Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

Olar «Baylıq tek ǵana awıl-xojalıǵında emes, sonıń menen bir qatarda sanaat, qurılıs hám basqa xızmet kórsetiw tarawlarında da jaratıladı» degen ilimiy juwmaqqa keledi.

Ekonomikalıq bilimlerdiń bunnan keyingi rawajlanıwı marksislik basqıshqa tuwrı keledi. X1X ásirdiń aqırlarına kelip marksizmge qarama - qarsı bolǵan

«marjinalizm» teoriyası payda boldı. Bul teoriyanıń táreptarları K.Menger, BemBaverkler esaplanadı. Bul aǵım wákilleri: óndiris shıǵınları, talap, usınıs, baha, nátiyje yamasa shıǵın shegarası, óndiristiń katnasıqları h.t.b. túsiniklerdi kirgizdi.

Marjinalizm aǵımınıń baslı baǵdarı (shekli paydalılıq) teoriyası bolıp, olar óndiris shıǵınların, talap, usınıs, baha, nátiyje yamasa shıǵın shegerasın, óndiris qatnasıqların h.t.b. anıqlawda sanlıq analizlerge súyenedi hám bunda ekonomikalıq - matematikalıq modellestiriw usıllardan paydalanadı.

XX ásirdiń aqırına kelip ekonomikalıq bilimler sistemasında úlken ózgerisler júz berdi. Ekonomikalıq teoriyanıń rawajlanıwında monetarizm, neoliberalizm, keynslik, neoinstitutсionalizm aǵımları da payda bolıp, olar házirgi zaman ekonomikalıq teoriyasınıń baslı baǵdarları esaplanadı.

XX ásirge kelip ekonomikalıq analizdiń jańa podxodları (esaplawları, jantasıwları) jańasha talqılawlar payda boldı.

Keyinshiler - makroekonomikalıq analiz járdeminde mámleket jámiyettiń ekonomikalıq proсesslerin regulirovka etiwi tiyis hám ámelge asıradı da dep kórsetedi.

Monetarizm - mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwınıń sheklengenligi hár jılı aqsha massasınıń tempiniń ósiwi 3-5 % bolıwı kerek dep kórsetedi.

«Ekonomikalıq usınıs» teoriyası - bazar ekonomikasın janlandırıw ushın usınıs faktorların, ekonomikalıq subektlerdiń aktivligin (belseńdiligin) stimullastırıw kerek dep kórsetedi.

Raсional kútiw teoriyası - ekonomikalıq subektler, ózleriniń ómirlik tájriybelerinen hám informaсiyalardan (maǵlıwmatlardan) paydalanıp ekonomikanıń perspektivasın (keleshegin) aldın ala kóre biliwi, mámlekettiń qanday siyasat alıp barıwın hám oǵan adekvatlı (judá jaqın, uqsas) háreket etiwi kerek deydi.

Institutсionallıq-soсiallıq baǵdar - bul tiykarınan jámiyetlik evolyuсiya degende, ilimiytexnikalıq progress, yaǵnıy «industuriyallıq», «informaсiyalılıq» jámiyet dep túsinedi.

«Siyasiy ekonomiya» páni házirgi «Ekonomikalıq teoriya» degen at penen 1990– shı jıllardan úyretile basladı. Bunıń birinshi sebebi, ekonomikalıq pándi siyasatlastırıwdan azat etiw bolsa, ekinshiden, ekonomikanı shólkemlestiriwdi ulıwma adamzatlıq prinсiplerge muwapıqlastırıw bolıp tabıladı.

Ekonomikalıq teoriya - bul adamlardıń mútájliklerin tolıq qandırıwǵa erisiw ushın ekonomikalıq resurslardan(shiyki zatlardan) nátiyjeli (effektli) paydalanıw jolların úyretetuǵın ilim.

Makroekonomika bolsa, ekonomikanı bir pútin túrinde úyretedi, mámlekettiń ekonomikasın tártipke salıw nızamlıqların anıqlaydı.

Mikroekonomika bolsa, bul hár bir subektlerdegi hám strukturalardaǵı (firmalar, tarawlar, tovar bazarları h.t.b.) ekonomikalıq baylanısardı úyretedi.

Ekonomikalıq teoriya jámiyetlik pán bolıp, basqa ilimler sıyaqlı óz predmetine iye. Hár qıylı dáwirlerde ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti haqqında hár qıylı anıqlamalardıń berilgenligin kóriwge boladı. Ekonomikalıq bilimlerdiń rawajlanıwındaǵı eń dáslepki aǵımlardan esaplanǵan merkantilistler, ilimiy izertlewlerdiń tiykarǵı predmeti baylıqlar hám olardıń dereklerin úyreniw bolıp tabıladı dep esaplaǵan bolsa, fiziokratlar izertlew predmetin almasıw sferasınan óndiris sferasına ótkeredi. Biraq olarda barlıq baylıqtıń deregi awıl xojalıǵında dep esaplap bir qansha qáteliklerge jol qoyadı.

11

Klassik siyasiy ekonomiya wákilleri bul ilimdi, materiallıq óndiris tarawlarında milliy baylıqtı óndiriw, bólistiriw hám toplaw jaǵdayların úyreniwshi ilim sıpatında alıp qaraydı.

Ekonomikalıq teoriya ―Siyasiy ekonomiya‖ degen at penen úyrenilip kelingen bir qansha jıllar dawamında ol, ―Materiallıq baylıqlardı óndiriw, bólistiriw, almasıw hám tutınıwdı basqarıwshı nızamlar haqqındaǵı ilim‖ degen anıqlamaǵa tiykarlanıp kelindi.

Ekonomikalıq teoriyanı óndiris qatnasıqların úyrenetuǵın ilim dep alıp qaraytuǵın kóz - qaraslar XX-ásirde jasaǵan kópshilik ekonomistler tárepinen maqullanıp kelindi.

