Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

kapitaldı eksport qılıwshı bolǵan Ullı Britaniya hám AQSh mámleketleri usı kúnde kapitaldı import qılıwshı mámleket sıpatında xızmet etedi. Olar ortasındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlar óz - ara mápdarlıq tiykarında ámelge asırılmaqta.

Shetke kapital shıǵarıwdıń usı kúndegi jáne bir tiykrǵı ózgesheliklerinen biri rawajlanıp atırǵan mámleketlerdiń shetke kapital ıǵarıw bolıp tabıladı.

Ózbekstan Respublikasında ǵárezsizlik dáwirinen baslap shet el kapitalınıń kirip keliwine shárt-sharayat jaratılǵan. Kapital eki qıylı túrde eksport qılınadı: qayırxomlıq hámde ssuda túrinde.

Qayırxomlıq túrindegi kapitaldıń eksport qılınıwı, ózge mámleket territoriyasında qurılıslardı ámelge asırıwǵa pul qarjıların ajıratıw yaki aralas kárxana sıpatında birgelikte islep shıǵarıw proсessin ámelge asırıwdı sáwlelendiredi.

qayırxomlıq kapitalınıń eksport qılınıwı investiсiya túrinde ámelge asadı.

Tuwrıdan-tuwrı investiсiya qárejetleriniń ámelge asırılıwı shet el kapitalınıń mámlekettegi xızmetin deyerli ózi qadaǵalawdı bildiredi. Shet el kapitalı járdeminde «qiz» kárxanalar, filialları, frangchayzingler quraydı.

Portfel investiсiyaları - degende shet el akсiyaların satıpalıw túsiniledi. Bunda akсiyalardıń muǵdarı múlkke iyelik etiw hám qadaǵalaw dárejesindn bolmaslıǵı kerek.

Ssuda kapitalı - xalıq aralıq kredittiń tiykarı esaplanadı. Kredit qatnasıqları tovar almastırıw hám investiсiyaǵa qarata joqarı templerde ámelge asırılatuǵın ekonomikalıq qatnasıq esaplanadı.

Bir mámleket bankinen ekinshi bankke pul muǵdarların ótkeriw sutka dawamındı konvertirlengen zamanagóy texnika menen úskenelengen jasalma jer joldası járdeminde ámelge asırıladı.

Múddetine qaray xalıq aralıq kreditler uzaq múddetli (10 jıl), orta múddetli (5 jılǵ shekem), qısqa múddetli (1 jılǵa shekem) kreditlerge ajıratıladı.

Kredittiń dereklerine qaray xalıq aralıq ssuda alınatuǵın qarız yaki kommerсiyalıq krediti bolıwı múmkin. Kredit óz náwbetinde mámleket tárepinen yaki xalıq aralıq finanslıq shólkemler jeke firmalar tárepinen beriledi.

Xalıq aralıq kredit járdeminde mámleketlerdiń ekonomikalıq jaǵdayı teńlestiriledi. Kredit beriwshiler paydanı asırıw esabına bayıydı. Kredit alıwshılardıń awhalı awırlasadı. Bunday halda xalıq aralıq kredit mámleketler ortasındaǵı qarama

- qarsılıqlar kúsheyiwine de tásir etedi. Rawajlanıp atırǵan mámleketlerdiń 90jıllardaǵı sırtqı qarızları 1 trill. dollardı payda etti. Bazibir mámleketlerge qarızların tóley almaǵanı ushın ssuda beriw toqtatıldı. Bul mámleketler tiykarınan Afrika mámleketleri esaplanadı. Kapitaldıń eksportı menen birgelikte jumıs kúshi migraсiyasi da bar.

Shet el demograflarınıń esaplarına tiykarlansaq, 90-jıllardıń basında dúnyada 25 million miynetkeshler emigrant bolǵan, olardıń 50% ten kóp bólegi rawajlanıp atırǵan mámleketler

úlesine tuwrı kelgen.

Jumısshı kúshi migraсiyası - onıń eksportın ámelge asırıwshı mámleketke bir tárepte qosımsha kapitalınıń kirip keliwin támiyinlese, ekinshi tárepinen tájriybeli jumısshılardıń shıǵıp ketiwine sebepshi boladı, bunday jaǵday milliy ekonomikaǵa zıyan keltiredi.

Egerde 90 - 95 jıllarda jumıs kúshi migraсiyasına jumıssızlıq, mútájlik, soсialekonomikalıq sharayatlardıń jeterli derejede emesligi sebep bolǵan bolsa, házirgi kúnde jumıs kúshi qunı menen onıń bahası ortasındaǵı keskin parqtıń bar bolǵanlıǵı sıyaqlı sebepler de qosıldı. 80jıllardan baslap eski awqamdaǵı mámleketlerde emigraсiya proсessi múddetli tús aldı, jumıs kúshi migraсiyası hár bir mámleket ushın obektiv jaǵday tusine kirdi. Jumıs kúshi migraсiyasınan keletuǵın payda, kapital eksportındaǵın -day bir neshe ese joqarı. Jumıs kúshi migraсiyasın mámleket, jeke kárxanalar tárepinen ámelge asırıw zárúr. Shet e llerde kóshilik

121

jaǵdaylarda jumıs kúshi migraсiyası menen kásiplik shólkemleri shuǵıllanadı. Bunda nızamsız jumıs kúshi migraсiyası menen shuǵıllanıwshılardıń jolı tosıladı.

