Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

ónim (JIÓ) - mámlekette belgili dáwir ishinde islep shıǵarılǵan ónim hám kórsetilgen xızmetler qunınıń jıyındısı. JIÓ ekonomikanıń túrli tarawları hám tarmaqları, kárxanaları

ónimleriniń jıyındısı sıpatıda táriplew múmkin. JIÓ quramına tómendegiler kiredi: tutınılǵan óndiris quralları qunı (amortizaсiya ajıratpaları), sarıp etilgen shiyki zat, janılǵı hám materiallardıń qunı, halıqtıń, kárxanalardıń dáramatları. JIÓ kórsetkishi ekonomikalıq iskerliktiń nátiyjesin anıq kórsete almaydı. Sebebi ekonomikanıń ayırım buwınlarında ayırım ónimler yaki olardıń bólekleri shiyki zat materialları sıpatıda bir neshe tarmaq kárxanalarında islep shıǵarıwǵa xızmet qıladı. Sol sebepli onda tákirariy esaplar júzege keledi. Buǵan jol qoymaslıq ushın JMÓ (jalpı milliy ónim)nen paydalanıladı. JMÓ jıl dawamında mámleket puqaraları tárepinen (jer júziniń qay jerinde bolıwınan qaramastan) jaratılǵan jámi tovar hám xızmetlerdiń bazar bahalarındaǵı ulıwma qunı esaplanadı. Bul ayırıqsha qunǵa iye bolǵan ólshem esaplanadı, sebebi ol millet párawanlıǵı haqqında kóp maǵlıwmat beredi, yaǵnıy JMÓ kóbeygen sayın tutınıwshılar alsa bolatuǵın tovarlar kóbirek boladı. JMÓ di ishki, yaǵnıy qárejetler hám dáramatlar jolı menen esaplaw múmkin. Qárejetler boyınsha esaplaǵanda, bárshe tutınıwshılardıń tovar hám xızmetlerdi satıp alıwǵa sarplaǵan pulı jámlenedi. Máselen, belgili jılda halıq óz tutınıwı ushın 40 mlrd.sum, firmalar, shólkemler, xojalıqlar 50 mlrd. swm, mámleket mekemeleri bolsa 30 mlrd. swm sarıplaǵan dep oylayıq. Demek, JMÓ di islep shıǵarıw qárejetleri (40+50+30=120) 120 mlrd. swmnan ibarat. Dáramatlar boyınsha JMÓ tovar hám xızmetlerdi satıwdan túsken pul dáramatların toplaw arqalı esaplanadı. Máselen: barlıq firma hám shólkemler 50 mlrd. swmlıq tovar hám xızmetlerdi satqan, fermer hám jámáát xojalıqları tamarqa iyeleri bolsa, ónim satıwdan 60 mlrd. swm dáramat alǵan. Mámleket kárxanalarınıń ónim hám xızmetlerdi satıwdan alǵan dáramatı 40 mlrd swm. Demek, JMÓ 150 mlrd. swm (50+60+40=150).

JMÓ esaplarında nominal hám real JMÓ kórsetkishleri bar. Aǵımdaǵı bazar bahalarında esaplanǵan milliy ónim nominal milliy ónim, ózgermes bahalarda esaplanǵan milliy ónim real milliy ónim deyiledi. Hár qıylı jıllarda islep shıǵarılǵan JMÓ qunın baha ózgermegen jaǵdayda salıstırıw múmkin. Bunnan tısqarı baha dárejesi ekonomikada inflyaсiya (baha dárejesiniń ósiwi) yaki deflyaсiya (baha dárejesiniń kemeyiwi) barlıǵın hám onıń qanday dárejede tásir etkenligin biliw imkanın beredi. Baha dárejesin indeks formasında sáwlelendirip, tómendegi kóriniste jazıw múmkin.

Aǵımdaǵı jıldaǵı tutınıwshılar sebetshesiniń bahası JMÓ niń indeksi = –––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Bazis jıldaǵı tutınıwshılar sebetshesiniń bahası

«Bazis jılı» salıstırıwdıń baslanǵısh dáwirin bildiredi. Biraq bahanıń ulıwma dárejesin esaplaw ushın JMÓ baha indeksinen paydalanıladı. Ol óz ishine tutınıw tovarlarınan tısqarı, investiсion tovarlar, mámleket tárepinen satıp alınatuǵın hámde xalıqara bazarda satılǵan hám satıp alınǵan tovar hám xızmetler bahalarında aladı. Demek, JMÓ ning bahalar indeksi nominal JMÓ di real JMÓ ge aylandırıp esaplaw imkanın beredi.

Onı tómendegishe esaplaw múmkin:

Nominal JMÓ Real JMÓ = ––––––––––––––

Bahalar indeksi

JMÓ kórsetkishine sap eksport (eksport hám import ortasındaǵı parıq) kiredi. Biraq túrli mámleketlerde sırtqı sawda salmaǵı hár kıylı. Sonıń ushın milliy ekonomika rawajlanıw dárejesin anıqlaw ushın JIÓ kórsetkishinen

41

paydalanıladı. JIÓ - mámleket territoriyasında bir jıl dawamında islep shıǵarılǵan, tamamlanǵan kórinistegi tovar hám xızmetlerdiń bazar bahalarındaǵı ulıwma qunı esaplanadı. Rawajlanǵan mámleketlerde XX ásirdiń 50 jıllarınan baslap statistikada JIÓ kórsetkishi qollanıla baslandı. Bul kórsetkish járdeminde milliy ekonomikanı rawajlanıw nızamlıqları hám tendenсiyaları analiz etiledi, basqa mámleketlerdiń ekonomikasınıń rawajlanıw nátiyjeleri menen salıstıradı, ekonomikanı islep shıǵarıw strukturasına baha beriledi, ekonomikanı qanshelli sırtqı ekonomikalıq baylanıslarǵa baylanıslı ekenligi anıqlanadı. JIÓ kórsetkishi JMÓ nen mámlekettiń sırtqı kapital sarplarınan alǵan payda saldosı muǵdarına parıq qıladı. Házirgi sharayatta iri kárxanalar iskerligi de kúsheyip barmaqta. Ózbekstanda JIÓ tiykarǵı ekonomikalıq kórsetkish esaplanadı.