K.R.Makkonell, S.L.Bryu avtorlıǵındaǵı “Ekonomiks” kitabında bul pánniń predmeti adamlardıń materiallıq talapların tolıǵıraq qanaatlandırıw maqsetinde sheklengen resurslardan nátiyjeli paydalanıw jolların úyreniw bolıp esaplanadı dep kórsetedi. Bul anıqlama ekonomikalıq teoriya ―Ekonomiks‖ degen at penen júrgiziliwshi sabaqlıqlarda keltiriledi.

―Ekonomiks‖ ekonomikalıq teoriya kursına salıstırǵanda bir qansha keńirek bolıp, ol Kembridj universitetinde A.Marshalldıń usınısı boyınsha engizilgen edi.

A.F.Shishkin avtorlıǵındaǵı «Ekonomikalıq teoriya» sabaqlıǵında, bul pán óndiris qatnasıqların úyretedi degen anıqlama basshılıqqa alınadı.

Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti boyınsha Ózbekstan ekonomistleri de ózleriniń bir qansha bahalı pikirlerin bildiredi.

Akademik S.S.Gulomov, akademik G.P.Juravleva hám basqa da bir qatar avtorlar tárepinen jazılǵan ―Ekonomikalıq teoriya‖ sabaqlıqlarında hám Sh.Shodmonov, T.Juraevlardıń «Ekonomikalıq teoriya» kursı boyınsha lekсiyalar teksti sıpatında jazılǵan kitabında da ekonomikalıq teoriya predmetine bir tárepleme anıqlama beriwge jol qoymaw zárúrligi haqqında aytıladı.

Joqarıda keltirilgen anıqlamalar ekonomikalıq teoriyanıń predmetin adamzat jámiyetiniń hár qıylı aspektlerin esapqa alıw tiykarında berilgen anıqlamalar bolıp tabıladı. Olardıń ayırımları sheklengen resurslardan ónimli paydalanıwǵa tiykarǵı itibardı qaratqan bolsa, ekinshi bir toparı óndiris qatnasıqlarına ayrıqsha dıqqat awdaradı. Usılardı esapqa ala otırıp biziń pikirlewimizshe «Ekonomikalıq teoriya» pániniń predmeti boyınsha kóbirek maqullanǵan anıqlama sıpatında tómendegishe anıqlama bergen maqul dep esaplaymız.

«Ekonomikalıq teoriya» pániniń predmeti - sheklengen resurslar jaǵdayında, sheksiz talaplardı qanaatlandırıw maqsetinde, materiallıq baylıqlardı óndiriw, bólistiriw, almasıw hám tutınıw proсessinde júzege keletuǵın óndiris qatnasıqların, bazar ekonomikası jaǵdayında xojalıqtı nátiyjeli júrgiziw jolların úyreniwden ibarat.

Ekonomikalıq teoriya óziniń predmetin úyreniw arqalı jámiyet rawajlanıwı-nıń ekonomikalıq nızamların da ashıp beredi.

Ekonomikalıq nızamlar - bul ekonomikalıq hádiyseler hám qubılıslardaǵı úzliksiz qaytalanıp turatuǵın óz-ara baylanıslar hám sebep aqıbetlerdiń ulıwmalıq táreplerin sáwlelendirip kórsetetuǵın túsinik bolıp tabıladı.

Ekonomikalıq kategoriya – bul logikalıq túsinik bolıp, ol ekonomikalıq qubılıstıń tárepleriniń mazmunın ulıwmalastırılǵan túrde kórsetedi. Mısalı, kapital, is haqı, inflyaсiya, jumıssızlıq hám taǵı basqa.

Ekonomikalıq teoriyada jámiyet rawajlanıwınıń ekonomikalıq nızamları ulıwmalıq, arnawlı hám ayrıqsha túrlerge ajıratılıp úyreniledi.

12

Ekonomikalıq teoriya pániniń predmeti onıń atqaratuǵın xızmetleri arqalı tolıǵıraq sáwlelenedi. Onıń tiykarǵı xızmetleri retinde tómendegilerdi aytıwǵa boladı:

1.Biliw xızmeti. Ekonomikanıń sırların biliw hám olardı xalıqqa jetkeriw arqalı, olardıń ekonomikalıq bilimlerin arttıradı. Adamlarda jańasha ekonomikalıq pikirlewdi qáliplestiriwge, olardıń dúnya qarasın ózgertiwge xızmet qıladı.

2.Metodologiyalıq xızmet. Ekonomikalıq teoriya basqa bir qatar ekonomikalıq pánler ushın metodologiyalıq tiykar bolıp xızmet etedi.

3.Ámeliy usınıslar beriw xızmeti. Ekonomikalıq teoriyanıń bul xızmetiniń mánisi jeke adamnıń, jámááttiń, jámiyettiń mápine juwap beretuǵın menshiktiń hám xojalıq júrgiziwdiń progressiv formalarınıń zárúrligin hám olardı jetilistiriw jolların hár tárepleme tiykarlawdan, xojalıqtı basqarıwdıń nátiyjeli formaların anıqlawdan ibarat.

4.Boljaw xızmeti. Házirgi waqıtta bul xızmeti ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, ol ilimiy boljawlardı islep shıǵıw, jámiyettiń keleshektegi rawajlanıw baǵdarların anıqlap beriw arqalı ámelge asırıladı.

Hár qanday ilim ózine tiyisli bolǵan obektlerdi belgili usıllar járdeminde izertleydi hám

úyrenedi. Sol sıyaqlı ekonomikalıq teoriyada da ekonomikalıq qubılıslardı izertlewde bir qatar usıllardan paydalanadı.

Eń kóp qollanılatuǵın usıllardan biri ilimiy abstrakсiya usılı bolıp, bunda úyrenilip atırǵan hádiyselerge sezilerli tásir kórsetpeytuǵın ekinshi dárejeli elementler abstrakсiyalanadı, yaǵnıy esaplawlardı qıyınlastırmaw maqsetinde bul elementler itibardan shette qaldırıladı. Ilimiy abstrakсiya jolı menen izertlengende hádiyseler konkretlilikten abstraktlılıqqa qaray úyreniledi.