Kásiplik shólkemleri mámleket, mámleket emes shólkemleri atınan is júritedi, hámde jumısshıların hár qanday qolaysızlıqlardan qorǵaydı. Respublikada qabıl etilgen «Ózbekstan Respublikası puqaralıǵınıń shet ellardegi xızmeti» atlı qarırında shet ellerde islewdi qálegen puqaralarǵa keń jol ashıp berilgen.

Sol baǵdarda nátiyjeli siyasattı ámelge asırıw zárúr.

4. Jer júzlik xojalıq infrastrukturası

Jer júzlik xojalıq infrastrukturası jer júzlik xojalıqtı nátiyjeli ámel qılıw ushın kerek bolǵan ortalıq esaplanadı. Infrastrukturanıń ayırım sostav bólekleri áyyemgi dáwirlerden-aq bolǵan. Teńiz kemeshiligi, suw, saxradaǵı jollardan bir neshe mámleketler óz - ara sawda qatnasıqların

ámelge asırǵan.

Jer júzlik xojalıq infrastrukturasına jer júzlik júk tasıw sisteması (teńiz, dárya, temir jol hám avtobil jolları kiredi.

Júk tasıw sistemasına: gaz hám neft liniyaları xam kiredi.

Jer júzlik axborot kommunikaсiyaları sisteması da infrasrukturasınıń jáne bir bólegi esaplanadı. Buǵan radio informaсiyalar, gazeta hám jurnallardıń maǵlumatı, jasalma jaldas járdeminde beriletuǵın informaсiyalar, ásirese usı kúnde keń qulash jayǵan internet informaсiyaları jer júzlik xojalıqtıń rawajlanıwında tiykarǵı rol atqaradı. Internetten qálegen tarawda, dúnyanıń hár qanday múyeshinen maǵlumat alıw múmkin. Birjalar, bankler miymanxanalar, elshixanalar da jer júzlik xojalıqta tiykarǵı rol oynaydı. Jer júzlik infrastrukturasınıń rawajlanıwı mámleketlerdiń birgelikte xızmet júrgiziwi, ekonomikalıq resurslarınan nátiyjeli paydalanıwı, milliy ekonomikanıń jer júzlik xojalıqqa kiriwi ushın qolaylıqlar jaratadı.

Tiykarǵı atama hám túsinikler.

Xalıq aralıq ekonomikalıq integraсiya, ekonomikalıq territoriya, erkin ekonomikalıq territoriyalar, mámleketler, shetke kapital shıǵarıw, sqayırxomlıq hám ssuda kapitalı, investiсiya: tuwrıdan - tuwrı investiсiya, portfel investiсiyaları, jer júzlik xojalıq infrastrukturası.

15– tema: Xalıq aralıq sawda

1. Xalıq aralıq sawda hám onıń áhmiyeti

Xalıq aralıq miynet bóliniwshiliginiń bar ekenligi ekenligi mámleketler ortasında xalıq aralıq sawdanı ámelge asırıwın talap etedi. Sawda mámleketler, kárxanalar, jeke isbilermenler járdeminde ámelge asırıladı. Mámleketten alıp ketilip atırǵan tovarlar eksport bolsa, shet mámleketlerdensatıa alınıp atırǵan tovarlar importın payda etedi. Eksport penen importtıń jıyındısı mámlekettiń tovar oborotın belgileydi. Eksport pengen import ortasındaǵı parq sawda balansı esaplanadı. Eksport importtan kóp bolǵanda mámlekettiń sawda balansı aktiv, kerisinshe bolǵanda bolsa passiv boladı.

Ózbekstan Respublikasında 2003jılda sırtqı tovar aynalısı 6189,2 mln. AQSh dolların quraǵan. Bul ótken 2002-jılda jılǵa qaraǵanda 17,5% ke kóp bolıp tabıladı. Respublikanıń sırtqı sawda aynalısınıń úshten eki bólegi uzaq shet mámleketler menen alıp barılǵan.

2004-jılda Ózbekstan Respublikası sırtqı sawda tarawında 125 dúnya mámleketleri menen sáwbetlesiw alıp barılǵan. 2004-jılda tiykarǵı sırtqı sawdadaǵı baylanısların alıp barıwshı mámleketler: Rossiya – eksportı 14,9% tin, importı 23,6% tin, Ukrayna – eksportı 2,3% tin, importı 2,8% tin, Qazaqstan – eksportı 3,8% tin, importı 6.3% tin, uzaq shet mámleketlerinen Qubla Koreya – eksportı 1,2% tin, importı 9,2% tin, Germaniya – eksportı 1,0% tin, importı 7,1% tin, Turkiya – eksportı

122

4,5% tin, importı 4,5% tin quradı. AQSh – eksportı 3,0% tin, importı 10,3% tin hám Shveyсariya

– eksportı 3,1% tin, importı bolsa 0,4% tin quradı.

