelip shıqqan halda, miynet kúshi de tovar sıpatıda satıladı. Bul is penen tiykarınan miynet birjaları shuǵıllanadı;

5.Investiсiya bazarı – finans bazarınıń ózine tán kórinisi bolıp, onı eki buwınǵa ajıratıw múmkin: 1 - ssuda kapitalı bazarı hám 2 – qımbat bahalı qaǵazlar bazarı.

53

Birinshi bazarda, tiykarınan, hár qıylı kreditler beriledi.

Ekinshi bazarda bolsa akсiya, obligaсiya, veksel, chek, depozit kibiler satıladı.

6. Innovaсiya bazarı yaki intellektual bazar - onda aqılıy miynet jemisi esaplanatuǵın texnikalıq jańalıqlar, oylap tabıwshılıq hám raсionalizatorlıq usınısları, ilmiy ideyalar, isskustvo hám ádebiyat shıǵarmaları, hár qıylı maǵlıwmatlar aldı – sattı qılınadı hám t.b.

VI. Aylanısqa shıǵarılatuǵın ónimlerdiń túrlerine qarap:

1.Kótere satıw bazarda tiykarınan kóp muǵdardaǵı tovarlardıń aldı-sattısı ámelge asırıladı;

2.Usaqlap satıw bazarı kótere satıw bazardan parıq qılǵan halda tovarlardı, tiykarınan kem muǵdarda satıw ámelge asırıladı hám t.b.

Joqarıda keltirip ótilgen hár qıylı túrdegi bazarlar bir–biri menen óz ara baylanıslı hám bir– birin tolıqtırǵan halda rawajlanadı. Olar ortasındaǵı teńsalmaqlılıq nátiyjesinde ekonomikalıq teńsalmaqlılıq júzege keledi.

4. Bazar infrastrukturası hám onıń elementleri

Bazar sharayatında qarıydardıń húkimi áhmiyetli esaplanadı. Yaǵnıy qarıydar ózine ne kerek ekenligin ózi belgileydi, tovar onı qanaatlandıradıma yaki qanaatlandırmaydıma?

Biraq sonıń menen birge qarıydar bazardıń uzaq yaki jaqınlıǵın, oǵan jetip barıwı ushın transport qurallarınıń qolaylıǵı, bazardaǵı ónimlerdiń sıpatı hám bahasınıń qanaatlandırarlı bolıwı menen qızıǵadı. Bul máseleniń bir tárepi. Máseleniń ekinshi tárepinde bolsa, ónim islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiwshi tarawlardıń ózine tán talap hám qásiyetleri jatadı. Bul jaǵday tábiyiy esaplanıp, tutınıwshılar menen islep shıǵarıwshı hám xızmet kórsetiwshiler ortasında keskin qarama - qarsılıqlardı keltirip shıǵaradı. Usınday sharayatta bazar infradúzilmesi júzege keletuǵın bárshe qarama - qarsılıqlardı sheshiw, yaǵnıy hám tutınıwshılardıń talapların qanaatlandırıw, hám islep shıǵarıw hám sawda ushın qolay sharayat jaratıp beriwden ibarat boladı.

Xosh, solay eken, bazar infrastrukturası ne?

«Bazar qatnasıqların qáliplestiriw tiyisli ortalıqsız – tovar, pul bazarlarında hám miynet resursları bazarında xojalıq júrgiziwshi subektler ortasında óz ara baylanıstıń támiynleniwi kerek bolǵan bazar infrastrukturasız kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı… Bazarǵa ótiwden aldın bazar infrastrukturasın jaratıw zárúr. Finans, bank–kredit sistemaları menen baylanıslı máselelerdi sheshiw, qamsızlandırıw, auditorlıq, yuridikalıq hám konsalting firmaları hámde shólkemlerin, birja sistemasın jaratıw zárúr» ([4]. 260–261 betler).

Bazar infradúzilmesiniń bul bárshe elementleri islep shıǵarıwshılardıń sawda – satıq, finans

– kredit jumıslarına, sherik tabıwına, miynet kúshin jallawǵa kómeklesedi, mámlekettiń ekonomikanı tártipke salıwshı ilájların ámelge asıradı, islep shıǵarıwshılar menen tutınıwshılar ortasında baylanıslar ornatıwǵa járdem beredi. Olardıń ayırımları mámleket sistemasındaǵı kárxana hám shólkemler bolsa, qalǵanları ǵárezsiz shólkemlerden ibarat bolıp, kórsetilgen xızmeti ushın xaqı aladı.