Elimizdiń ekonomikasındaǵı ámelge asırılıp atırǵan strukturalıq ózgerisler ayrıqsha itibarǵa ılayıq.

Bizge burınǵı sovet sistemasınan bir tárepleme rawajlanǵan, tek shiyki zat jetiristiriwge baǵdarlanǵan, paxtanıń jeke biyligi qıyratıwshı dárejede háwij alǵan óndiris hám soсiallıq infrastruktura kútá izde qalǵan, xalıqtıń jan basına tutınıw kórsetkishi eń pás bolǵan ekonomika miyras bolıp qalǵanlıǵın hámmemizjaqsı bilemiz.

Ekonomikamızda júz berip atırǵan unamlı ózgerislerdi ayqın kóz aldımızǵa keltiriw ushın tómendegi сifrlardı keltirip ótpekshimen.

Eger bunnan onbes jıl burın, yaǵnıy 2000-jılda elimizdiń jalpı ishki óniminde sanaattıń úlesi tek 14,2 proсentti quraǵan bolsa, 2010-jılda bul kórsetkish 24 proсentti, awıl xojalıǵınıń úlesi bolsa, 30,1 proсentten 17,5 proсentke qısqardı.

2010-jılda awıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵarıw 2009-jılǵa salıstırǵanda 6,8 proсentke, 2000-jılǵa salıstırǵanda bolsa, 1,8 esege asqanı da usını kórsetedi.

Biziń bul baǵdardaǵı eń úlken tabısımız jalpı ishki ónim quramında kishi biznes hám isbilermenliktiń úlesiniń kóbeyiwine jáne elimiz ekonomikasın rawajlandırıwda onıń roliniń sezilerlik dárejede artqanında kórinbekte.

2000-jılda JIÓ niń derlik 31 proсenti ekonomikanı jedel rawajlandırıp atırǵan usı sektorınıń úlesine tuwra kelgen bolsa, 2010-jılda bul kórsetkish 52,5 proсentti quradı.

Kárxanalar arasında kooperaсiyalıq baylanıslar bekkemlenbekte, bul proсesske kishi kárxana hám jeke biznes subektleri barǵan sayın keń tartılmaqta.

2010-jılda ótkerilgen Xalıqaralıq sanaat yarmakası hám qooperraсiyalıq birjaǵa dúnyanıń 51 elinen 700 den aslam shet el firmaları hám kompaniyalarınıń wákilleri qatnastı, 500 den aslam jańa túrdegi ónim órsetildi, Kunı 2 trillion 600 milliard sumlıq swmlıq shártnamalarǵa qol qoyıldı.

Ótken jıl dawamında kishi biznes subektlerine ajıratılǵan kreditlerdiń kólemi

14 ese kóbeydi hám 2 trillion 700 milliard swmdı quradı. Sonıń ishinde, mikrokreditlerdiń kólemi 485 milliard swmnan asıp, bul kórsetkish 2009-jılǵa salıstırǵanda 1,5 ese kóbeydi.

Awıl xojalıǵın reformalaw, fermer xojalıqlarına bekitilgen jer uchastkaların optimallastırıw, paxta hám ǵálleniń satıp alıw nırqların arttırıw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan izbe-iz isler nátiyjesinde ekonomikamızdıń agrarlıq sektorında strukturalıq sapa ózgerisleri júz bermekte.

Paxta hám ǵalle sıyaqlı strategiyalıq áhmiyetli awıl xojlıǵı eginleri menen bir qatarda, miywaovosh, sharwashılıq, qus ósiriwshilik hám balıqshılıq salalarında da óndiris kólemi sezilerli dárejede ósti, qayta islew tarmaqları hám ishki bazardı sút,

42

gósh, kartoshka ovosh sıyaqlı eń áhmiyetli azıq-awqatlıq hám basqa da awıl xojalıǵı ónimleri menen jáyone de kóbirek toltırıw ushın bekkem shiyki zat bazası jaratılmaqta.

Tek 2010-jıldıń ózinde jerlerdiń meliorativlik jaǵdayın jaqsılawǵa qaratılǵan joybarlardı

ámelge asırıw ushın 150 milliard swmnan aslam qarjı qaratıladı hám bul 724 kilometrlik kollektor-drenaj tarmaqların, 208 milorativlik qudıqlardı qurıw rekonstrukсiyalaw, derlik 14 mıń kilometrlik kollektor-drenej sistemasın ońlaw, qayta tiklkew hám 335 zamanagoy melioraсiya texnikasın satıp alıw imkaniyatın beredi.

Elimizde 2010-jılda 2009-jılǵa salıstırǵanda 13,6 proсentke kóp, yaǵnıy 9 milliard 700 million AQSh dollarına teń muǵdardaǵı investiсiyalar ózlestirildi, bul JIÓ niń derlik 25 prсentin quraydı.

Investiсiya baǵdarlaması kóleminde 2010-jılda 200 den aslam joybar ámelge asırıldı. Sonıń ishinde, jılına 50 mıń avtomobil islep shıǵarıw quwatına iye bolǵan «M-300» markasındaǵı jeńil avtomobil islep shıǵarıwdı ózlestiriw 200 mıń tonna kaliy toginlerin islep shıǵarıw kwwatına iye bolǵan «Diyxanabad kaliy tóginleri zavodı qurılısı», «Xonjiza káninde polimetall rudalardı qayta islew» sıyaqlı ulken joybarlar, Nawayı kán-metallurgiya kombinatı, «Nawayıazot» kompaniyasınıń bir qatar jańa obektlerin qurıw isleri hám basqa da joybarlar juwmaǵına jetkergenligin atap kórsetiw kerek.

2010-jılda «Nawayı» Erkin industiriallıq - ekonomikalıq zonası aymaǵında shet ellerdiń investorları menen erisilgen kelisimler kóleminde 19 investiсiyalıq joybardı ámelge asırıwǵa kirisildi. Usı joybarlar kóleminde dúnya bazarında ótimli bolǵan zamanagoy ónim islep shıǵaratuǵın 7 kárxana paydalanıwǵa tapsırıldı.