Mámleketlerdiń eksport qatnasıqların rawajlanıwında sırtqı sawda infrastrukturası áhmiyetke iye. Mámleketlerdiń neni eksport qılıwına qaray olardıń ekonomikalıq rawajlanıw keleshegi haqqında pikir júritiwi múmkin. Rawajlanǵan mámleketler jetilisken texnika - texnologiyanı eksportqa shıǵarsa, rawajlanıw dárejesi tómen bolǵan mámleketler shetke shiki - zat, tábiyiy resurslar eksportın ámelge asıradı.

Sırtqı sawdanıń nátiyjeli rawajlanıwı jer júzlik bazarındaǵı bahalar dárejesine baylanıslı. Jer júzlik bahası da qun nızamı tiykarında júzege keledi. Bunda milliy ekonomikada jaratılǵan ónimlerdiń bahası individual baha esaplanadı. Individual bahalar tiykarında jer júzlik bahası júzege keledi hám bul baha baynalminal baha esaplanadı. Baynalminal qunǵa iye bolǵan milliy ekonomikadaǵı tovarlar básekige shıdamlı boladı. Salıstırmalı abzallıq teoriyasına tiykarlan-

ǵan halda miynet ónimdarlıǵı tómen bolǵan mámleketler shet mámleketlerden ónimlerin satıp alıwı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.

Ne ushın mámleketler óz - ara sawda qatnasıqların ámelge asıradı? Onıń tiykarı neden ibarat? Jer júzlik sawdası milliy mámleketlerde qániygelesiw proсessinen nátiyjeli paydalanıw, ónim kólemin kóbeytiw imkanın beredi. Xalıq aralıq sawda tiykarın eki jaǵday belgileydi:

-birinshiden ekonomikalıq resurslardıń bar bolıwı hám olardıń dúnyada tártipsiz jaylasqanlıǵı;

-ekinshiden hár qıylı tovarlardı islep shıǵarıwdıń nátiyjeliligin asırıw, jetilisken texnologiyaǵa hám resurslardıń hár qıylı kombinaсiyasında bolıwı esaplanadı: Máselen,

Vengriya joqarı tájriybege iye bolǵan miynet resursları menen formakalogiya, avtobuslar islep

shıǵarıwǵa baǵdarlanǵan. Qazaqstan hám miynet resurslarına iye bolıp, biyday jetistiriwge,

Ózbekstan kóp miynet resurslarına iye bolıp paxta jetistiriwge baǵdarlanǵan. Milliy mámleketlerdiń ekonomikalıq jaǵdayındaǵı ózgerisler olardıń qániygelesiw dárejesine de tásir etedi.

2. Mámlekettiń sawda siyasatı

Sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlar mámlekettiń sawda siyasatı járdeminde tártipkesalınadı. Tariyxtan sawda siyasatınıń usı kúnge shekem ámel qılıp kelgen eki qıylıtúri: (ashıq sawda siyasatı) fritederlik hám (jabıq sawda siyasatı) protekсionizm.Ashıq sawda siyasatnıń tiykarın D. Rikkardo tárepinen usınıs etilgen «salıstırmalı abzallıq» teoriyası payda etedi. Ashıq sawda barqulla mámleketlerdińrawajlanıwına alıp keledi. Ashıq sawdanıń áhmiyeti haqqında 1776jılda A.Smitt

… «hesh qanday aqıllı semya baslıǵı, satıp alǵanda, arzan bolǵan ónimdi úyindeislep shıǵarıwǵa háreket qılmaydı. Tigiwshi ayaq-kiyimdi, ayaq - kiyim tigiwshi-den satıp aladı, ayaq-kiyim tigiwshi qapını ustadan aladı hám t.b.». Demek, hárbir qarıydar alıp atırǵan ónimin ásiresse óz kásibine qániygelesken adamnan aladısatıp aladı. Ashıq sawda nátiyjeli bolsada, mámleket jabıq sawdanı ámelge asıradı.

Jabıq sawda siyasatın ámelge asırıwda mámleket shet e l tovarlarınıń kiripkeliwine tosıqlar qoyadı. Olarǵa:

- Bajı salıǵı – bul akсiz salıǵı bolıp, import tovarlardan alınadı. Máselen: dáramat alıw hám milliy ekonomikanı qorǵaw.

- Fiskal salıqlar mámlekette islep shıǵarılmaytuǵın tovarlardan alınadı. (banan, chay, sitrus ósimlikleri h t.b)

- Import kvotaları. Bunda import tovarlardıń muǵdarı belgilenedi. Artıqshatovarlar import qılınǵanda bajı salıqları jánede artadı.

123

-Tariyfsiz tosıqlar – liсenziyalar talap etiladi, byurokratiyalıq tosıqlar qoyıladı. Tarifsiz tosıqlarǵa: tuwrıdan - tuwrı sheklewler – ayırım ónimlerge mámleket yaki iri jeke kárxanalardıń monopol iyeligi de kiredi.