Bul usıl qubılıslardıń kózge kórinbeytuǵın táreplerin, onıń túp mazmunın ashıp beriwge járdem beredi hám ol usıllarǵa tómendegiler kiredi:

Materialistlik-dialektika usılı – ekonomikalıq qubılıslar hám proсessler óz-ara baylanısta hám úzliksiz rawajlanıwdı boladı dep qaraydı.

Ilimiy abstrakсiya usılı – bul izertlenip atırǵan obektti tosınanlıq waqıtsha kórinislerden(cherta) hám taǵı basqalardan tazalap onıń turaqlılıq qásiyetlerin anıqlap alıwdı kórsetedi.

Analiz hám sintez usılı. Ekonomikalıq qubılıslar eń dáslep ayırım bóleklerge ajıratılıp analizlendi. Sońınan bir-birine jaqın bolǵan elementler óz-ara birlestirilip sintezlenedi, ayırım bóleklerdi izertlew nátiyjesinde alınǵannátiyjeler ulıwmalastırılıp, belgili bir juwmaq shıǵarıladı.

Indukсiya hám dedukсiya usılı. Barlıq pánler empirik, yaǵnıy faktlerge tiykarlanadı. Faktlersiz teoriya bos boladı, teoriyasız faktler bolsa mánissiz. Usıǵan baylanıslı ekonomikalıq teoriyada induktiv hám deduktiv usıllar paydalanıladı. Induktiv usıl járdeminde faktler bir jerge toplanıp, sistemaǵa keltirilip, olar ulıwmalastırıladı hám olardan teoriyalıq juwmaq shıǵarıladı. Deduktiv usılda bolsa keltirip shıǵarılǵan juwmaqlar qaytadan faktler tiykarında tekseriledi.

Tariyxıy – logikalıq birligi usılı. Bul usıl izertlewlerdi tariyxıy rawajlanıw kóz-qarasınan alıp barıw zárúrligin talap qıladı. Sebebi hár qanday qubılıs sıyaqlı ekonomikalıq hádiyselerde óziniń kelip shıǵıw tariyxına iye. Sonıń menen birge olardı úyreniw logikalıq izbe-izlikte alıp barılıwı tiyis.

Ekonomikalıq qubılıslardı muǵdar hám sapa jaǵınan úyreniwde matematikalıq, statistikalıq hám grafikalıq usıllardan da keń paydalanıladı. Sebebi milliy ekonomikanıń rawajlanıw jaǵdayın, onıń makroekonomikalıq kórsetkishlerin anıqlaw matematikalıq, statistikalıq esaplawlarsız bolıwı múmkin emes.

Ásirese bunda ekonomika - matematikalıq modellestiriw usılınan paydalfnıw ayrıqsha

áhmiyetke iye boladı. Sebebi bul usıl járdeminde ekonomikalıq proсesslerdiń óz-ara baylanısların, óz-ara tásirlerin formulalar, simvollar, belgiler

13

járdeminde onıq adekvatlı modelleri dúziledi hám házirgi zaman esaplaw texnikaları bolǵan kompyuterden paydalanıw múmkinshiligine iye bolamız.

Ekonomika pániniń maqseti hám wazıypasın eki tárepleme, yaǵnıy hám teoriyalıq hám

ámeliy táreplerin túsindiriw múmkin.

Ekonomika pániniń teoriyalıq tárepleri qáliplesip hám jetilisip atırǵan ekonomikalıq qatnasıqlardı, ekonomikalıq nızamlar háreketin, olardıń islep shıǵarıwda hám ekonomikalıq rawajlanıwdaǵı orınların úyrenip baradı.

Ámeliy ekonomikanıń tiykarǵı maqseti ekonomikalıq ósiwdi táminlew hám sonıń tiykarında ósip baratırǵan mútájliklerdi qanaatlandıra biliwden ibarat. Onıń wazıypası sol maqsetten kelip shıǵıp, sheklengen hár qıylı resurslardan nátiyjeli paydalanıp, onıń hár bir birligi esabınan kóbirek tovarlar islep shıǵarıw hám xızmetler kórsetiwdi táminlew, hár bir iskerlik túri boyınsha qárejetler muǵdarı menen erisilgen nátiyje, yaǵnıy tovar hám xızmetler muǵdarın salıstırıw, resurslardan nátiyjeli paydalanıw jolların tabıwdan ibarat. Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov: - "Jámiyetlik ómirimizdiń bárshe tarawların demokratlastırıw proсessin jánede tereńlestiriw, jańa mazmun menen bayıtıw, onıń izshilligin hám nátiyjeliligin táminlew - mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan siyasiy reformalardıń usı basqıshında aldımızda turǵan eń aktual wazıypa esaplanadı» ([3]. 7-bet) – degen edi.

Bunnan tısqarı ekonomikalıq bilim halıqtı jumıs penen táminlew, puldıń qádirsizleniwiniń aldın alıw, halıqtı soсallıq qorǵaw jolların kórsetip beriw lazım. Ekonomikalıq qatnasıqlardı mikrokonomika hám makrokonomika dárejesinde analiz etip, olardıń tarawları, kórsetikishleri, faktorları ortasındaǵı baylanıslardı, ekonomikalıq ósiw jolların kórsetedi hámde mámlekettiń ishki hám sırtqı ekonomikalıq siyasatında ilimiy tiykar bolıp xızmet qıladı.

Ekonomikanıń maqseti bolsa, eń aldı menen ilimiy biliwden ibarat. Bul sonnan kelip shıǵadı, pán ekonomikalıq proсessler hám hádiyselerdi baqlaw, olardaǵı forma hám mazmun ózgerislerin, ishki baylanıslardıń, qarama - qarsılıqlardıń, nızam qaǵıydalardıń túsiniklerin bilip, birinshi náwbette talabalarǵa, ekonomist qániygelerge hám ekonomika menen qızıǵıwshı basqa isshilerge úyretiwden ibarat. Ekonomikanıń biz atap ótken teoriyalıq hám ámeliy tárepleri bir - biri menen tıǵız baylanıslı. Ámeliy ekonomika teoriyalıq bilimge iye bolıwdı ol menen qurallanıw zárúrligin talap etedi. Teoriyalıq bilim bolsa aldınnan kóre biliw hám ámeliy háreket jolın tuwrı belgilew imkanın beredi.