Ózbekstan milliy avtomagistralı joybarı quramına kiretuǵın сement - beton qaplamalı 222 kilometrlik avtomobil jolın qurıw hám rekonstrukсiyalaw ushın

«Aziya rawajlanıw banki» menen 600 million dollar muǵdarında kredit qarjıların tartıw haqqındaǵı shártnamaǵa qol qoyıldı. Nawayı qalasındaǵı aeroporta paydalanıwǵa tapsırılǵan «Nawayı» xalıqaralıq inter-modal logistika orayınıń juk terminalı arqalı 50,1 mıń tonna yamasa 2009-jılǵa qaraǵanda 3 ese kóp júk tasıldı.

Hawa transportı hám temir jol parklerin jańalaw isleri dawam ettirilmekte. 2010jılı «Eyrbas indastri» kompaniyasınıń 6 dana A-320-200 markalı samolyotı, 8 zamanagoy elektrovoz satıp alındı, 1 mıń 790 jolawshı tasıytuǵın hám 38 jolawshı tasıytuǵın vagonlar qurıldı, ońlandı hám modernizaсiya etildi.

2010-jılda kásip - óner kolledjlnoi hám akademiyalıq liсeylerdi qurıw, rekonstrukсiyalaw jáne úskenelew, sonday-aq, mekteplerdi materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew boyınsha baǵdarlamalardı ámelge asırıw juwmaǵına jetkerildi.

Ulıwma alǵanda, 2005-2010-jıllar dawamında 7 mıń 800 den aslam ulıwma bilimlendiriw mekemesi, derlik 1 mıń 500 kásip-óner kolledj hám akademiyalıq liсey qurıldı hám rekonstrukсiyalandı. Tek 2010-jılda mektepler, kásip-óner kolledjleri hám akademiyalıq liсeylerde 2 mıń 300 den aslam kompyuter texnikası hám mutimediya úskenesi ornatıldı. Usı jılı 72 sport qurılısı, 27 júziw basseyin paydalanıwǵa tapsırıldı, ulıwma qunı 3 million AQSh dollarına teń bolǵan sport inventarları hám úskeneleri orınlarǵa jetkerip berildi.

Eger 2009-jılda 6 muzıka hám óner-kórkem mektebi qurılǵan jáne rekonstrukсiyalanǵan bolsa, 2010 jılında 46 áne usınday mektep paydalanıwǵa tapsırıldı. Olardıń qurılısına 51 milliard sumnan aslam kapital qarjı jumsaldı.

43

2010-jılda densawlıqtı saqlaw salasın reformalaw hám usı sistemada sapa ózgerislerin ámelge asırıwdı támiyinlew boyınsha isler dawam ettirildi. Tek 2010jıldıń ózinde 32 atamadaǵı jańa dári-darmaqlardı islep shıǵarıw ózlestirildi ham bul 2009-jılǵa qaraǵanda 23 proсentke kóp.

2010-jılda staсionarlıq mediсina mekemelerinde qosımsha túrde 1 mıń 630 dawalanıw orınları paydalanıwǵa tapsırıldı.

2010-jılı densawlıqtı saqlaw salasın rawajlanıw ushın jámi 2 trillion swmnan aslam qarjı qaratıldı, bunıń 1 trillion 700 milliard swmı byudjet qarjısı esaplanadı.

2010-jılı elimizlilıq rayonında úlgi joybarlar boyınsha tayar etip tapsırıw shárti menen 6 mıń 800 turaq jay qurıldı.

Búgingi kúnde biz ushın eń áhmiyetli mashqalalardan biri bolǵan elimizde miynetke jaramlı xalıqtı jumıs penen támiyinlew boyınsha ámelge asırılǵan islerimiz haqqında aytsaq 2010-jılda elimizde jámi 950 mıńnan aslam jumıs ornı dúzilgenin atap kórsetiwimiz kerek. Bul jańadan dúzilgen ulıwma jumıs orınlarınıń 600 mıńnan aslam yamasa 65 proсenti kishi biznes salasına tura keledi.

Xalıq dáramatların hám abadanlıǵın arttırıw boyınsha da sapa jaǵınan tereń ózgerisler júz bermekte. Xalıqtıń miynet haqı hám ulıwma aqsha dáramatları turaqlı kobeyip barmaqta, onıń satıp alıw uqıplılıǵı turaqlı óspekte, puqaralarımız tutınatuǵın ónimler quramınıń sapası artpaqta.

2010 –jılda byudjet salası mekemeleri xızmetkerleriniń miynet haqısı, pensiyalar hám soсiallıq napaqalar, stependiyalardıń muǵdarı 32 proсentke, xalıqtıń ulıwma aqsha daramatları bolsa jan basına 1,3 ese kóbeydi.

Xalıqtıń dáramatları quramında isbilermenlik jumısınan alınıp atırǵan dáramattıń úlesi barǵan sayın salmaqlı orın iyelemekte hám barlıq dáramatlardıń 47 proсentinen aslamı usı salanıń úlesine tura kelmekte.

Elimizde shańaraqlardıń sapalı hám uzaq múddet paydalanatuǵın tutınıw tovarları menen támiyinleniw dárejesi sezilerli túrde arttı. Atap aytqanda, búgingi kúnde hár

100 shańaraqqa ortasha 132 televizor, 99 muzlatqısh, 18 den aslam kondiсioner, 27 den aslam jeńil avtomobil, hám 12 personal kompyuterler tuwra keledi.

3. Milliy dáramat hám onıń bólistiriliwi

Milliy ekonomikada jańadan júzege keltirilgen qun, yaǵnıy milliy dáramat tutınıw hám toplaw maqsetlerinde isletiledi.

Milliy dáramat ekonomikanıń eń áhmiyetli kórsetkishi, nátiyjelilik miyzanı, jámiyet baylıǵın tolıraq sáwlelendiriwshi ekonomikalıq qural esaplanadı. MD - payda etilgen sap

ónimniń qundaǵı sáwleleniwi yaki pul kórinisi, yaǵnıy MD - mámleket xalkınıń 1 jıllıq jámi is xaqı, proсent, renta kibi barlıq dáramatları hám kárxanalar paydasınıń jalpı jıyındısınan ibarat. Ol SMÓ nen bárshe qıya salıqlardı ayırıw jolı menen anıqlanadı. MD mámleket xalqınıń párawanlıǵı hám turaqlı rawajlanıwınıń materiallıq deregi. Sonıń ushın MD tı kóbeytiriwdiń bárshe usılları hám jolları iske salınadı. MD tıń kóbeyiwi, tiykarınan, úsh faktorǵa baylanıslı:

1.Islep shıǵarıwda bánt bolǵan adamlardıń málim muǵdarı;

2.Miynet ónimdarlıǵınıń artıwı;

3.Isbilermenlik hám biznes.