-Tikkeley sheklewler – milliy salıq siyasatı, shet el portları hám temir jol vokzallarınıń jabılıwı, ónimlerdi islep shıǵarıwda milliy shiyki zattı qollanıwın talap etiw, milliy ekonomikada import tovarlardıń alternativli bolǵanlıǵı ushın importtı sheklewler kiredi.

«Íqtiyarıy» eksporttı sheklew, jabıq sawda siyasatın alıp barılıp atırǵanlıǵı ushın tovarlardı eksport etiw qıyınlasadı. Nátiyjede mámleketler «Íqtiyarıy» eksportların qısqartıradı. «Jabıq sawda siyasatı» tárepdarları óz pikirlerin tómendegishe tiykarlaydı:

-Mámlekettiń qurallı kúshler qurallı kúshler qúdretin bekkemlew jabıq siyasatın ámelge asırıwdı talap etedi. Lekin bul sebep ekonomikalıq emes, bálki siyasiy sebep bolıp tabıladı. Jabıq siyasat nátiyjesindn alınǵan salıqlar strategik tovarlar hám materiallardı islep shıǵaratuǵın tarawlardı saqlap qalıwǵa hám rawajlandırıwǵasarıplanadı.

-Milliy ekonomikada jumısshılardı jumıs penen bánt etiw. Jámiyettegi jalpı qárejetlerge tutınıw, jalpı investiсiya, mámlekettiń qárejetleri hám sap eksportı kiredi. Importtıń artıwı jumıs orınlarınıń qısqarıwına alıp keledi. Bajı salıǵı joqarı bolǵanda eksport artadı, islep shıǵarıw kólemi keńeyedi, jumıs orınları kóbeyedi.

Bazıbir mámleketlerdiń ekonomikası xalıq aralıq bazardaǵı ózgerislerge baylanıslı. Usı maqsette milliy ekonomikadaǵı sanaat kárxanaların bankrottıń aldın alıw ushın bajı salıqları asırıladı. Jas tarawlardı qorǵaw maqsetinde bajı salıqları joqarı dárejede belgilenedi. Dempingten qorǵaw maqsetinde tariyf hám liсenziyalar talap etiledi.

Milliy ekonomikadaǵı jumıs kúshin arzan satılıwınan qorǵaladı. 1934-jılda shıǵarǵan «Óz - ara sawdanı ámelge asırıw» haqqındaǵı nızamǵa muwapıq, bajı salıqların kemeytiriwge bolǵan háreket baslandı.

1947jıldan baslap sawda hám tariyfler esabınan kelip shıǵıw tiyarında jumıs júritetuǵın tariyf hám sawda boyınsha bas kelisim xalıq aralıq shólemi (TSBB) is júrgize basladı. Házirgi kúnde bul shólkem «xalıq aralıq sawda shólkem»i (XSSh) dep júritiledi. Házirgi kúnde xalıq aralıq sawdanı tártipke salıw ushın ashıq sawda Evropa assosiaсiyası, sawdanı qadaǵalawshı BMSh komissiyası islep atır. Bul shólkemniń wazıypası sawda qatnasıqların ámelge asırıp atırǵan mámleketlerdiń teń xuquqlılıǵın támiyinlew, olardı kemsitpew, baj salıqların páseytiriw import kvotaların alıp taslaw bolıp esaplanadı. Erkin sawdanı ámelge asırıwdıń eń tiykarǵı quralı ekonomikalıq integraсiya esaplanadı.

Kópshilik jaǵdaylarda mámleketler maslasıwshı sawda siyasatın ámelge asıradı. Bunda ashıq hám jabıq sawda siyasatınıń elementlerin ózinde jámlegen halda mámleket óziniń siyasatın ámelge asıradı.

3. Sawda balansı hám onı tártipke salıw usılları

Mámleketler óz - ara sawda - satıq esabınan ǵana soсial baylanıslardı ámelge asırmaydı. Mámleketler ortasında soсial baylanıslar menen birgelikte mádeniy, ilmiy, siyasiy baylanıslar da ámelge asırıladı. Bul qatnasıqlardıń ámelge asırılıwı mámlekettiń tólem balansında óz kórinisin tabadı. Hár bir mámleket bárqulla tólem balansı haqqında maǵlıumatlardı esaplap turadı. Bul maǵlıumat tiykarında mámleketlerdiń jer júzlik ekonomikadaǵı ornı haqqında pikir júritiledi. Tólem balansı belgili bir waqıt aralıǵında shet eldegi tólemler menen ol jerden kelip atırǵan kirim ortasındaǵı parqtı sáwlelendiredi. Eger tólemlerden kirim joqarı bolsa, tólem balansı aktiv, kerisinshe bolǵanda passiv boladı. Tólem

124

balansındaǵı jetispewshilik (import joqarı bolǵanda) shet el valyutasına bolǵan talaptı asıradı.