Bazar infrastrukturasınıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat:

1.Sanaat ónimleri boyınsha: qabıl etiw, ornatıw, jaylastırıw, saqlaw, talapqa muwapıq tutınıw ushın jetkizip beriw;

2.Awıl xojalıq ónimleri boyınsha: qabıl etiw, juwıw, qurıtıw, sortlarǵa ajıratıw, jaylastırıw, ornatıw, konteynerlerge salıw, saqlaw, kerek bolǵanda suwıtıw hám tutınıw ushın bir tempte jetkizip beriw;

54

3.Barlıq túrdegi ónim ushın: iri tutınıwshılarǵa jetkizip beriw ushın tovarlardı toplaw yaki kerisinshe, mayda tutınıwshılarǵa talapqa muwapıq jetkizip beriw ushın iri partiyadaǵı tovarlardıń komplektin maydalastırıw;

4.Isbilermenlik háreketin kreditlestiriw;

5.Isbilermenlik táwekelshiligin qamsızlandırıw;

6.Tovar tabıwdı támiynlew;

7.Isbilermenlerdi dizimnen ótkiziw;

8.Bazar qatnasıwshılarınıń máplerin xuqıqıy qorǵaw;

9.Bazar qatnasıwshılarına konsalting, injiniring, auditor, proekt–smeta xızmetin kórsetiw.

Solay etip, bazar infrastrukturası hám onıń elementleri barlıq bazar túrleriniń ámel qılıwı hámde mámleketlar ara ekonomikalıq qatnasıqlardı tártipke salıwdı támiynleydi.

Tiykarǵı atama hám túsinikler:

Bazar ekonomikası. Bazar ekonomikasınıń tiykarǵı belgileri. Bazar ekonomikasında ámel qılıwshı tiykarǵı nızamlar, bazar mexanizmi, bazar strukturası, bazar obekti, bazar subekti. Bazardıń wazıypaları: xabar, dáldálshılıq, bahalardı qáliplestiriw, basqarıw, bazar qatnasıqları, bazardıń túrleri. Bazar infradúzilmesi; bazar infradúzilmesiniń wazıypaları: audit; konsalting; investiсiya; innovaсiya.

6.1– tema: Ózbekstan Respublikasında bazar ekonomikasınıń qáliplesiwi 1. Ózbekstanda ekonomikalıq reformalardıń zárúrligi hám olardıń

tiykarǵı shártleri

Bizge málim, XX ásirdiń aqırında dúnyanıń rawajlanıwında áhmiyetli ózgerisler júz berdi. Yaǵnıy sabıq soсialistlik awqamlas respublikalar ǵárezsiz boldı. Bul jaǵday ǵárezsiz mámleketler ortasında jámiyetlik - ekonomikalıq baylanıslardı ornatıwda hám ulıwma olardıń rawajlanıwında bir qansha mashqalalardı júzege keltirdi. Bul mashqalalardıń kóplerin jáhán kóleminde ǵana sheshiw múmkin bolıp qaldı. Bul bolsa óz náwbetinde dúnya tanımaytuǵın, jańadan qáliplestirilgen ǵárezsiz mámleketlerdiń jáhán xojalıǵına kirip barıwı, solay eken, bul mámleket ekonomikasın jáhán talaplarına juwap beretuǵın tárizde qáliplestirip, rawajlandırıwdı zárúr etip qoyadı. Bul álbette júdá quramalı proсess. Sebebi Sabıq Awqam quramında bolǵan bárshe respublikalar ekonomikası tómen jaǵdayda edi. Ózbekstanǵa da basqa ǵárezsiz mámleketlerdey tómen ekonomika miyras bolıp qaldı. Onıń turmısqa jaramlı emesligi, ekonomikalıq sistema mámleket múlkshiligine tiykarlanǵanlıǵı, kárxanalardıń orayǵa qaramlılıǵı hám ekonomikalıq xuqıqlarǵa iye emesligi, xalıq xojalıǵı hádden tısqarı monopoliyalastırılǵanlıǵı mámleket halqınıń turmıs dárejesin júdá páseytirip jibergen edi. Qısqası, buyrıqpazlıqqa tiykarlanǵan ekonomika islep shıǵarıw pátleriniń pásiyip ketiwine, barǵan sayın kúsheyip baratıǵan ekonomikalıq krizis, giperinflyaсiya kibi kópǵana jámiyetke zıyan keltiriwshi hádiyseler menen sáwlelenedi. Ulıwma alǵanda Ózbekstan Sabıq Awqam dáwirinde shiyki zat jetkizip beriwshi bazaǵa aylanıp qalǵan edi.