Wlıwma alǵanda ekonomikalıq teoriya páni ekonomikalıq proсessler, waqıya hám hádiyseler sırın biliwde ilimiy qollanba esaplanadı.

«Ekonomika páni dep – dawam ettiredi Prezidentimiz I.A.Karimov – adamlarda jańasha ekonomikalıq pikirlewdi qáliplestiriw, olardıń dúnya kóz qarasın ózgertiw, hár bir adamǵa óz miynetin sarplaw tarawı hám formaların ǵárezsiz belgilew imkanın beredi»

([4], 187 b.) ekonomikanı reformalaw tarawındaǵı strategiyalıq maqsetlerinen biri bolıp esaplanadı.

Prezidentimiz Islam Karimov aytıp ótkenindey jámiyette ómirge, ózgerislerge biypárwa qaraytuǵın adamlar bolmaslıǵı kerek. Bul rawajlanıwımızdı arqaǵa súrip jiberedi. Insan ullı, pák arzıwlar menen jasasın. Onı tek ǵana mámleket ishinde emes bálki jáhánde júz berip atırǵan hádiyseler qızıqtırsın. Dúnya kóz qarası, sanası shegaralanıp, bir qálipte qalmasın. Milliy ǵárezsizlik ideologiyası oǵan hár dayım joldas bolsın. Bul maqsetke erisiw ushın ekonomika páni Prezidentimiz I.A.Karimovtıń sóylegen sózlerinde, shıǵarmalarında kórsetip berilgen bazar ekonomikasına ótiw dáwiri prinсiplerin, ótiwdiń ózine say jolın, óziniń ekonomikalıq nızamları, Oliy Majlis, Ministrler Keńesi qabıl etken nızam hám qararlar tiykarında mámleketimiz aldında turǵan ekonomikalıq mashqalalar hám wazıypalardıń tereń analizin, onı sheshiw jolların jarıtıwı, ótiw dáwiri ekonomikasınıń qásiyetleri,

14

kóp ukladlı ekonomikanıń, túrli formadaǵı múlkshiliktiń qáliplesiw jolların,usılların kórsetip beriwi lazım.

2. Ekonomikalıq proсessler hám ekonomikalıq qatnasıqlar

Ekonomikanıń tiykarǵı maqseti adamlardıń mútájliklerin qanaatlandırıw hám olardıń turmısın dawam ettiriw imkaniyatın jaratıp beriw esaplanadı.

Ekonomikalıq proсess insannıń dáslep tábiyatqa tásir ótkiziwi menen baslanǵan, keyin ala halıq xojalıǵın rawajlandırıwda háreket kórsetiwge alıp kelgen.

Islep shıǵarıw proсessinde adamlar óz-ara qatnasıqqa kirisedi. Ekonomikalıq qatnasıq degende adamlardıń bir-birleri menen baylanısta tábiyatqa tásir ótkiziwleri túsiniledi. Ekonomikalıq qatnasıqlar hár dayım jámiyetlik xarakterge iye boladı.

Jámiyetlik qatnasıqlar islep shıǵarıw proсessinde, sol ónimlerdi bólistiriw, almastırıw hám tutınıw proсessinde de júzege keledi. Islep shıǵarıw proсessin tómendegi kóriniste sáwlelendiriw múmkin. Ekonomikada qayta islep shıǵarıw proсessiniń basqıshları tómendegishe:

Islep shıǵarıw – shiyki zattan tayar ónim islep shıǵarıw proсessi Bólistiriw– islep shıǵarılǵan ónimdi tutınıwshıǵa baǵdarlawdı anıklawTutınıw - ónimdi mútájlikti qanaatlandırıwǵa baǵdarlaw

Almastırıw - ónimdi pulǵa yaki basqa tovarǵa almastırıw

Islep shıǵarıw proсessiniń rawajlanıwına onıń faktorları tásir ótkizedi. Islep shıǵarıw faktorlarına tómendegiler kiredi:

1.Insan faktorı – bul jallanǵan miynetkeshlerdiń fizikalıq, aqılıy, isbilermenlik isshi kúshleriniń jıyındısı bolıp, bilimleri, tájriybe hám kónlikpelerin islep shıǵarıw proсessinde qollanıw.

2.Materiallıq faktor – bul islep shıǵarıw quralları.

2.1.Miynet quralları - ónimlerdi islep shıǵarıw quralları (tiykarǵıfondlar).

2.2.Tábiyiy resurslar – ónimlerdi tayarlaw ushın kerek bolǵan shiyki zat.

3.Finanslıq faktor - firmanıń kapitalı, yaǵnıy naq hám naq bolmaǵan, óziniń hám qarızǵa alınǵan qarjıları.

4.Isbilermenlik háreketi – arnawlı faktor bolıp, islep shıǵarıw proсessinde bárshe faktorlardı birlestiredi. Isbilermenlik háreketi málim dárejede qáwip penen bolǵan táwekel is júritiwge tiykarlanadı, kerekli qararlardı qabıl etedi. Isbilermenlik háreketiniń tiykarın bilim, shaqqanlıq, talant, xabar kurallarına iyelik etiwdi quraydı.

5.Infrastruktura. Islep shıǵarıw proсessin normal jaǵdayda ámelge asırıw ushın kerek bolgan ortalıq.

5.1.Islep shıǵarıw infrastrukturasına: transport, baylanıs, jollar, kópirler, portlar, skladlar kiredi.

5.2.Soсiallıq infrastruktura: mediсina obektleri, tálim, mádeniyat, pán, sport, yaǵnıy isshiniń hám onıń shańaraq aǵzalarınıń iskerligin támiynleytuǵın soсiallıq ortalıq kiredi.

Islep shıǵarıw faktorları bir-birin tolıqtırıp óndiris proсessiniń úziliksizligin táminleydi. Islep shıǵarıw qatnasıqları sistemasınan eń tiykarǵısı óndiris proсessi esaplanadı. Sebebi

bárshe tovarlar hám xızmetler usı proсesste jaratıladı.