Tólem balansı aktiv bolǵanda mámlekettegi dáramat artadı, eksport hám. Tólem balansındaǵı jetispewshilik shet ellerden alınatuǵın qarız, yaki Oraylıq bank rezervleri esabınan qoplanadı. Hár bir mámlekettiń valyutası shegaralanǵan. Sonıń ushın tólem balansınıń turaqlı, turaqlı ráwishte bolatuǵın qıtshılıq ekonomikalıq jaǵdaydı awır awhalǵa alıp keledi. Bunday jaǵdayda mámleketler tólem balansınıń balanslı halda bolıwı ushın shara–ilajların izlewi kerek boladı. Aqırǵı jıllarda ǴMA mámleketleri menen alıp barılıp atırǵan qatnasıqlardaǵı tólem balansı aktiv bolıp atır.

Jer júzindegi mámleketler óz tólem balansların Xalıq aralıq valyuta fondı (XVF) usınıslarına tiykarlanıp dúziledi. Bul quramalı bolıp (ol júzlep sxemalardan turadı), onıń diywalların sırtqı sawda aynalısı payda etedi. Tólem balansı: bajıxana maǵlıumatları tiykarında dúziledi.

Xalıq aralıq esaplar bankler járdeminde naq pullarsız ámelge asırıladı. Xalıq aralıq esaplar kliring tólemleri járdeminde hám ámelge asırıladı. Kliring esabında óz - ara esaplar alıp barılǵanda tovarlardı almastırılǵandaǵı parıq naqlaypullar járdeminde qaplanadı.

Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen soń xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslar bolǵan itibar jánede kúsheydi. I.A.Karimovtıń «Ózbekstannıń bazar ekonomikasına ótiwiniń óz modeli» atlı shıǵarmasmında bazar ekonomikasına ótiw dáwirindegi xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslardıń tiykarǵı prinсipleri belgilep berilgen. Bizińg ekonomikamız ásirese usı prinсipler tiykuarında jer júzlik xojalıq kólemine integraсiya jolı menen qosılıp baradı. Bul prinсipler:

-ideyalıq qaraslardıń hár túrli bolıwınan qáttiy názer mámleketlerdiń teń xuquqlı tiykarında xalıq aralıq qatnasıqların ámelge asırıw;

-mámleket mápleriniń ústinligin esapqa alǵan halda óz-ara mápdarlılıqtı esapqa alıw;

-bir tárepleme hám hár tárepleme sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı ámelge asırıw xalıq aralıq xuquqıy normalarǵa ámel qılıw.

15.1- tema: Valyuta qatnasıqları hám valyuta sisteması

1. Xalıq aralıq valyuta sisteması hám túrleniw basqıshları

Ózbekstan Respublikası 1-sentyabr 1991-jılda ǵárezsiz respublika dep járiyalanadı. Onıń ǵárezsizligi Birlesken Milletler Shólkemine hám onıń shólkemlerine, Xalıq aralıq Bank, Xalıq aralıq Valyuta fondı, Xalıq aralıq finans korporaсiyaları, ekonomikalıq ósiwine qáwenderlik qılıwshı, xalıq aralıq miynetti shólkemlestiriw , xalıq aralıq den sawlıqtı saqlaw qusaǵan shólkemlerge aǵza bolıwı menen sáwlelenedi.

Ózbekstan Respublikasınıń Prezidenti I.A. Karimov tárepinen ekonomikanıń tiykarǵı baǵdarların belgilep berildi. Tiykarǵı baǵdarlardan biri mámlekettiń ǵárezsiz pul birligin islep shıǵıw hám Ózbekstannıń jer júzlik valyuta sistemasında ózine mas bolǵan orındı iyelewi esaplanadı.

Valyuta ne? Valyuta sisteması - ne? Bul sorawlarǵa juwap beriw ushın valyuta qatnasıqlarınıń júzege keliwi hám onıń eknomikada tutqan ornın kórip shıǵamız.

Puldıń jer júzlik xojalıqta ámel qılıwı hám hár qıylı xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslarǵa (sırtqı sawda, jumısshı kúshi hám kapital migraсiyasi, dáramatlar, qarızlar hám subsidiyalar aǵımı, pán-texnika almaslaw, turizm hám t.b.) xızmet qılıwı menen baylanıslı ekonomikalıq qatnasıqlar valyuta-kredit qatnasıqlari deyiledi. Ol puldıń xalıq aralıq tólem qatnasında ámel qılıw proсessinde júzege keledi.

Xalıq aralıq valyuta sisteması degende – mámleketler ortasında kelisimler tiykarında alıp barılatuǵın xalıq aralıq valyuta qatnasıqların shólkemlestiriwtúsiniledi.

125

Xalıq aralıq valyuta sistemasınıń ózgeshelikleri:

-milliy hám kollektiv valyuta zapasına iyelik etiw,

-valyuta paritetiniń qatnası,

-xalıq aralıq likvid aktivlerdiń (valyuta qarjıları hám altın zapasları) qatnasıwı,

-xalıq aralıq esap-kitaplarınıń ámelge asırılıwı,

-xalıq aralıq valyuta kredit operaсiyaların ámelge asırıw imakanınıń bar ekenligi,

-valyuta qatnasıqların tártipkea salıw imkaniyatı menen sáwlelenedi.