Respublika territoriyasındaǵı kárxanalardıń kópshiligi ónimdi ishki bazar ushın emes, bálki basqa awqamlas respublikalar ushın islep shıǵaratuǵın edi. Tarmaqlarda juwmaqlanbaǵan texnologiya proсessine iye islep shıǵarıw shólkemlestirilgen edi. Olar shiyki zattı dáslepki qayta islew hám yarım tayar ónimlerdi shıǵaratuǵın edi. Bul ónimlerdi arzanǵa satıp, basqa respublikalarda olardı tayar ónim halına keltirilgennen keyin, onı qımbat bahada Respublika ushın satıp alınar edi. Sonıń nátiyjesinde 1990-jılda Ózbekstannıń respublikalar ara sawda

55

aynalısında keri sawda 3,7 milliard rubldi yaki milliy ónimniń 11 proсentin quradı. Bunnan tısqarı, respublikamız neft hám basqa energetika derekleri menen ózin - ózi támiynlew imkaniyatına iye bolsada, shetten 10 million tonnadan artıq neft satıp alatuǵın edi. Sonıń menen birge halıq ushın zárúr bolǵan ónimler ǵálle, qant, gósh, sút ónimleri, kartoshka kibilerdi de tiykarınan shetten satıp alınatuǵın edi.

Respublikanıń 2003-jılǵa kelip sırtqı sawda oborotı 6689,2 mln. AQSh dolların quradı.

Bul kórsetkish 2002-jılǵa salıstırǵanda 2003jılda 17,3 proсentke kóbeygen. Ulıwma sırtqı sawda oborotınıń 31,4 proсenti yaki 2105,4 mln AQSh dollarında ǴMA mámleketleri úlesine tuwrı kelgen. Bul kórsetkish 2002–2003 jıllar ishinde 15,4 proсentke, uzaqdaǵı shet el mámleketleri menen bolsa, 18,2 proсentke ([16]. 14–bet) kóbeygen.

Islep shıǵarıw faktorlarınan nátiyjeli paydalanbaslıq nátiyjesinde mámleket milliy dáramatı

ósiwi júdá tómen edi. Bunnan tısqarı, kóbirek ónim islep shıǵarıw maqsetinde tábiyiy resurslardan paydalanıw, respublika tabiyiy resursları hám ekologiyalıq ortalıqqa da júdá úlken muǵdarda, qaytarıp bolmaytuǵın dárejede zıyan jetkizildi. Buǵan Aral apatshılıǵın mısal etip alıwımız múmkin.

Joqarıda keltirilgen unamsız aqıbetler nátiyjesinde respublikamızǵa ǵárezsizlikke iye bolǵan waqıtta tómen rawajlanǵan ekonomika Sabıq Awqamnan miyrasbolıp qalǵan edi.

Bul kibi jaǵday tek ǵana bizde emes, basqa respublikalarda da gúzetildi. Sonıń ushın, Awqam tarqalıp ketkennen keyin, awqamdaǵı respublikalar basshıları hár bir respublika ushın bazar ekonomikasına ótiwdiń ayırıqsha proektlerin islep shıǵıwdı usınıs qılǵanlar. Ózbekstanda da bazar qatnasıqlarınan keń paydalanıw jolı menen ekonomikanı turaqlastrıw respublika dástúri islep shıǵıldı.

Bul dástur bazar ekonomikasına ótiw bul jámiyetlik islep shıǵarıw, respublika xalıq xojalıǵınıń nátiyjeliligin asırıwdıń áhmiyetli quralı bolıp, halıqtıń turmıs dárejesin kóteriw, olardıń soсiallıq járdemge mútáj qatlamların mámleketlik qorǵawın támiynlew, respublika siyasiy hám ekonomikalıq ǵárezsizligine erisiwge tiykar jaratatuǵın birden-bir jol edi.