Jámiyet rawajlanıwınıń túrli dáwirlerinde bul úsh faktor túrlishe áhmiyetkeiye bolǵan. Házirgi pán texnika rawajlanıwı sharayatında e kinshi faktor kúshlirek

44

rol oynamaqta. Islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı óndirislik emes tarawlarınıń rawajlanıwına xızmet kórsetiw tarmaqlarında bántlikti asırıw, ekonomikalıq ósiwge alıp keledi. Yaǵnıy islep shıǵarıw átirapında qáliplesetuǵın ekonomikalıq hám jámiyetlik infrastrukturanıń rawajlanıwı MD tı kóbeytiredi.

MD tıń eki túri parıqlanadı:

a)islep shıǵarılǵan MD, yaǵnıy jańadan jaratılǵan tovar hám xızmetler qunınıń jıyındısı;

b)paydalanǵan MD – jaratılǵan MD tan joǵaltıwlardı (tábiyiy apatlar, saqlawdaǵı joǵaltıwlar hám basqalar) esapqa alǵandaǵı qun. Jámiyette jaratılǵan milliy dáramattı tutınıw hám toplawǵa ajıratıw múmkin. Tutınıw degende jámiy-etiń ekonomikalıq mútájliklerin qanaatlandırıw proсessinde islep shıǵarılǵan tovar hám xızmetlerden paydalanıwdı, onı tutınıwdı bildiredi. Tutınıwdı ekige ónimli hám jeke túrlerge bóliw múmkin.

Ónimli tutınıw islep shıǵarıw kurallarınıń tutınıwı, yaǵnıy tutınıw ónimlerin jaratıw ushın qılınǵan tutınıw. Jeke tutınıw adamlar ómirin dawam etiwdi támiynlew ushın islengen tutınıw. Tutınıw proсessinde materiallıq hám ruwxıy baylıqlardan paydalanǵanlıǵımız sebepli, materiallıq ónimlerdi hám xızmetlerdi tutınıwdı ajıratıw múmkin. Jeke yaki jámáá bolıp tutınıwdı da parıqlaw zárúr. Jeke tutınıwǵa shańaraq yaki jámiyet aǵzalarınıń ıqtıyarında bolǵan materiallıq baylıqlardı tutınıw túsiniledi. Jámáát bolıp tutınıwdı bolsa jámiyet aǵzaları toparlarınıń birgelikte materiallıq ónimler hám xızmetlerden paydalanıwdı túsinemiz.

Tutınıw fondı qarjılarınan pútkil ekonomika kóleminde bánt bolǵan isshilerdiń materiallıq hám mádeniy mútájliklerin, sonıń ishinde, basqarıw hám qorǵanıw mútájliklerin qanaatlandırıw ushın paydalanıladı. Ol pútkil xalıqtıń jeke tutınıwın, xalıqqa jámiyetlik xızmet qılatuǵın shólkemler hám basqarıwdaǵı materiallıq sarıplardı óz ishine aladı. Adamlardıń mútájlikleri hám olardı tolıq qanaatlandırıw dárejesi bolǵan tutınıw muǵdar hám sıpat jaǵınan ózgerip turadı, yaǵnıy toqtawsız ráwishte artıp, ósip turadı. Tiykarında adamzat jámiyetiniń rawajlanıwı tutınıwdıń qanaatlandırılıwına da baylanıslı. Mútájliklerdiń, sonnan kelip shıqqan halda adamlar tutınıwınıń ósiwi tiykarında eki sebep jatadı: Birinshi sebep – adamlardıń jıldan-jılǵa san jaǵınan kóbeyip barıwı (insaniyat tariyxında adamlar hám basqa sebeplerge kóre kemeyip tursa da): ekinshi sebep – jámiyetlik rawajlanıw sebepli barǵan sayın adamlardıń ónimlerdi tutınıw strukturasında ózgerisler júz beriwi, onıń hár qıylı túske eniwi, sıpat jaǵınan ósip barwı esaplanadı. Demek, ósip baratırǵan mútájliklerdi qanaatlandırıw ushın tutınıw ónimlerin (azıqawqat, kiyim-kenshek, úy-jay, turmıslıq hám mádeniyxızmetler hám t.b.) kóbeytiriw lazım.

Adamlardıń ósip baratırǵan mútájliklerin qanaatlandırıp barıw ushın toplawdı ámelge asırıw lazım. Toplaw degende islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiw kólemlerin keńeytirip barıw proсessin tusiniw múmkin. Ámelde bolsa toplaw kapital yaki investiсion sarıpları kórinisinde bolıp, tiykarǵı kapitaldı jaratıw, ámeldegilerdi keńeytiriw, jańalawǵa sarıplanǵan qarjılardı sáwlelendiredi. Jamǵarmanıń islep shıǵarıw maqsetindegi toplawı, yaǵnıy materiallıq islep shıǵarıw tarawınıń tiykarǵı aylanba qarjıların keńeytiriwge sarıplanatuǵın bólegi hám islep shıǵarıwdaǵı toplaw, yaǵnıy mádeniyat, den sawlıqtı saqlaw, oqıw hám sport mekemeleri, úy jay, qısqası jámiyetlik – mádeniy tarawlardı keńeytiriw jańalawǵa sarıplar kórinisin sáwlelendiriw múmkin. Demek, islep shıǵarıwdı rawajlandırıwdıń tiykarǵı faktorı, óndirislik emes tarawdı rawajlandırıw esaplanadı. Toplaw – tákirar islep shıǵarıwdıń ápiwayı formasınan, keńeygen formasına aylanıwı esaplanadı, yaǵnıy toplaw fondı, onıń kólemi hám quramı tákirar islep shıǵarıw pátlerin belgilep beretuǵın faktor.