Ekinshi áhmiyetli faza bolsa bólistiriw proсessi. Bul basqıshta eń aldı menen islep shıǵarıw quralları, kapital hám isshi kúshi tovar hám xızmetlerdiń túrleri, islep shıǵarıwshı tarmaqlar, tarawlar, territoriyalar hám kárxanalar ortasında bólistiriledi. Bunnan tısqarı, islep shıǵarıw nátiyjesi bolǵan tovar hám xızmetler, olardıń pul halındaǵı kórinisi bolǵan dáramatlar da bólistiriledi. Bunda islep shıǵarıw qanshelli rawajlanǵan bolsa, bólistiriletuǵın tovar hám xızmetler kólemi,

15

sonıń menen birge dáramatlar kólemi de sonshelli úlken boladı, bólistiriw qanshelli ádalatlı hám tuwrı bolsa, islep shıǵarıwdıń rawajlanıwına sonshelli jaqsı tásir ótkizedi.

Almastırıw proсessi - miynetti bólistiriw aqıbetinde ayırım toparlar, adamlar, tovar hám xızmetlerdiń málim túrlerin islep shıǵarıwǵa, jetkizip beriw menen, ayırım toparları bolsa basqa turdegi tovarlardı islep shıǵarıw, onı tutınıwshılarǵa jetkiziw menen shuǵılanatuǵın struktura boladı. Hár bir tovar túrin islep shıǵarıwshı óz tovarın satıp, ózine kerekli bolǵan basqa tovar yaki xızmetlerdi satıp aladı. Nátiyjede túrli baǵdardaǵı islep shıǵarıwshılar hám xızmet kórsetiwshiler ortasında ekonomikalıq baylanıs - almastırıw, pul arqalı aldı - sattı proсessi júz beredi.

Ekonomikalıq islep shıǵarıwdıń aqırǵı wazıypası tutınıw proсessi.

Bul proсesste tovarlar hám xızmetler túrli adamlar, toparlar tárepinen tutınılıp, olardıń mútájlikleri qanaatlandırıladı. Tutınıw eki túrde boladı:

1.Óndiris tutınıwı.

2.Jeke tutınıw.

Óndiris tutınıwında islep shıǵarıw quralları (investiсiya) hám isshi kúshinen paydalanıp, ónimli tutınıw qılınadı, yaǵnıy tutınıw ushın zárúr bolǵan tovarlar islep shıǵarıladı. Jeke tutınıw proсessinde bolsa tutınıw buyımlarınan paydalanıp, jámiyet aǵzalarınıń tutınıw talapların qanaatlandırıw ushın sarıplanadı hámornına jáne jańasın islep shıǵarıw zárúrligi payda boladı.

3. Ekonomikalıq nızamlar hám olardıń túrli sharayatlarda sáwleleniwi

Ekonomika páni barlıq pánler kibi bir qansha wazıypalardı orınlaydı.

Dáslep, A.Smit ekonomika pániniń pozitiv, negativ hám normativ wazıypasınanıqladı. Ekonomika pániniń normativ wazıypası firma hám mámlekettiń ekonomikalıq siyasatın

táminleydi.

Analizler tiykarında islep shıǵarıwdıń eń optimal tárepin shólkemlestiriw ushın usınıslar beredi.

Onıń pozitiv wazıypası obektiv proсesslerdi analiz etiw nátiyjesinde ekonomikalıq rawajlanıwdıń nızamlıqların anıqlaydı. Pozitiv wazıypa faktlertiykarında ámelge asadı.

Negativ wazıypası bolsa, obektiv proсesslerdiń rawajlanıwına keri tásir etiwshi faktorlardı anıqlawdı sáwlelendiredi.

Ekonomika páni kóplep faktlerden ibarat. Olardı úyreniwde málim usıllardan paydalanıladı. «Usıl» degende analiz etiw quralı degen mazmundı ańlatadı. Dáslep, dialektika usılınan paydalanıladı. «Dialektika» sózi izbe-iz degen mánisti ańlatadı. Onıń mánisi ekonomikalıq proсesslerdi izbe-izlikte hám óz-ara baylanısta úyreniwdi sáwlelendiredi. Analizdiń nátiyjeli bolıwı ushın ilimiy abstrakсiya usılınan paydalanıladı. Bul usıl boyınsha islep shıǵarıw proсessin úyreniwde ekinshi dárejeli bolǵan faktler esapqa alınbaydı.

Ekonomikalıq proсesslerdi úyreniwde analiz hám sintez, induktiv hám deduktiv, matematika hám statistika, tarixıy hám logikalıq usılları da bar bolıp, bul usıllar faktlerdi analiz etiwde bir-biri menen baylanıslı hám bir-birin tolıqtıradı, hám de obektiv juwmaqlarǵa iye boladı.

Analiz usılında bir pútin waqıyalıqtı bóleklerge bólinip úyreniledi. Sintez usılında bolsa analiz etilgen bólekler tiykarında ulıwmalasqan juwmaq qılınadı. Analiz hám sintez usılı óz-ara baylanıslı.

Deduktiv usıl - bul tiykarınan analizdi teoriyalıq tárepten ilgeri súriwde sáwlelenedi hám faktler menen salıstırıladı. Induktiv usılda bolsa faktler úyreniw nátiyjesinde teoriyanı (gipotezanı) qáliplestiriw sáwlelenedi.

16

Matematikalıq hám statistikalıq usılda ekonomikalıq hádiyselerdiń muǵdar jaǵınan

ózgerislerin sıpat ózgerislerine ótiw imkaniyatların anıqlaw múmkin.

Tarixıy hám logikalıq usılda ekonomikalıq hádiyslerdiń kelip shıǵıwı, rawajlanıwı úyreniledi hám tiyisli logikalıq juwmaqlar qabıl etiledi.

Joqarıda biz aytıp ótken usıllar, ekonomikalıq hádiyselerdiń túrli táreplerin anıqlap beretuǵın ekonomikalıq kategoriyalar xaqqındaǵı túsinikler sistemasın islep shıǵıwdı talap etedi.