2. Respublikada bazar reformaların ámelge asırıw hám onıń tiykarǵı baǵdarları

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, Sabıq Awqam tarqalǵannan keyin, ǵárezsizlikke erisken respublikalar bazar ekonomikasına ótiw jolın tańladı. Biraq bul wazıypanı bárshe birdey, yaǵnıy bir joybar tiykarında alıp bara almas edi. Sebebi bárshe respublikalar ekonomikasınıń rawajlanıw dárejesi hám quramı hár qıylı edi.

Sonıń ushın Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov: «Soсiallıq baǵdarlanǵan bazar ekonomikasın qurıwda respublikanıń ózine tán qásiyetlerin esapqa alatuǵın,

Ózbekstannıń keshegi, házirgi kúni hám kelesi rawajlanıwına tolıq mas keletuǵın absolyut jańa standartları, ózine tán jol zárúr» degen ([4].72 bet) edi.

Usıǵan tiykar rejeli – oraylasqan ekonomikadan bazar sisteması, yaǵnıy ulıwma jańa sharayatlarda islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw formaları tárepine respublikamız óz shárt - sharayatların esapqa alǵan halda dáslepki qádemlerdi qoydı. Bul qádemler

«sekiriw» yaki «shok usılı» jolı menen emes, bálki tınısh, maqsetke baǵdarlanǵan háreketler menen adımladı. Bugin Ózbekstannıń tarixıy, milliy hám mádeniy qásiyetleri esapqa alındı. Sebebi, mánisine kóre «shok usılı» menen dawalaw ekonomikalıq revolyuсiyanıń forması esaplanadı. Bizde bolsa, biziń ekonomikalıq rawajlanıw dárejemizdi, halıqtıń quramı hám turmıs dárejesin esapqa alǵan halda bul joldı qollap bolmas edi. Usıǵan tiykarlanıp Prezidentimiz bir qansha mámleketlerge barıp, olardıń tájriybelerin úyrenip, bazar qatnasıqlarına ótiwdiń ózine tán jolın islep shıqtı. Bul haqqında I.A.Karimov tómendegilerdi aytıp ótedi:

56

«Biz basqa mámleketlerdiń rawajlanıw proсessinde toplaǵan hám respublika sharayatında engiziwge bolatuǵın bárshe unamlı tájriybelerden paydalanıw imkaniyatın biykarlamaymız. Házirgi waqıtta birer bir standarttan, hátteki ol belgili bir mámlekette unamlı nátiyjelerge alıp kelgen bolsa da, olardan nusha kóshiriw ulıwma jaramaydı. Sonısı anıq ráwshan, belgili qural hám usıllar qaysı mámleket ushın baǵdarlanǵan bolsa, olar usı mámleketke tán bolǵan belgili sharayatlarda ǵana unamlı nátiyje beriwi múmkin» ([4].8788 betler).

Respublikada ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwdıń tiykarǵı baǵdar-ları tómendegilerden ibarat:

1.Múlkiy qatnasıqlardı reformalaw;

2.Agrar reformalar;

3.Finans-kredit hám baha siyasatı;

4.Basqarıw sistemasın reformalaw hám bazar infractrukturasın jaratıw;

5.Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar reforması;

6.Jámiyetlik reformalar.

Ekonomikalıq reformalardıń bul tiykarǵı baǵdarları I.A.Karimovtıń «Ózbekistan ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw jolında» kitabında bayan etildi.

Ózbekstannıń bazar qatnasıqlarına ótiwiniń ózine tánligi hám jańa tábiyatı, onıń finanslıq qásiyetlerinde, logikalıq óz ara baylanısqan mámlekettiń bazar qatnasıqlarına ótiwi Prezident I.A.Karimov tárepinen islep shıǵılǵan bes prinсipte óz sáwleleniwin tapqan.

Bul prinсipler tómendegiler:

Birinshiden, ekonomikanı ideologiyadan azat etiw. Ekonomikanıń ústin turıwı, onıń ishki mazmunın qurawı lazım.