Házirgi dáwirge shekem tariyxtan bir qansha valyuta sistemasınıń ámel qılıp kelgenligi málim. Valyuta sisteması altın standartı XÍX ásirdiń aqırında tábiyiy ráwishte júzege kelgen.

Bunda ayırım mámleketlerdiń valyutaları mámlekettiń ishinde erkin ráwishte altınǵa almastırılǵan. Altın standartı belgilengen valyuta kursin bolıwın talap etken.

Altın úsh shártti orınlaǵanda mámlekette altın standartı ámel qıladı dep esaplanǵan.

1.Mámlekettegi pul birligi altın mazmunın sáwlelengende.

2.Altın zapası járdeminde puldıń usınıs etiletuǵın muǵdarı belgilengende.

3.Eksport hám importqa tosqınlıq qılınbaǵanda.Altın

standartı tómendegi abzallıqlarǵa iye:

-valyuta kursı qáwpin hám qádrsizleniwdi páseytiredi, nátiyjede xalıq aralıqsawdanı rawajlandırıwdı xoshametleydi.

-altın standartı tólem balansınıń aktivleri hám kemisin avtomatik ráwishteteńlestiredi.

Sonıń menen birge altın standartı tómendegi kemshiliklerge iye:

-jumıssızlıq hám puldıń qádrsizleniw mashqalasın joǵalta almaydı.

-altın standart mámlekette altın zapası (rezervi) tamam bolǵanǵa shekem dawametedi.

XX ásirdiń 30-jıllarındaǵı "Ullı dipressiya" pútkil dúnyanı iyelep aldı, hámde altın standartınıń júzege keliwine alıp keldi. Kópshilik mámleketler eksporttı asırıw, importtı kemeytiriw maqsetinde altınǵa qaraǵanda óz pul birliklerin devalvaсiyalawǵa háreket qıldı.

Devalvaсiya – milliy pul birligi qunınıń rásmiy ráwishte páseytiriliwi esaplanadı. 1978jılǵa shekem devalvaсiya

–pul birliginiń quramındaǵı altın úlesin kemeytiriw jolı menen ámelge asırılǵan. Házirgi waqıtta pul birligi barlıq erkin almasatuǵınn valyutalarǵa (AQSh dollari, Germaniya markası, Ullı Britaniya funt sterlingi, Evrovalyuta) qaraǵanda páseytiriw jolı menen ámelge asırıladı.

Devalvaсiya proсessi altın standartın jeliniwin jánede tezlestirdi.

Ekinshi valyuta sisteması valyuta altan standartı tiykarında júzege keldi. Onıń júzege keliwi XX ásirdiń 30jıllarda baslanǵan bolsa 50-60 jıllarda tamamlandı.

Jer júzlik valyuta sistemasın islep shıǵıw maqsetinde 1944-jılda Bretton Vudsda AQSh awqamlas mámleketlerdiń anjumanı bolıp ótti. Anjumanda valyuta kursların basqaratuǵın sistemanı dúziw haqqında kelisimge qol qoyıldı. Bul anjuman Bretton Vudsda bolǵanlıǵı sebebinen, Bretton Vuds sisteması dep ataladı.

Jańa sistema dáslepki sistemanıń kemshiliklerinen azat bolǵan bolıwı kerek edi. Sońıraq jáne bir anjuman shaqırıldı, bunda xalıq aralıq valyuta fondı (XVF) payda etildi. XVF mámleketlerara valyuta qatnasıqların tártipke sala basladı. Bretton Vuds sisteması xalıq aralıq zapas sıpatında altın hám dollardı qollana basladı. Dollar jer júzlik pul sıpatında tán alındı.

XX ásirdiń 60-jıllarınıń aqırına kelip kapitalistlik xojalıq sistemasınıń baynalminallasıw hám transmilliy kapitaldıń júzege keliwi nátiyjesinde Bretton Vuds sistemasında qarsılıqlar júzege kele basladı.

126

1971-1973 jılga kelip Bretton Vuds sisteması AQSh tıń rásmiy túrde altındı dollarǵa almastırıwdan bas tartıwı nátiyjesinde xızmet kórsete almay qaldı. Urıstan soń payda bolǵan sistemanıń buwınları ámelde isten shıqtı. Dollardıń erkin súziwi altınnıń jer júzlik bazarında valyuta sıpatında qollanılıwına tochka qoyıldı.

Yamaykadaǵı kelsim 1969-jılda shólkemlestirgen XVF tárepinen kollektiv valyuta sistemasın shólkemlestiiwdi maqset etip qoydı. Kollektiv valyuta, altın hám dollardıń absolyut kóriniwi bolıwı kerek edi. Dáslep kollektiv valyuta paritet hám valyuta kursınıń tiykarı bolıp xızmet qıldı. Lekin, keyinshelik ol nátiyje bermedi.

Yamayka valyuta sisteması valyuta qatnasıqların tártipke salıw mashqalasın sheshpedi. Sonıń ushın "Ulıwma bazar" ǵa kiriwshi mámleketler ózleri ushın ulıwma valyuta sistemasın dúziwge qarar etti. Bul valyuta – Evropa valyuta sisteması (EVS) bolıp, ol 1979-jıldıń mart ayınan baslap usı kúnge shekem ámel qılıp kelmeqte.