Ekonomikalıq kategoriyalar - hár dayım tákirarlanıp turatuǵın, ekonomikalıq proсessler hám hádiyselerdiń ayırım táreplerin sáwlelendiriwshi ilimiy teoriyalıq túsinik esaplanadı.

Tereń analizler nátiyjesinde óndiristi ishinen basqaratuǵın ekonomikalıq nızamlardıń ámel qılıwın túsiniw múmkin boladı. Ekonomikalıq nızamlar degende - hár dayım tákirarlanıp turatuǵın, sebep - aqıbet baylanısların ózinde sáwlelendiriwshi waqıya hádiyselerge aytıladı. Máselen: adamlardıń mútájlikleri hár dayım ósip baradı. Islep shıǵarıw kúshleriniń rawajlanıw dárejesi tómen bolǵanda, jámiyet aǵzalarınıń mútájliklerin qanaatlandırıw imkaniyatı bolmaydı. Adamlardıń mútájlikleri jámiyettiń imkaniyatınan ilgerilep ketkende ekonomika qıtshılıq jaǵdayında boladı. Ekonomikalıq nızamlar da tábiyat nızamları kibi obektiv. Máselen, kúnniń tún menen almasıwı sebebi olardıń izbe - izligi emes, bálki jerdiń óz sheńberi átirapında aylanıwı nátiyjesinde ámelge asadı. Tap usı sıyaqlı ekonomikalıq nızamlardıń ámel etiwiniń de ózine jarasa sebebi, tiykarı boladı. Máselen, miynet ónimdarlıǵınıń toqtawsız ósiw nızamı ámel qılıwı ushın miynet quraları jetilisken bolıwı, talap hám usınıs nızamı ámel qılıwı ushın islep shıǵarıw proсessi, bazar bolıwı, qun nızamı ámel qılıwı ushın jámiyetlik miynettibólistiriw bolıwı kerek.

Ekonomika páni tárepinen ashıp berilgen konomikalıq nızamlar obektiv ámel qılıp atırǵan ekonomikalıq wakıyalıqtıń ulıwmalasqan teoriyalıq sáwleleniwi bolıp, ol obektiv reallıqtıń ilimiy biliw nátiyjesi esaplanadı. Ekonomikalıq nızamlardıń ámel qılıwı onıń qásiyeti jámiyettiń islep shıǵarıw qatnasıqlarınıń xarakterine baylanıslı, yaǵnıy jámiyttiń rawajlanıwı menen ayırım ekonomikalıq nızamlar joǵalıp onıń ornına jańaları keliwi múmkin.

Ekonomikalıq nızamlardıń tábiyatın adamlar qanshelli jaqsı úyrense, insaniyatqa sonshelli payda keltiredi. Ekonomikalıq nızamlardı tán almaslıq, aqır aqıbetinde ekonomikaǵa, insaniyatqa úlken zıyan keltiredi.

Ekonomikalıq nızamlar tábiyat nızamları kibi obektiv bolsada, onnan parıq qıladı, sebebi ekonomikalıq nızamlardıń ayırımları mángi ámel qılmaydı.

Ekonomikalıq nızamlardı ámel etiwine qarap, tómendegi toparlarǵa ajıratadı:

1.Ulıwma ekonomikalıq nızamlar – adamzat jámiyetiniń rawajlanıw basqıshlarınıń bárshesinde ámel qıladı. Máselen, waqıttı únemlew nızamı, mútájliklerdiń toqtawsız ósip barıw nızamı, miynet ónimdarlıǵınıń toqtawsız ósip barıw nızamı, talap hám usınıs nızamı, islep shıǵarıw qatnasıqlarınıń óndiris kúshleriniń rawajlanıw dárejesine say keliw nızamı, qun nızamı hám basqalar.

2.Arnawlı ekonomikalıq nızamlar – belgili bir ekonomikalıq sistema sharayatında ámel qıladı. Máselen: Qosımsha qun nızamı, ortasha payda normasınıń qáliplesiw nızamı, ortasha payda normasınıń páseyiw nızamı.

Ulıwma ekonomikalıq nızamlar jámiyetlik rawajlanıw nızamları sıpatında, belgilewshi, basqarıwshı nızamlar sıpatında sáwlelenedi hám hár bir tariyxıy basqıshta olardıń roli ózgerip baradı. Ulıwma ekonomikalıq nızamlardı biliw, ekonomika pániniń predmetin anıqlawda ayrıqsha áhmiyetke iye.

Ulıwma alǵanda ekonomikalıq nızamlar hám kategoriyalar bir - birleri menen baylanıslı bolıp, olar bir – birin tolıqtıradı. Olar birgelikte ekonomikalıq rawajlanıw proсesslerin sáwlelendiredi.

17

Tiykarǵı atama hám túsinikler:

Ekonomika. Shıǵıs mámleketlerinde ekonomikalıq bilimlerdiń qáliplesiwi. Ekonomikalıq bilim tiykarları pániniń predmeti. Ekonomikalıq siyasat hám siyasiy ekonomika. Ekonomikalıq proсessler: islep shıǵarıw, bólistiriw, almastırıw, hám tutınıw. Islep shıǵarıw faktorları. Insan faktorı. Materiallıq faktor. Miynet quralları. Finanslıq faktor. Isbilermenlik háreketi. Infrastruktura. Pánniń wazıypaları: normativ, pozitiv, negativ. Pándi úyreniwde qollanılatuǵın usıllar: ilimiy abstrakсiya, analiz hám sintez, indukсiya hám dedukсiya, statistika, matematikalıq usıl. Ekonomikalıq kategoriyalar. Ekonomikalıq nızamlar. Ulıwma ekonomikalıq nızamlar. Arnawlı ekonomikalıq nızamlar.

Tákirarlaw ushın sorawlar.

1.Ekonomikalıq bilimler qaysı dáwirlerden baslap payda bolǵan?

2.Ekonomikalıq bilimlerdiń rawajlanıwındaǵı qanday basqıshlardı bilesiz?

3.Ekonomikalıq teoriyanıń predmeti ne?

4.Ekonomikalıq teoriya qanday xızmetlerdi atqaradı?

5.Ekonomikalıq proсesslerdi úyreniwde qollanılatuǵın tiykarǵı usıllardı atapberiń?

