Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

- barlıq subektlerdiń dáramatlarınan, múlklerinen salıq tólemleri deklaraсiyasın talap etiw hám tekseriwler ótkeriw, salıq nızamshılıǵın buzǵanlarǵa ekonomikalıq sankсiyalar qollaw arqalı finanslıq qadaǵalawdı ámelge asırıw;

-Oliy Májlis tárepinen belgilengen salıq hám jıyımlardı sózsiz óndirip alıw;

-salıq awırlıǵın barlıq salıq tólewshiler ortasında bólistiriw hám basqarıw.

Joqarıdaǵılardan kelip shıqqan halda, mámleketimizdiń barlıq puqaraları hár jılı 1-aprelge shekkem ótken jıl ushın salıq deklaraсiyasın toltırıp, salıq inspekсiyalarına tapsırıwları shárt. Deklaraсiyada ótken jılǵı barlıq dáramatlar hám onnan tólengen salıq muǵdarı kórsetilgen bolıwı shárt.

Sonday etip, kárxana birlespe hám shólkemlerinen alınatuǵın salıqlar hámde xalıqtıń salıqları Respublika mámleket byudjetine túsip, olar tiykarınan zayıp, kem támiyinlengen semyalar, penсiyalar, talabalar hám mámleket tárepinen finanslastırılatuǵın bilimlendiriw, soсial támiynat, den sawlıqtı saqlaw, xalıq xojalıǵı tarawların rawajlandırıwǵa hám mámleket basqarıw apparat talapların qanaatlandırıwǵa sarıplanadı.

Tiykarǵı atama hám túsinikler.

Finans, mikrofinans, makrofinans, mámleket byudjeti: dáramat hám qárejetlerir bólegi, mámleket qarızı, salıq, salıq stavkaları, tuwrı hám qıya salıqlar, Ózbekstan salıq sisteması.

13.1- tema: Pul-kredit sisteması hám bankler 1. Pul aylanısı. Pulǵa talap hám puldıń usınısı

Bazar ekonomikası sharayatında pul qarjıları toqtawsız hárekette boladı, tovarlar hám xızmetlerin almaslaw proсessinde, resurslar ushın tólemlardi ámelge asırıwda, is haqı hámde basqa minnetlemelerin tólewda, pul qoldan - qolǵa ótiw arqalıaylanıp turadı.

Puldıń óz wazıypaların orınlaw proсessindegi toqtawsız háreketi pul aylanısı dep ataladı. Pul aylanısı naqlay hám kredit pullar járdeminde ámelge asırıladı. Naqlay pul aylanısına bank biletleri hám metall teńgeler (pul belgileri) xızmet qıladı. Naq pulsız esaplar, yaǵnıy kredit pullar aylanısı shekler, kredit kartoshkaları, vekseller, akkreditivler, tólem talapnamaları járdeminde

ámelge asırıladı. Olardıń barlıǵı pul agregatı dep ataladı. Aylanısta bar bolǵan pul massası olardı (naqlay hám kredit pullardı) qoyıw jolı menen anıqlanadı.

Pul aylanısı ózine mas nızamlarǵa tiykarlanǵan halda ámelge asırıladı. Onıń nızamlarınan eń tiykarǵı aylanısı ushın zárúr bolǵan pul muǵdarın anıqlaw hám soǵan muwapıq aylanısqa pul shıǵarıw bolıp tabıladı.

Aylanıstı támiyinlew ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı tómendegi faktorlarǵa baylanıslı:

1.Belgili dáwirde, aytaylıq bir jıl dawamında satılıwı hám satıp alınıwı lazım bolǵan tovarlar summası. Tovarlar hám xızmetler qansha kóp bolsa, olardıń bahası qansha joqarı bolsa, olardı satıw hám satıp alıw ushın sonsha kóp pul muǵdarı talap etiledi.

2.Puldıń aylanıw tezligi. Pul birdey bolmaǵan tezlik penen aylanadı. Bul kóp faktorlarǵa, sonıń menen birge, satılaıp atrıǵan tovarlar túrine, qarıydarlarǵa baylanıslı boladı. Pul birlikleri qansheli tez aylansa aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı sonsha kem boladı.

3.Aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı kredittiń rawajlanıwına, puldan tólem quralı wazıypasında paydalanıwǵa da baylanıslı. Kóbinese tovarlar qarızǵa (kreditke) satıladı hám olardıń xaqı kelisiwine muwapıq keyingi dáwirlerde tólenedi.

111

Demek, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı soǵan muwapıq azıraq boladı. Ekinshi tárepten bul dáwirde ilgeri kreditke satılǵan tovarlar xaqın tólew waqtı baslanadı. Bul pul muǵdarına mútájlikti kóbeytedi.

Bunday jaǵdaylardı esapqa alǵanda aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı tómendegishe anıqlanadı.

Aytılǵanlardı formula járdeminde tómendegishe kórsetiwge boladı:

Aa Tb X k XT

Аa.T

Bunda:

Aa - aylanısqa kerekli bolǵan aqshanıń muǵdarı;

Tb - almasıwǵa shıǵarılǵan tovarlar bahasınıń summası;

Hk - haqısı belgili múddetten keyin tólenetuǵın tovarlar bahasınıń summası; Xt - haqısın tólew múddeti jetip kelgen tovarlar bahasınıń summası;

Aa.t. - aqshanıń aylanıs tezligi.

Aylanısta bolǵan pul muǵdarı satılıp atırǵan tovarlar hám xızmetler summasına qaraǵanda artıp ketiwi hám onıń nátiyjesida tovarlar bilan támiyinlenbegen puldıń payda bolıwı, puldıń qádirsizleniwi, yaǵnıy inflyaсiyanı bildiredi. Milliy ekonomikada mámlekettiń, kommerсiyalıq bankleri hám basqa finanslıq shólkemlerdiń minnetlemeleri pul sıpatında paydalanadı.