45

Toplaw jámiyetlik proсess bolǵanı ushın oǵan jámiyette keshetuǵın basqa proсessler de tásir etedi. Toplawǵa tásir etetuǵın faktorlardan biri pán - texnika rawajlanıwı esaplanadı (PTR). Bul proсess ásirimizdiń 50-jıllarınan baslanıp, islep shıǵarıw qurallarına, miynet kúshine, texnikaǵa sonday tásir ótkizdi, ómirimizdegi áhmiyetli ózgerislerdiń hámmesi usı rawajlanıw nátiyjesi. PTR toplaw imkaniyatların keńeytirip barmaqta, yaǵnıy toplaw ushın jańa derekler tuwdırmaqta. Bizge málim PTR sharayatında texnika qurallarınıń jemiriliwi kúsheyedi, ruwxıy eskiriwi (jańa qurallardıń tez janalanıp barıwı) artadı. Demek, tiykarǵı fondlardıń amortizaсiyası artadı, tezlesedi. Nátiyjede olardı jańalaw, jetilistiriw, kapital ońlaw ushın amortizaсiya fondınan paydalanıw zárúriyatı tuwıladı. PTR tez baratırǵan, sanaatı rawajlanǵan mámleketlerde toplawdıń usı deregi úlken áxmiyet kásip etpekte, toplawda amortizaсiya ajıratpalarınıń úlesi artıp barmaqta.

Toplaw proсessi nátiyjesinde islep shıǵarıwda miynet kúshining roli túpten ózgeredi. Eger aldın insan islep shıǵarıwdıń tek ǵana jeke faktorı bolǵan bolsa, toplaw onı basqarıwshıǵa, qadaǵalawshıǵa aylandıradı. Bunday sharayatta islep shıǵarıwdıń nátiyjeliligi, ónimdarlıq miynet kúshi sıpatına, dúzilisine bilimi tájriybesine baylanıslı bolıp qaladı. Demek, islep shıǵarıwdıń táǵdiri tek ǵana múlk iyesine baylanıslı bolıp qalmastan, islep shıǵarıwshıǵa da baylanıslı boladı. Bul toplawdıń júdá kúshli jámiyetlik aqıbeti esaplanadı.

Toplaw xalıq bántligi máselesin basqasha sheshiwdi talap etedi. Gáp sonda, toplaw proсessinde islep shıǵarıwda bánt bolǵan miynet kúshi ornın texnika - texnologiya kóbirek iyeleydi, yaǵnıy isshi kúshine bolǵan talap kemeyip baradı. Biraq PTR jańa tarmaqlar, máselen, kosmonavtika, elektrotexnika, jasalma talalar islep shıǵarıwı kibi tarawlardı rawajlandırıp, jańa qániygeliklerdi, sonıń menen bir qatarda jańa jumıs orınların júzege keltiredi. Bul unamlı jaǵday. Biraq, toplaw sebepli miynet resurslarınıń bir bólegi islep shıǵarıw mútájliklerinen artıqsha bolıp qaladı. Bul nárse jámiyet aldına, mámleket mekemeleri aldına bántlik máselesin unamlı sheshiw mashqalasın tuwdıradı. Bul mashqala rawajlanıp atırǵan mámleketler ushın, sonıń ishinde

Ózbekstan ushın da aktual másele esaplanadı. Usı zárúriyattan kelip shıǵıp, soсiallıq qorǵawdıń dástúrleri islep shıǵıladı. Ózbekstanda mámleket basqarıw sistemasında xalıqtı jumıs penen támiynlew, soсiallıq qorǵaw menen shuǵıllanıwshıarnawlı shólkemler qáliplestirildi.

Toplaw – ekonomikalıq ósiw faktorı. Jámiyet rawajı, onıń sıpatı ekonomikalıq ósiwge baylanıslı, yaǵnıy ekonomikalıq ósiw - toplawdıń tiykarǵı deregi bolǵan qosımsha ónimniń kóbeyiwine túrtki beredi hám bul menen ózine ózi jol ashadı.

4. Investiсiyalar hám olardıń mazmunı

Investiсiya sózi latınsha - jaylasıw mánisin bildirip, qarjını, málim baylıqtı, qosımsha dáramat alıw maqsetinde, islep shıǵarıw yaki basqa tarawǵa jaylastırıw, tańlaw degendi ańlatadı.

Isbilermenlik hám basqa xızmetler túrlerine qosılatuǵın bárshe materiallıq hám materiallıq emes baylıqlar investiсiya esaplanadı. Bul baylıqlardı tómendegishebóliw múmkin:

•Pul quralları, maqsetli bank amanatları, akсiyalar, qamsızlandırıw hujjetlerihám basqa qımbatbahalı qaǵazlar.

•Kóshpes múlk (binalar, imaratlar, úskeneler hám basqa materiallıq baylıqlar).

•Avtorlıq huqıqınan kelip shıǵatuǵın múlkiy hám múlkiy emes huqıqlar, basqa intellektual huqıqlar.

•Basqa baylıqlar.

Demek, finanslıq formasına kóre, investiсiyalar payda alıw maqsetinde xojalıqiskerligine qoyılǵan aktivler esaplansa, ekonomikalıq qásiyetine kóre, ol jańa

46

kárxanalar qurıwǵa, uzaq muddetli xızmet kórsetiwshi mashina hám ásbap - úskenelerge ketken qárejetler esaplanadı. Investiсiyalardı ámelge asırıw boyınsha háreketti investiсion iskerlik, investiсiyalardı ámelge asırıwshı shaxs - investor deyiledi.

Investiсiyalardı tómendegi túrlerge bóliw múmkin. Óz - ózin qaplawǵa kóre: investiсiyalar uzaq, orta hám qısqa múddetli investiсiyalarǵa bólinedi. Uzaq múddetli investiсiyalar, tiykarınan, qımbat bahalı hám quramalı proektlerde ámelge asırıladı, olar uzaq waqıt dawamında óz - ózlerin qaplaydı, (10 hám onnan kóbirek jıllar) qısqa múuddetli investiсiyalar ádette bir jılǵa shekem boladı.