2 – tema: Soсial-ekonomikalıq mútájlikler hám olardıń túrleri 1. Mútájlikler, olardıń mánisi hám túrleri

Jámiyettiń tiykarǵı háreketlendiriwshi kúshi adamlardıń mápdarlıǵı esaplanadı. Mápler mútájlikler járdeminde sáwlelenedi. Ekonomika turmıslıq mútájlikti qanaatlandırıw usılı esaplanadı.

Insanlardıń jasawı hám insan sıpatında kamal tabıwı ushın bárshe zárúr nárseler olardıń turmıslıq mútájliklerin quraydı.

Insanlardıń mútájlikleri ekilemshi bolıp, islep shıǵarıw kúshleriniń rawajlanıw dárejesi birlemshi esaplanadı.

Islep shıǵarıw kúshleriniń rawajlanıw dárejesi qanshelli joqarı bolsa, adamlardıń mútájliklerin qanatlandırıw imkaniyatı da joqarı boladı, yaǵnıy hár bir jámiyettiń imkaniyatı islep shıǵarıw kúshleriniń rawajlanıw dárejesine baylanıslı. Adamlardıń mútájlikleri toqtawsız ósip baradı, yaǵnıy hár qanday qandırılǵan mútájlik óziniń izinen jánede quramalıraq mútájlikti keltirip shıǵaradı. Adam mútájlikleriniń toqtawsız ósip barıwı nızamlı esaplanadı.

Mútájlikler túrli formalarda sáwlelenedi.

Jámiyet aǵzaları hayallar hám erkekler, balalar, qáriyalar, talabalar, mektep oqıwshıları, sportshılar, oqıtıwshı hám basqalardan quraǵan. Jámiyet aǵzaların sanap sanaǵına jetkiziw qıyın. Usı toparlardıń máplerinen kelip shıǵıp, mútájlikler de túrlishe boladı. Dáslep mútájlikler: materiallıq, ruwxıy hám soсiallıq mútájliklerge bólinedi. Bul mútájliklerdiń qaysı biri birlemshi?

Bular bir birin tolıqtıradı hám birgelikte rawajlanadı. Eger insan tek ǵana materiallıq mútájliklerdi qanaatlandırıw menen shegaralanǵanda iskusstvo, mádeniyat, ekonomikalıq rawajlanıw bolmaǵan bolar edi.

Insan materiallıq mútájliklerdi qanaatlandırıw proсessinde tábiyat baylıqlarınan paydalanıw tiykarında, jámiyet aǵzalarınıń málim bir dárejede tutınıw talapları islep shıǵarılǵan tovarlar tiykarında qanaatlandırıwda sáwlelenedi. Insan óz mútájliklerin jámiyetlik qatnasıqlarǵa kiriskende ǵana qanaatlandıra aladı. Jámiyetlik qatnasıqlarǵa insan miynet járdeminde kiresedi.

Yaǵnıy insan miynetke de mútájlik sezedi. Miynetke bolgan mútájlik óz náwbetinde qolay jumıs orınlarına, jetilisken texnika hám texnologiyaǵa bolǵan mútájlikti keltirip shıǵaradı.

18

Ruwxıy mútájlikler bul adamlardı hár tárepleme kamalatqa jetkiziw ushın, olardıń intelektual bilimlerin asırıwda sáwlelenedi. Ruwxıy mútájlikler tálimtárbiya, ilim alıw, qániygeligin jetilistiriw hám basqalardı óz ishine aladı.

Insanlar materiallıq hám ruwxıy mútájlikler menen birgelikte, soсiallıq mútájliklerge de mútáj boladı. Soсiallıq mútájlikler materiallıq hám ruwxıy mútájliklerdey adamzat rawajlanıwı ushın zárúr esaplanadı. Bul mútájlikler tiykarınan insanlarǵa túrli xızmet kórsetiw tiykarında sáwlelenedi. Bunday xızmetlerge kommunal úy-jay xızmetleri, halıqqa mádeniy - turmıslıq xızmetler kórsetiw, jaslardı tárbiyalaw, jámiyetlik shólkemler xızmetinde tálim beriw hám basqa xızmet túrlerinen quraladı.

Mútájliklerdiń toqtawsız ósip barıwın kóz aldımızǵa keltiriw ushın olardıń tómendegi túrlerin kórip shıǵamız:

1.Házirgi dáwirdegi mútájlikler

2.Xaqıyqıy mútájlikler

3.Absolyut mútájlikler

Házirgi dáwirdegi mútájlikler jámiyettiń usı kúndegi islep shıǵarıw kúshleriniń rawajlanıw dárejesindegi mútájlikler esaplanadı. Házirgi dáwirdegi mútájlikler insanlardıń minimal mútájliklerine tuwrı keledi.

Haqıyqıy mútájlikler degende insanlardıń normal jasawları hám iskerlik kórsetiwleri ushın zárúr bolǵan tirishilik jemisleri jıyındısı túsiniledi.

Absolyut mútájlikler degende adamlardıń árman qılatuǵın mútájlikleri tusiniledi. Absolyut mútájliklerdi tolıq qanaatlandırıp bolmaydı. Mámlekettiń alıp baratuǵın soсiallıq siyasatı halıqtıń haqıyqıy mútájliklerin qanaatlandırıwǵa qaratıladı.

Jámiyet mútájlikleriniń kólemi hám dárejesine bir qatar faktorlar tásir etedi. Bular: a) Jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesi.

Ekonomikası tómen bolǵan mámleketlerdiń insan mútájliklerin qanaatlandırıw dárejesi tómen bolsa, rawajlanǵan mámleketlerde insanlardıń mútájliklerin qanaatlandırıw dárejesi keń hám hár qıylı boladı.

b) Jámiyettegi soсial-ekonomikalıq sistema

Jámiyette baylar húkmranlıq qılǵanda bir topar múlkdarlar óz mútájliklerin qanaatlandırıw imkaniyatına iye boladılar. Kámbaǵallardıń imkaniyatı sheklengen boladı.

v) Tábiyiy geografiyalıq sharayatlar.