Ekinshiden, quramalı ótiw dáwirinde mámlekettiń ózi bas reformator bolıwı zárur.

Mámleket pútkil xalıqtıń máplerin gózlep, reformalar proсessiniń baslawshısı bolıwı, ekonomikalıq rawajlanıwdıń jetekshi baǵdarların belgilew, ekonomikada, jámiyetlik tarawda hám suveren mámleketimizdiń jámiyetlik – siyasiy ómirinde túp ózgerislerdi ámelge asırıw siyasatın islep shıǵıwı hám izshil ámelge asırıwı kerek.

Úshinshiden, pútkil jańalanıw hám rawajlanıw proсessi nızamlarǵa tiykarlanıwı kerek. Ekonomikalıq ózgerisler sınalǵan ámeliy kúshke iye bolǵan nızamlarǵa tayanǵanda ǵana bul ózgerisler sezilerli nátiyjeler beriwi múmkin.

Tórtinshiden, demografiya tarawındaǵı real jaǵdaydı, halıqtıń real turmıs dárejesin esapqa alǵan halda bazar qatnasıqlarına ótiw menen bir qatarda adamlardı soсiallıq qorǵaw tarawında kúshli ilájlardı aldınnan ámelge asırıw kerek. Soсiallıq qorǵaw hám kepilliklerdiń kushli, tásirsheń mexanizmi ámel qılǵanda ǵana jámiyetlik–siyasiy turaqlılıqtı saqlaǵan halda bazar ekonomikasına qaray tınımsız rawajlanıp barıwdı támiynlew múmkin.

Besinshiden, jańa ekonomikalıq, bazar qatnasıqların puxta oylap, basqıshpa - basqısh qarar taptırıw lazım…. Sonıń menen birge bazarǵa basqıshpa– basqısh ótiw prinсipi ayırıqsha itibarǵa ılayıq. Bul jetekshi prinсiplerden biri. Ol ekonomikalıq reformalardıń pútkil ishki logokasın, rawajlanıp barıwı hám xarakterin belgilep beredi ([6]. 10–11 betler), degen.

Solay etip, reformalardıń bárshe baǵdarları hám bazar qatnasıqlarına ótiw prinсipleri bar ekonomikalıq sistemanıń izshillik penen bazar ekonomikasına ótiwge qaratılǵanlıǵı menen sáwlelenedi.

57

3. Bazar qatnasıqlarına ótiw proсessinde makroekonomikalıq turaqlılıqqa erisiw wazıypaları

Respublikada bazar qatnasıqlarına ótiw dáwirinde ekonomika aldında bir qanshawazıypalar turadı. Bular:

-menshiklestiriw hám báseki ortalıǵın jaratıw proсesslerin tereńlestiriw;

-makroekonomikalıq turaqlılıqqa erisiw;

-milliy valyutanı bekkemlew;

-ekonomika stukturalıq dúzilisin túpten ózgertiw;

-soсiallıq kepilliklerdi jaratıw, yaǵnıy kushli jámiyetlik siyasat júrgiziw nátiyjesinde kushli demokratiyalıq mámleketti qáliplestiriw.

Bul wazıypalardı orınlawdıń teoriyalıq hám ámeliy tiykarların Prezidentimiz I.Karimovtıń «Ózbekstan ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw jolında» kitabında sáwlelendirip berilgen.

Bazar qatnasıqlarına ótiw dáwirinde mámleket múlkin menshiklestiriw nátiyjesinde eki tiykarǵı wazıypa sheshiledi. Birinshiden, mámleket ıqtıyarındaǵı múlk óziniń xaqıqıy iyeleriniń qolına tapsırıladı. Ekinshiden, kóp ukladlı ekonomika hám báseki ortalıǵın júzege keltiriledi.

Ekonomikanı turaqlastırıw bazar qatnasıqların qáliplestiriw jolındaǵı quramalı proсess. Ol eń aldı menen qıtshılıq jaǵdayın saplastırıwǵa qaratıladı. Qıtshılıq jaǵdayı kriziske ushırawdıń aldın alıw ushın islep shıǵarıw nátiyjeliligin asırıw, ónim hám xızmetlerdiń sıpatın jaqsılaw, olardıń túrlerin jetilistiriw, hámde básekige shıdamlı bolıwıǵa alıp keledi. Bul jaǵday bazarda talap hám usınıstıń teńsalmaqlılıqta bolıwın támiynleydi. Turaqlılıq bolsa keń mániste muwapıqlastırıw degendi ańlatadı, yaǵnıy makroekonomikalıq teńsalmaqlılıqtı ornatıw degendi ańlatadı. Bul bolsa óz náwbetinde islep shıǵarıwdıń birden páseyiwin, massalıq jumıssızlıqtı, inflyaсiyanıń aldın alıwǵa imkan beredi.