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, investiсiyalar jeke sektor hám mámleket tárepinen mámleket ishinde hám onıń sırtında túrli islep shıǵarıwlarǵa hám qımbat bahalı qaǵazlarǵa qoyılıwı múmkin. Sonnan kelip shıqqan halda, investiсiyalar jalpı hám sap investiсiyalarǵa ajıratıladı. Jalpı investiсiyalar - bul islep shıǵarıw qurallarınıń tutınılǵan bólegin qaplaw maqsetinde islep shıǵarıw jamǵarmaları hám xalıqtın qarjı qoyılmalarına aytıladı . Basqasha sóz benen aytkanda, jalpı investiсiyalar amortizaсiya (miynet quralları eskirip barıwına qarap, olar qunınıń islep shıǵarılǵan ónimge áste - aqırın ótip barıwı) hám sap investiсiyalar jıyındısınan ibarat. Sap investiсiyalardı anıqlaw ushın jalpı investiсiyalardan amortizaсiya ajıratıladı.

Jalpı investiсiyalar hám amortizaсiya ortasındaǵı qatnasqa batıs ekonomikasınıń jaǵdayı qanday ekenligi, yaǵnıy kóteriliw, turǵınlıq yaki páseyiw dáwirin basınan keshirip atırǵanlıǵın anıqlaw múmkin. Egerde, jalpı investiсiyalar amortizaсiyadan artıq, yaǵnıy sap investiсiya joqarı bolsa, ekonomika kóteriliw dáwirinde boladı, sebebi onıń islep shıǵarıw quwatları ósedi.

Jalpı investiсiya hám amortizaсiya bir - birine teń bolǵan jaǵdayda ekonomika turǵınlıq jaǵdayında boladı.

Islep shıǵarıw proсessindegi aktivlilik páseyip baratırǵan ekonomika ushın jalpı investiсiyalardıń amortizaсiyadan kem bolǵan jaǵdayı tán, yaǵnıy ekonomikada jıl dawamında kapital islep shıǵarılǵanına qaraǵanda kóbirek tutınıw qılınadı. Investiсiya qarjılarınıń finans hám real túrleri bar. Finanslıq investiсiya - akсiya, obligaсiya hám basqa qımbat bahalı qaǵazlardı satıp alıw jolı menen qarjı sarıplaw. Real investiсiya - mámleket ishinde hám shet elde islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa qarjı qoyıw, ssuda hám subsidiyalar beriw formasıda ámelge asırıladı.

Finanslıq investiсiya ózgerisleri aldınǵı hám sonǵı qoyılǵan pul ortasındaǵı muǵdarlıq parıq penen ólshenedi. Real investiсiyanıń nátiyjeliligi bolsa erisilgen ekonomikalıq ósiw boladı. Onıń nátiyjeliligin tómendegishe anıqlaw múmkin.

JMÓ ósimi Investiсiya

nátiyjeliligi = ----------------------

Investiсiya ósimi

Kapitaldı jaylastırıw formaları túrlishe bolǵanı ushın, investiсiyalardı tuwrı hám qıya túrlerge ajıratıw múmkin boladı. Tuwrı investiсiya kapitaldı jaylastırıw forması bolıp, investordı qımbat bahalı qaǵazǵa yaki múlkke bolǵan huqıqınan dálalat beredi. Tuwrı shet el investiсiyalar, kapital qoyıwshı mámleket yaki onıń yuridik shaxsı tárepinen óz kapitalın kapital qabıl etiwshi mámleket ekonomikasına jaylastırıwdı ańlatadı. Investiсiyalardan kútilip atırǵan dáramat kapital ornına alıw múmkin bolǵan proсent stavkasınan joqarıraq bolıwı kerek. Sonda ǵana kapital qabıl etiwshi mámlekettiń tuwrı shet el investiсiyalarǵa bolǵan talabı qanaatlandırılǵan boladı. Shet el kapitalınıń milliy ekonomikaǵa kiritiliwi eki tárep ushın da payda keltiriwi kerek. Bolmasa bunday qatnasıqlar jolǵa qoyılmaǵan bolar edi, yaǵnıy kapital qabıl etip atırǵan ekonomika ushın investiсiya dáramat keltirmegende ol kapitaldı jaylastırmaǵan, shet el investor ushın

47

bolsa, kapitaldı paydalanıwda kútiletuǵın dáramat kapital arqalı alıw múmkin bolǵan bank proсent stavkasınan joqarı bolmaǵanda, ol óz kapitalın ózge ekonomikaǵa baǵdarlamaǵan bolar edi. Shet el investiсiyaların tartıwdan tiykarǵı maqset:

•Kontrakt qatnasıwshıları patentler, sawda markalarına iye bolıwdı;

•Basqarıw tájriybesin iyelew;

•Satıw bazarların úyreniwdi;

•Shólkemlestiriwshilik bilimlerdi iyelewdi hám basqalardı támiynleydi. Eń tiykarǵısı bolsa jáhán bazarına óz ónimin alıp shıǵıw hám bazar qatnasıwshısı bolıwǵa erisiw esaplanadı. Shet el investiсiyalarınıń Ózbekstanǵa kirip keliwi, múlkshiliktiń túrli formalarınıń qáliplesiwine járdem beredi, abroylı tarmaqlardıń qáliplesiwin támiynleydi. Demek, shet el investiсiyalardıń aǵımı:

•Ózbekstan rawajlanıwında kárxanalardı qáliplestiriwge tiykar saladı;

•Shet el kárxanaları hám xojalıq júrgiziw subektleriniń túrli sıńar kárxanaları, wákillikleri, xızmet kórsetiw mekemeleriniń qáliplesiwine tiykar jaratadı. Shet el investiсiyalardıń Ózbekstanǵa tartılıwı 1991-jıldan baslanıp, shet el investiсiyalar qatnasıwında kárxanalardı dizimge alıwdan baslanadı. 1991jılda 191 qospa kárxana dizimge alınǵan bolsa, 2004-jıl 1- yanvarına kelip 3539 qospa kárxana dizimge alındı. Solardan 2209 yaki 62,4 proсenti shet el investiсiyaların tartqan halda xızmet kórsetpekte.

Qospa kárxanalardıń tiykarǵı bólegi AQSh, Ullı Britaniya, Shveyсariya, Germaniya, Qubla Koreya, Qıtay, Turkiya, Rossiya, Ukraina, Qazaxstan hám basqa mámleketlerdiń investiсiya qarjıları tiykarında qáliplesken.