Suwıq klimatta ıssı klimat sharayatında jasaytuǵın halıqqa salıstırǵanda mútájlikler kóbirek boladı.

g) Tariyxıy dástúrler hám kónlikpeler.

Máselen, ózbeklerdiń ózine tán qásiyetleri qosımsha mútájliklerdi keltirip shıǵaradı. Merekeler, toylar ózine tán bolǵan mútájliklerdi keltirip shıǵaradı.

d) Halıqtıń tabiyiy ósiwi.

Bul da qosımsha mútájliklerdi keltirip shıǵaradı. e) Halıq aralıq baylanıslar

Milletler hám regionlar ortasındaǵı maǵlıwmat hám ónim almastırıw proсessi de qosımsha mútájliklerdi keltirip shıǵaradı.

Jámiyet mútájlikleriniń ekonomikalıq proсesslerge qarap ózgeriwine mútájliklerdiń transformaсiyası deyiledi. Máselen, balalar tuwılıwınıń joqarı bolıwı, oyınshıqlarǵa bolǵan mútájlikti asıradı. Jámiyette qáriyalar sanınıń kóbeyiwi dem alıw úyleri, qariyalar úyine bolǵan mútájlikti asıradı.

Házirgi dáwir mámleketlerdi jáhán xojalıǵı quramına kiriwin talap e tedi. Bunday jaǵday mútájliklerdiń hár qıylı bolıwına tásir etedi.

19

Mútájliklerdiń ósiwine tásir etetuǵın faktorlar da bar. Ekonomikalıq krizisler, tábiyiy apat, jer silkiniwi, suw tasqınları, janǵın kibi jaǵdaylar toq jasap atırǵan halıqtı, kámbaǵal jaǵdayǵa alıp keliwi múmkin.

Insanlar óz mútájliklerin qanaatlandırıw proсessinde, dáramat nátiyjeliligi hám tańlaw mashkalasına dus keledi. Bul eki kategoriya birin biri tolıqtıradı. Dáramat nátiyjeliligi insanlardıń islep shıǵarıw iskerligindegi miynetleriniń únemli dárejesine baylanıslı bolıp, aqıbetinde óz tutınıw dárejelerindegi tovarlardı tańlaw mashqalaların sheshiw menen qanaatlanadı. Demek, insanlarlar óz dáramatlarına jarasa ónimlerdi satıp aladılar.

Insanlar qanshelli kóp tovar satıp alsalar, olardıń mútájlikleri sonshelli toyınadı. Nátiyjede hár bir tovardan keyingi tovardı satıp alıwı menen keyin-gisiniń paydalılıǵı kemeyip baradı.

Paydalılıqtı tómendegi mısal járdeminde kóriwimiz múmkin: ıssı kúnde siz satıp alǵan muz qaymaqtıń paydalılıǵı 100% dep esaplasaq, ekinshi muz qaymaqtıń paydalılıǵı 90%, on birinshi muzqaymaqtıń paydalılıǵı 0% ke teń boladı. Yaki insanlar ózlerine zárúr bolǵan tovar muǵdarın satıp alıwları menen, olardıń talaplarınan artıqsha bolǵan tovarlarǵa paydalılıq dárejesi páseyip baradı.

Demek, insanlardıń mútájlikleri muǵdar tárepinen qanaatlandırılsa, sıpatlı ónim, tovarlardıń islep shıǵarılıwı menen asıp baradı.

2. Ekonomikalıq resurslardıń sheklengenligi sharayatında mútájliklerdi qanaatlandırıw mashqalaları

Ekonomikalıq resurslar degende tovar islep shıǵarıw, xızmet kórsetiw, olardı tutınıwshıǵa jetkizip beriwde hám tutınıw proсessinde paydalanıw múmkin bolǵan ekonomikalıq imkaniyatlar, zapaslar, derekler túsiniledi.

Tábiyiy, miynet, finanslıq resurslar hám isbilermenlik xızmeti ekonomikalıq resurslar esaplanadı. Ekonomikalıq resurslar sheklengenligi sebepli insanlar óz mútájliklerin tolıq qanaatlandıra almaydı. Olardıń sheklengenligi insanlardıń azıq - awqatqa, tovarlarǵa ǵana emes, bálki xızmet kórsetiwge bolǵan mútájliklerdi de shegaralap qoyadı.

Bunday jaǵdayda insanlar menen mámleket, jámiyet aǵzaları óz dáramatlarına jarasa tańlaw mashqalasına dus keledi. Máselen: Ózbekstan Respublikası energiya ǵárezsizligin táminlew maqsetinde neft qazıp alıw hám gaz kondensatın islep shıǵarıwǵa basqa tarmaq islep shıǵarıwına qaraǵanda kóbirek qarjı ajıratıwǵa májbúr boldı.

Solay etip, resurslardıń sheklengenligi mútájlikti qanaatlandırıwdıń áhmiyetli jolı bolǵan islep shıǵarıw imkaniyatların da shegaralap qoyadı. Bul imkaniyatlar dárejesi hár dayım bir qıylı bolıp turmaydı, bálki jańa texnologiyalardıń jaratılıwı hám de iske qosılıwı, islep shıǵarıw imkaniyatların, onıń shegaraların keńeytiriw imkanın beredi. Jana texnika hám texnologiyalar bir tárepten, miynet ónimdarlıǵın, eginler hasıldarlıǵın asırıw, energiya, janılǵı, miynet hám basqa materiallıq resurslardı únemlew imkanın berse, ekinshi tárepten, jana material, shiyki zat, energiya hám basqa resurslar dereklerin tawıp, turmısqa engiziw imkanın beredi. Sonıń ishinde, jerdiń tereń qatlamlarındaǵı baylıqlardı tabıw hám iske túsiriw, jer júzlik okeanınıń uzaq hám shuqır jerlerindegi resurslardan paydalanıw hám t.b. Ekonomikalıq resurslar, islep shıǵarıw hám mútájliklerdi qanaatlandırıw dárejesi ortasındaǵı úziliksiz hám bekkem baylanıslardı tómendegishe sáwlelendiriw múmkin:

20