Evropa valyuta sistemasınıń tiykarǵı elementi jasalma islep shıǵılǵan Evropa valyuta birligi «EKYu» esaplanıp, onıń járdeminde mámleketler ortasındaǵı ekonomi-kalıq baylanıslar ámelge asırılmaqta. Házirgi kúnde Evropa ekonomikalıq awqamına aǵza bolmaǵan mámleketlerdiń bankleri de bul valyutalar járdeminde esapkitapların alıp barılmaqta. «EKYu» dıń xalıq aralıq esap – kitapların ámelge asırıwdaǵı roli artıp baratırǵan bolsada, házirgi kúnde Evropa mámleketleri, AQSh mámleketleri onıń ámel qılınıwınan qanaatlanbaǵan.

Házirgi kúnde Evropa valyutasınıń aylanısqa qosılıwı da birden-bir valyuta sistemasınıń jańa túri júzege kelmegeninen xabar beredi. Bunıń sebebi mámleketlerdiń mápleri ortasında júdá úlken ayırmashılıqqa iye ekenligi esaplanadı.

2. Valyuta túrleri

Valyuta – italyansha "Valuta" sózinen alınǵan bolıp "qun" degen túsinigin sáwlelendiredi. Valyuta konvertirleniwi hám likvidliligine qaray tómendegi túrlerge ajıratıladı:

-Qattı valyuta

-Jumsaq valyuta

-Ekzotik valyuta

Qattı valyuta – bul valyuta dunyanıń hár qanday jerinde erkin satıladı hám satıp alınadı. Qattı valyutalarǵa: Evrovalyuta, Amerika dolları (USD) Avstraliya dolları (ASD) kiredi. Bul valyutalar hesh qanday mashqlasız bir mámleketten ekinshi mámleketke "súzip" ótedi.

Jumsaq valyuta - Evrovalyutaǵa burınǵı soсialistik mámleketlerdiń valyutalarıkirmeydi. Qattı valyutalar toparına kirmeytuǵın qalǵan valyutalardıń barlıǵıjumsaq valyuta esaplanadı. Bul valyutalar belgili bir mákanda háreket e tedi. Bundayvalyutaga burınǵı soсialistik

belgilenedi.

Ekzotik valyutalarǵa – bul valyutalar likvid valyuta emes. Oǵan tómendegishemámleketlerdiń valyutaları kiredi:

-Hindistan – rupiyi;

-Malayziya – rengi;

-Avǵanstan – avǵanı;

-Bagama – dolları.

Hár qanday valyuta belgili bir kursta satıladı hám satıp alınadı.

Valyuta kursı – bir mámleket valyutasınıń ekinshi mámleket valyutasında sáwleleniwi esaplanadı. Máselen, 2015-jıl Ózbekstanda 1 dollar = 2200 swmǵa teńlestirildi. Valyuta kursı talap hám usınısqa baylanıslı. Shet el valyutasına

127

usınısqa qaraǵanda talap artsa, milliy valyutanıń kursı paritetke qaraǵanda páseyedi yaki kerisinshe.

Shet el valyutasına bolǵan talap hám usınıs mámlekettiń tólem balansına baylanıslı boladı. Demak, valyuta kursı da tólem balansına baylanıslı boladı. Tólem balansı aktiv bolǵanda shet el valyutasınıń usınısı joqarı boladı, passiv bolǵanda shet el valyutasına talap joqarı boladı.

Mámleketlerdiń tólem balansındaǵı ayırmashılıq olar ortasındaǵı valyuta qatnasıqlarınıń jaǵdayın sáwlelendiredi. Valyuta kursı eki túrde boladı:

-Súzip júriwshi valyuta kursı.

-Belgilengen valyuta kursı.

Súzip júriwshi valyuta kursı – valyutanıń real kursı esaplanadı.

Belgilengen valyuta kursı – kúnde belgilenetuǵın valyuta kursınıń muǵdarı bolıp, xalıq

aralıq esaplarda, statistika esabatlarında qollanıladı.

Valyuta kursı arnawlı shólkemlestirilgen valyuta birjalarında belgilenedi. Onıń kursı belgili bir waqıtta belgilenedi. Valyuta kursı xalıq aralıq valyuta bazarında hám kotirovka tiykarında belgilenedi. Kotirovka – bir mámleket valyutasın xalıq aralıq sawda daqatnasatuǵın mámleketlerdiń valyutasına qaraǵanda belgileniwi esaplanadı. Xalıq aralıq valyuta bazarındaǵı valyuta kursı hám talap hám usınıs tiykarında júzege keledi.

Xalıq aralıq valyuta bazarı, valyuta kursın belgilewde onıń ornı joq. Xalıq aralıq valyuta bazarı onıń qatnasıwshıları járdeminde payda boladı. Qatnasıwshılar: brokerler, bankler, valyuta penen sawda etiw xuquqına (liсenziyaǵa) iye bolǵan shólkemler esaplanadı. Xalıq aralıq valyuta bazarı (Evro bazar) valyuta hám pul bazarın óz ishine aladı. Bul bazarlar hár túrli wazıypalardı, hár qıylı qáwip qáter astında ámelge asıradı.