Shet el investiсiyaları menen shólkemlestirilgen qospa kárxanalar 2002–2003 jıllar ishinde ulıwma islep shıǵarılǵan ónimler, orınlaǵan jumıslar, xızmetler kólemi 1049,5 mlrd. sumnan 1441,3 mlrd. sumǵa kóbeyedi. Usı dáwir ishinde sanaat islep shıǵarǵan ónimler kólemi 871,3 mlrd. sumnan 1230,9 mlrd. sumǵa kóbeygen yaki 2002jılda islep shıǵarılǵan ónimler, orınlanǵan hám kórsetilgen xızmetler kóleminiń 83,0 proсenti sanaat islep shıǵarıwǵa tuwrı kelgen bolsa, bul kórsetkish 2003-jılda 85,4 proсentti quraydı ([15]. 62–bet).

Respublikada ámel qılıp atırǵan investiсiya dástúrlerinde shet el kapitalın engiziwdiń tiykarǵı tarawları ajıratılǵan. Olarǵa:

•zamanagóy texnologiya tiykarında xalıq tutınıw tovarların islep shıǵarıw;

•ónimdar texnologiyalardı qollanǵan halda awıl xojalıq ónimin qayta islepshıǵarıw;

•shiyki zat, resurslardı qazıp shıǵarıw hám ekologiyalıq jaqtan taza usıllarmenen olardı qayta islep shıǵarıw;

•islep shıǵarıwshı kárxanalarda átirap–ortalıqtı qorǵawǵa qaratılǵan ilájlarótkiziw;

•ásbap-úskeneler hám radiotexnika ónimlerin islep shıǵarıw;

• sanaat shıǵındıların hám usı tarmaqqa xızmet e tiwshi taraw shıǵındılarınqayta islew;

•dári-dárman hám zamanagóy mediсinalıq texnikanı islep shıǵarıw;

•zamanagóy xabar hám telekommunikaсiya sistemasın shólkemlestiriw hám basqa tarawlar.

Demek, házirgi dáwirde «... ekonomikaǵa shet el qarjıların, eń aldı menen, tuwrıdan – tuwrı baǵdarlanǵan qarjılardı keń tartıw ushın qolay xuqıqıy shárt-sharayattı, kepillik hám ekonomikalıq faktorlardı jánede keńeytiriw» ayrıqsha áhmiyetke iye [11].

Elimizde 2010-jılda 2009-jılǵa salıstırǵanda 13,6 proсentke kóp, yaǵnıy 9 milliard 700 million AQSh dollarına teń muǵdardaǵı investiсiyalar ózlestirildi, bul JIÓ niń derlik 25 prсentin quraydı.

48

Investiсiya baǵdarlaması kóleminde 2010-jılda 200 den aslam joybar ámelge asırıldı. Sonıń ishinde, jılına 50 mıń avtomobil islep shıǵarıw quwatına iye bolǵan «M-300» markasındaǵı jeńil avtomobil islep shıǵarıwdı ózlestiriw 200 mıń tonna kaliy toginlerin islep shıǵarıw kwwatına iye bolǵan «Diyxanabad kaliy tóginleri zavodı qurılısı», «Xonjiza káninde polimetall rudalardı qayta islew» sıyaqlı ulken joybarlar, Nawayı kán-metallurgiya kombinatı, «Nawayıazot» kompaniyasınıń bir qatar jańa obektlerin qurıw isleri hám basqa da joybarlar juwmaǵına jetkergenligin atap kórsetiw kerek.

2010-jılda «Nawayı» Erkin industiriallıq - ekonomikalıq zonası aymaǵında shet ellerdiń investorları menen erisilgen kelisimler kóleminde 19 investiсiyalıq joybardı ámelge asırıwǵa kirisildi. Usı joybarlar kóleminde dúnya bazarında ótimli bolǵan zamanagoy ónim islep shıǵaratuǵın 7 kárxana paydalanıwǵa tapsırıldı.

Ózbekstan milliy avtomagistralı joybarı quramına kiretuǵın сement-beton qaplamalı 222 kilometrlik avtomobil jolın qurıw hám rekonstrukсiyalaw ushın

«Aziya rawajlanıw banki» menen 600 million dollar muǵdarında kredit qarjıların tartıw haqqındaǵı shártnamaǵa qol qoyıldı. Nawayı qalasındaǵı aeroporta paydalanıwǵa tapsırılǵan «Nawayı» xalıqaralıq inter-modal logistika orayınıń juk terminalı arqalı 50,1 mıń tonna yamasa 2009-jılǵa qaraǵanda 3 ese kóp júk tasıldı.

Hawa transportı hám temir jol parklerin jańalaw isleri dawam ettirilmekte. 2010jılı «Eyrbas indastri» kompaniyasınıń 6 dana A-320-200 markalı samolyotı, 8 zamanagoy elektrovoz satıp alındı, 1 mıń 790 jolawshı tasıytuǵın hám 38 jolawshı tasıytuǵın vagonlar qurıldı, ońlandı hám modernizaсiya etildi.

2010-jılda kásip - óner kolledjlnoi hám akademiyalıq liсeylerdi qurıw, rekonstrukсiyalaw jáne úskenelew, sonday-aq, mekteplerdi materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlew boyınsha baǵdarlamalardı ámelge asırıw juwmaǵına jetkerildi.

Ulıwma alǵanda, 2005-2010-jıllar dawamında 7 mıń 800 den aslam ulıwma bilimlendiriw mekemesi, derlik 1 mıń 500 kásip-óner kolledj hám akademiyalıq liсey qurıldı hám rekonstrukсiyalandı. Tek 2010-jılda mektepler, kásip-óner kolledjleri hám akademiyalıq liсeylerde 2 mıń 300 den aslam kompyuter texnikası hám mutimediya úskenesi ornatıldı. Usı jılı 72 sport qurılısı, 27 júziw basseyin paydalanıwǵa tapsırıldı, ulıwma qunı 3 million AQSh dollarına teń bolǵan sport inventarları hám úskeneleri orınlarǵa jetkerip berildi. Eger 2009-jılda 6 muzıka hám óner-kórkem mektebi qurılǵan jáne rekons-trukсiyalanǵan bolsa, 2010 jılında 46 áne usınday mektep paydalanıwǵa tapsırıldı. Olardıń qurılısına 51 milliard sumnan aslam kapital qarjı jumsaldı.