Turaqlılıqqa tómendegi jollar menen jantasıw múmkin:

Birinshiden, monetar jantasıw: ol puldıń qádirsizleniw dárejesin páseytirip turadı hám pul aylanısın turaqlastıradı.

Ekinshiden, islep shıǵarıw hám isbilermenlik xızmetin xoshametlep, ekonomikalıq turaqsızlılıqtı saplastırıwǵa háreket qıladı.

Bul jantasıwlar negizinde ekonomikalıq turaqlılıqqa erisiwdiń tiykarǵı miyzanları tómendegiler:

1. Islep shıǵarıw koleminiń qısqarıwına jol qoymaw;

2. Áhmiyetli tarmaqlarda islep shıǵarıwdı jetilistiriw ushın qolay sharayat-lardı jaratıw;

3.Mámleket byudjeti hám kárxanalardıń finanslıq jaǵdayın jaqsılaw;

4.Puldıń qádirsizleniwin toqtatıw;

5.Tólew balansı hám mámleket valyuta rezervleriniń jaǵdayın jaqsılaw;

6.Muwapıqlastırılǵan jámiyetlik siyasat tiykarında halıqtıń turmıs dáreje-sin jaqsılaw. Solay etip, Respublikada ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıw ekonomikada jańa bazar

qatnasıqlarına tiykar saladı, ekonomikalıq iskerlik erkinligi hám isbilermenlikti kórsetiw ushın sharayat jaratıp beredi hám jámiyetlik - ruwxıy tarawdaǵı jámiyetlik kepilliklerdi bekkemleydi.

Tiykarǵı atama hám túsinikler:

Ótiw dáwiri; bazar reformaları; ekonomikalıq reformalar; ekonomikalıq uklad;ekonomikanı erkinlestiriw; reformalar konсepсiyası; ekonomikanı turaqlastırıw

58

II – Bólim. Mikroekonomika 7– tema: Talap hám usınıs nızamı 1. Talap túsinigi hám talap nızamı

Bizge belgili, adamlar ómiri dawamında hár dayım bir nársege iye bolıwdı qáleydi. Adamlardıń jasawı hám kamal tabıwı ushın kerek bolatuǵın turmıslıq qurallarǵa bolǵan zárúriyatı mútájlik esaplanadı. Insan hár dayım ózine zárúr bolǵan nárselerdi satıp alıp, mútájliklerin qanaatlandırıwǵa háreket qıladı. Biraq mútájlikti qay dárejede qanaatlandırılıwı onıń belgili tovarǵa bolǵan talabı menen belgilenedi. Biraq ol adamnıń dáramatına, onıń satıp alıw qábiletine baylanıslı. Demek talap - bul pul menen támiynlengen mútájlik, mútájliktiń tek ǵana pul menen támiynlegen bólegi talap boladı, qalǵanı bolsa «qálew» bolıp qala beredi. Sonnan kelip shıǵıp talapqa tómendegishe táriyp beremiz.

Talap - bul tutınıwshınıń belgili jerde hám belgili waqıtta tovar yaki xızmet satıp alıw imkaniyatı.

Basqasha qılıp aytsaq, talap qarıydar qaltasındaǵı pulına baylanıslı boladı. Talaplar xár qıylı bolıp, birdey tovar yaki xızmetlerge bolǵan talaptıń eki túri

bar:

a)jeke talap - bul ayırıqsha alınǵan shaxs, shańaraq, kárxana yaki firmanıń tovardıń usı túrine bolǵan talabı;

b)bazar talabı - bul bir qansha, yaǵnıy kópshilik tutınıwshılardıń usı túrdegi tovar yaki xızmetke bolǵan talaplar jıyındısı. Talap muǵdarı hár dayım birdey bolmaydı, ol bir qansha faktorlar tásiri astında ózgerip turadı. Talapqa tásir etiwshi faktorlardıń eń tásirsheńi bul baha. Baha hám satıp alınatuǵın tovarlar muǵdarı ortasındaǵı bolatuǵın baylanıslılıqtı tómendegi tabliсa maǵlıwmatları tiykarında kórip shıǵamız:

1-tabliсa

Tabliсadan kórinip turıptı, tovar birliginiń bahası qanshelli tómen bolsa, tutınıwshılardıń satıp alıw quwatı, yaǵnıy satıp alıwı múmkin bolǵan tovar muǵdarı sonshelli kóp boladı hám kerisinshe.

Talap nızamınıń ózine tán qásiyeti sonnan ibarat, tovar bahası menen satıp alınıp atırǵan tovar muǵdarı ortasında keri baylanıs bar.

1 - suwret. Talap qıya sızıǵı

59

bul jerde: OP - tovarlar bahası. OQ - tovarlar muǵdarı. D - tovar talabı.

Tovar bahası menen tovar muǵdarı ortasındaǵı baylanıs tovar qıya sızıǵı deyiledi hám ol talap nızamın sáwlelendiredi.

Talap muǵdarına joqarıda aytıp ótilgenindey, bahadan tısqarı basqa bir neshe faktor tásir etedi. Bular:

1.Tutınıwshılardıń diydi hám ádetleriniń ózgeriwi. Ol tiykarınan reklamanıń yaki modanıń ózgeriwi nátiyjesinde júz beredi.

2.Bir-biriniń ornın basıwshı tovarlar. Máselen: eki qıylı bir túrdegi tovar bir qıylı talaptı qanaatlandırıwı múmkin. Bul tovarlardıń biriniń bahasınıń ózgeriwi, ekinshisine bolǵan talaptı ózgertedi.

3.Tolıqtırıwshı tovarlar bahalarınıń ózgeriwi. Máselen: kóp túrdegi tovarlar birgelikte satıp alınadı. Ayaq kiyim bahasınıń ósiwi oǵan bolǵan talaptı tómenletedi, sonın menen ayaq kiyim mayına bolǵan talap ta páseyedi.

4.Tovar paydalılıǵınıń ózgeriwi. Máselen: palız miywelerdiń máwsimge qarap, den sawlıq ushın payda ekenligi haqqındaǵı maǵlıwmat oǵan bolǵan talaptı asıradı.

5.Átirap–ortalıqtaǵı ózgerisler. Máselen: eger hawa ısıp ketse, salqın ishimlikler hám muzqaymaqqa bolǵan talap asadı hám kerisinshe.

6.Halıq dáramatlarınıń ózgeriwi, yaǵnıy halıq dáramatlarınıń asıwı, olardıń satıp alıw quwatın asıradı, bul bolsa tovarlarǵa bolǵan talaptı asıradı.

7.Halıq sanınıń ósiwi. Máselen: halıqtıń tuwılıw dárejesiniń ósiwi nátiyjesinde akusherlik xızmeti, mektepke shekemgi tárbiya, mektep tárbiyası kibi xızmetlerge, balalar ushın kerekli ónimlerge talap asadı.

Bahadan tısqarı talapqa tásir e tiwshi faktorlardıń bárshesi talaptı oń yaki shep tárepke jılısıwına alıp keledi, yaǵnıy baha ózgeriwi talap muǵdarın ózgertirse, sızılmada bul ózgeris talap qıya sızıǵı boylap gúzetiledi, bunda hár bir bahaǵa tán ráwishte ónim muǵdarı da ózgeredi.

Sızılmada bul tómendegishe sáwlelenedi:

2 - suwret. Talap qıya sızıǵınıń bahadan tısqarı faktorlar tásirinde ózgeriwi.

Talaptıń D1 yaki D2 tárepine ózgeriwi joqarıda keltirilgen, yaǵnıy bahaǵa baylanıslı bolmaǵan faktorlar nántiyjesi.

Talap D sızıǵı boyınsha ózriwine talap muǵdarınıń ózgiriwin hám sonıń menen birge talap nızamın sáwlelendiredi. Talaptıń D sızıǵı boyınsha ózgeriwi talap elastikligi deyiledi.

60