Valyuta kursı "aktiv" valyuta kursına hám "passiv" valyuta kursına ajıratıladı.

Bankler valyuta bazarında aktiv qatnasıwshılar esaplanadı. Iri kommerсiyalıq bankler valyutaga eki qıylı kurs belgileydi. Birinshisi satıwshı ushın, ekinshisi qarıydar ushın. Satıwshı ushın hám qarıydar ushın belgilengen valyuta kursı ortasındaǵı pırıank paydası esaplanadı.

3. Valyuta siyasatı

Házirgi jer júzlik mámleketlerin óz - ara integraсiyalasıwı valyuta qatnasıqların nátiyjeli rawajlanıwına baylanıslı. Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A. Karimov bul haqqında: -

«Soсial hám ekonomikalıq proсesslerdi mámleket jolı menen tártipke salıw hámmege belgili dástúrler finans, kredit, salıq, valyuta siyasatı, bahalardı qadaǵalaw hámde tikkeley tásir etiwdiń basqa sharaları járdeminde ámelge asırıladı» ([4], 43 bet) degen edi. Valyuta qatnasıqları tábiyiy ámelge asatuǵın proсess emes. Valyuta qatnasıqların tártipke salıw, mámleket-tiń valyuta siyasatı járdeminde ámelge asırıladı.

Milliy valyuta kursı páseygende eksporttı asırıw maqsetke muwapıq boladı. Bunday jaǵdayda mámleketke qosımsha valyuta kirip keledi. Importtı bul halda sheklew zárúr. Valyuta qatnasıqlarınıń turaqlı e mesligi milliy mámlekettiń jer júzlik bazarındaǵı abıroyın tómenletedi. Bunday jaǵdayda mámleket valyuta qatnasıqların basqaratuǵın qurallardan paydalanadı. Bul qurallar diskont siyasatı hám valyuta intervenсiyası bolıp esaplanadı.

Diskont – bankler tárepinen alınatuǵın proсent esaplanadı. Bank proсentlarin páseytiriw yaki asırıw menen shet e l valyutalarınıń kirip keliwin tártipke saladı. Bul siyasat mámlekette ekonomikalıq awhalın turaqlı bolsa ǵana nátiyje beredi.

Valyuta intervenсiyasında oraylıq bank valyutanıń talap hám usınısın basqaradı. Puldıń qádrsizleniwi valyutalardıń paritetlik qábliyetin páseytiredi.

128

Bunday jaǵdayda valyuta intervenсiyasi valyuta kursın devolvaсiya (valyuta kursın rásmiy ráwishte páseytiriw) hám revolvaсiya (valyuta kursın rásmiy túrde kóteriw) etiw menen tártipke salınadı.

Valyuta qatnasıqların tártipke salıwda sawdada protekсionizm hám fritiderlik siyasatın qollawdan hám paydalanıladı.

Protekсionizm siyasatı – mámlekettiń milliy ekonomikasın shet el básekesinen, ishki bazardı shet el tovarları kirip keliwinen qorǵawǵa qaratılǵan siyasat bolıp tabıladı. Eksporttı xoshametlew, importtı, sheklew hám soǵan uqsas ilajlardı ámelge asırıw ushın shet el tovarlarına ústeme haqılar mámleket tárepinen belgilenedi, baj haqıları tapsırılıwı arqalı mámleket protekсionizm siyasatın ámelge asıradı.

Fritiderlik siyasatı mámleketlerdiń sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlarǵa aralaspaw siyasatı bolıp esaplanadı.

Proteksionizm siyasatında valyuta túsiminiń bir bólegi mámleket bankine keliptúsedi. Valyuta jeterli bolǵanda ekonomikada ashıq sawda siyasatın ámelge asırıladı. Ózbekstan

Respublikasında ózbek valyutası «swm» 1-iyul 1994-jılda nızamlı tólemquralı sıpatında aylanısqa kiritildi. Milliy valyuta qádrin asırıw, mámlekettińqalaberse millettiń keleshegin asırıwdıń tiykarǵı baǵdarı esaplanadı. Bizde onıńqádrin asırıw imkaniyatı hám tájriybesi bar.

XX ásirdiń 20-jıllarında hám Turkstannıń pul siyasatı, Rossiyanıń pul siyasatına úlken tásir etken. Ózbekstan pulınıń dáslepki shuxratı da dańqın tiklew mámlekette jasap atırǵan búgingi áwlad moynına júklenbekte.

Onıń qádrin asırıw ushın:

- Miynet intizamın asırıw. Hár bir adam óziniń islep tapqan pulınıń qádrini asırıwı lazım. Valyuta, qun, sarplanǵan miynet muǵdarın anıqlaydı. Bul tejemlilikti asırıwdı talap etedi.

- Inflyaсiyanı páseytiriw. Bunıń ushın ishki hám sırtqı bazarda básekige shıdamlı tovarlardı islep shıǵarıwdı ámelge asırıw zárúr.

129