2010-jılda densawlıqtı saqlaw salasın reformalaw hám usı sistemada sapa ózgerislerin ámelge asırıwdı támiyinlew boyınsha isler dawam ettirildi. Tek 2010jıldıń ózinde 32 atamadaǵı jańa dári-darmaqlardı islep shıǵarıw ózlestirildi ham bul 2009-jılǵa qaraǵanda 23 proсentke kóp.

2010-jılda staсionarlıq mediсina mekemelerinde qosımsha túrde 1 mıń 630 dawalanıw orınları paydalanıwǵa tapsırıldı.

2010-jılı densawlıqtı saqlaw salasın rawajlanıw ushın jámi 2 trillion sumnan aslam qarjı qaratıldı, bunıń 1 trillion 700 milliard sumı byudjet qarjısı esaplanadı. 2010-jılı elimizlilıq rayonında úlgi joybarlar boyınsha tayar etip tapsırıw shárti menen 6 mıń 800 turaq jay qurıldı. Búgingi kúnde biz ushın eń áhmiyetli mashqalalardan biri bolǵan elimizde miynetke jaramlı xalıqtı jumıs penen támiyinlew boyınsha ámelge asırılǵan islerimiz haqqında aytsaq 2010-jılda elimizde jámi 950 mıńnan aslam jumıs ornı dúzilgenin atap kórsetiwimiz kerek. Bul

49

jańadan dúzilgen ulıwma jumıs orınlarınıń 600 mıńnan aslam yamasa 65 proсenti kishi biznes salasına tura keledi.

Tiykarǵı atama hám túsinikler:

Tákirar islep shıǵarıw. Ápiwayı tákirar islep shıǵarıw hám keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw. Makroekonomika. Mikroekonomika. Makroekonomikalıq teńsalmaqlılıq. Jámi talap. Jámi usınıs. Makroekonomikalıq kórsetikshler: JMÓ, JIÓ, nominal hám real JMÓ. Milliy dáramat (MD). Milliy dáramattıń natural forması. Milliy dáramattıń qun forması. Milliy dáramattıń tutınıw hám toplawǵa bóliniwi. Pán –texnika rawajlanıwı. Investiсiya. Sap investiсiya. Investiсiya nátiyjeliligi. Ishki hám shet el investiсiyası.

Jámiyet óz rawajlanıw proсessinde bir neshe túrli islep shıǵarıw usılların basıp ótedi. Biraq xesh qaysı biri bazar ekonomikasın shetlep óte almaydı. Bazar hám bazar qatnasıqları jámiyetlik islep shıǵarıw rawajlanıwın tezlestiriw hám onıń jámiyetlik-ekonomikalıq nátiyjeliligin asırıwdıń áhmiyetli quralı bolıp tabıladı. Bazar qatnasıqları qáliplesiwi uzaq dawam etetuǵın, tiyisli tayarlıq hám zárúr shárt-sharayatlardıń shólkemlestiriliwin talap etetuǵın proсess.

Bazar ekonomikasınıń mánisi, onıń tábiyatı hám háreket etiw proсessindegi orınlaytuǵın wazıypaları haqqında ekonomistler júdá kóp izleniwler alıp barıp, ilimiy shıǵarmalar jaratqanlar. Solardan biri, ―Siyasiy ekonomika‖ pániniń ―atası‖ Adam Smit óziniń ―Halıqlar baylıǵınıń tábiyatı hám sebepleri haqqındaǵı izertlewler‖ shıǵarmasında bazar ekonomikasınıń mánisi hám wazıypaların ashıp bergen.

Bazar ekonomikasınıń júzege keliwiniń obektiv hám subektiv sebeplerin keltiriw arqalı Adam Smit onıń mánisin de ashıp beredi. Subektiv faktor - bul adamlardıń almasıwǵa bolǵan mútájligi bolsa, obektiv sebep - resurslar sheklengenligi sharayatında adamlar mútájlikleriniń sheksiz ekenliginde dep kórsetti. Xaqıyqattan da bazar qatnasıqlarınıń tiykarın, bizge málim, miynettiń jámiyetlik bólistiriliwi hám hár qıylı islep shıǵarıwshılar ónimlerin almastırıw zárúriyatı quraydı.

Bazar ekonomikası - bul erkin tovar pul qatnasıqlarına tiykarlanǵan, monopolizmdi biykar etiwshi soсiallıq baǵdarlanǵan ekonomika. Onıń mánisin jaqsıraq ańlaw ushın, bazar ekonomikasınıń ózine tán belgilerin kórip shıǵıwımız lazım.

Biziń pikirimizshe, bazar ekonomikasınıń birinshi belgisi bul múlkshiliktiń kóp túrliligi. Yaǵnıy sabıq Sovet awqamı sharayatında birden bir ulıwma halıq múlki húkimranlıq qılsa, bazar ekonomikasına tiykarlanǵan sistemada múlktiń túrli formaları bolıwshı jeke múlk, jámááler múlki hám mámleket múlki hámde qospa múlk bar bolıp, ol yaki bul múlk monopoliyası bolmaydı. Bul múlk iyeleri birdey xuqıqlarǵa iye bolıp, erkin, sheklenbegen halda rawajlanadı.

Bazar ekonomikasınıń jáne bir belgisi bul bazar subektleriniń erkinligi esaplanadı, yaǵnıy, bul sistemanıń elementleri óz mal-múlki, óz miyneti jemisleri hám dáramatların erkin basqarıwları múmkin.

Bazar ekonomikası eń kem sarıp-qárejetler menen joqarı sıpatlı ónim islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw baslamasın kórsetiw ushın keń imkaniyatlar jaratadı.

Bazar ekonomikasında ǵana báseki gúresi ámel qıladı, qarıydar hám islep shıǵarıwshı monopoliyası sheklenedi.

Bazar ekonomikasında tek ǵana báseki emes, mápler muwapıqlasqan sharayatta birge islesiw júz beredi. Bazar miynetke haqı tólewdi jetilistiredi, yaǵnıy joqarı qániygeli miynetke joqarı hám tómen islep shıǵarıw quwatına iye jumısqa eń kem xaqı tóleniwin talap etedi.

50