Barlıq pul agregatları jıyındısı jalpı pul massası yaki jalpı pul usınısın payda etedi. Naqlay pullar rawajlanǵan bazar ekonomikası mámleketlerinde ulıwma pul massasınıń 9-10% tin, bazar ekonomikasına ótip atırǵan ǵárezsiz birlesken mámleketlerindn 35-40% tin quraydı.

Pulǵa talap – bul almasıw ushın (P1) hám aktivler tárepinen pulǵa talap (Po) tı óz ishine aladı.

Pulǵa talap = P1 + Po

Xalıq ózleriniń esaplarına náwbettegi pul aǵımı kelip túskenge shekem, kúndelik mútájlikleri ushın qolarında jeterli pulǵa iye bolıwı zárúr. Kárxanalarǵa is xaqı tólew, material, janılǵı satıp alıw hám soǵan uqsaslar ushın pul kerek boladı.

Almastırıw ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı nominal jalpı milliy ónim (JMÓ) kólemi menen anıqlanadı, yaǵnıy ol nominal JMÓ ge turaqlı ráwishte ózgeredi.

Xalıq hám kárxanalarǵa eki halda almastırıw ushın kóbirek pul talab etiledi: bahalar óskende hám islep shıǵarıw kólemi kóbeygende. Adamlar ózleriniń finanslıq aktivlerin hár qıylı túrlerde, máselen, korporaсiya akсiyaları, jeke hám mámleket obligaсiyaları túrinde uslap turıwı múmkin.

Demek, aktivler tárepinen, yaǵnıy investiсiyalar ushın pulǵa talap da bar boladı.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov - «ekonomikanıń turaqlı barqarar islep turıwın támiyinlew ushın kredit – bank sistemasın, pul aylanısın bekkemlew, valyuta qatnasıqların tártipke salıw… puldıń qádrsizleniwine qarsı, monopoliyalassıwına jol qoymastan, basqarıw barısında ámeliy ilajlar kóriw, xalıqtıń soсial qorǵawǵa mútáj qatlamların mámleket tárepinen qorǵalıwınıń isenimli sistemasın júzege keltiriw» - zárúr

([4],159-160 betler) degen edi.

Pul muǵdarına tásir etiwshi faktorlar tómendegishe: belgili dáwirde aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı barlıq tovarlar bahası summasına (jıyındısına) tuwrı proporсional, pul oborotı tezligine keri proporсional ózgeredi.

112

2. Kredittiń áhmiyeti hám wazıypaları, kredit túrleri

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov - «Anıq - puqta islep shıǵılǵan hám jeterli dárejede qattı bolǵan finans-kredit siyasatın ámelge asırıw respublikanıń bazar qatnasıqlarına ótiwindegi eń tiykarǵı buwını esaplanadı», - degen edi([4],160 bet).

Kredit degende waqtında óz iyeleri qolında bos turǵan pul qarjıların basqalar tárepinen málim bir múddetke xaqı tólew shárti menen qarızǵa alıw hám málim bir proсentler tólew esabı menen qaytarıp beriw esabınan kelip shıqqan qatnasıqlardı túsiniw kerek.

Kredit subektleri hár qıylı, olarǵa kárxana, firma, shólkem, mámleket hám hár qıylı tiptegi xalıq kiredi.

Kredit obekti bolıp hár qanday pul emes, bálki tek ǵana waqtınsha bos turǵan, iyesi tárepinen qollanılmay hám qarızǵa beriliwi múmkin bolǵan pul esaplanadı.

Kredittiń deregi bolǵan bos puldıń kelip shıǵıwı tómendegilerden ibarat:

-amortizaсiya fondı, onıń múddeti tamam bolǵansha málim bir bólegi paydalanılmay toplanıp boradı;

-islep shıǵarıwdı ósiriw ushın paydadan investiсiya pulı barqulla ajıratıp barıladı, lekin bul pul málim muǵdarda jıynalǵannan keyin ǵana investiсiyalaw múmkin;

-shiyki zat, janılǵı hám materiallar ushın aldın sarıplanǵan pul tovar satılıwı menen iyesine qaytıp keledi, lekin olardı jańadan satıp alıw sol waqıttıń ózindn júz bermeydi;

-is xaqı fondı kelip túsiwi hám sarıplanıwı bir waqıtda júz bermeydi;

-mámleket byudjetine pul dáramatlarınıń kelip turıwı hám olardıń sarıplanıwı birdey waqıtta júz bermeydi hám basqalar.

Házirgi zaman bazar ekonomikasında kredittiń tómendegi turleri bar:

-kommerсiya krediti - islep shıǵarıwda hám sawdada xızmet júrgizip atırǵan isbiler-menler ózara bir-birlarine, satılǵan tovardı ótkeriw kórinisinde paydalanadı.

-bank krediti - xojalıq júritiwshi subektlari finans-kredit shólkemleri tárepinenberiletuǵın ssuda kórinisindegi kredit.

Bank krediti baǵdarlarınıń, múddetiniń hám kredit kelisimleri summasınıń sheklenmegenligi menen kommerсiyalıq kreditiniń kemshiliklerin toltıradı;

-tutınıw krediti – xalıqqa kommerсiyalıq kredit (tovarların xaqın tólew múddetin uzaytırıw arqalı satıw) yaki bank krediti (tutınıw maqsetleri ushın ssuda beriw) túrinde beriledi;

-ipoteka krediti - uzaq múddetli ssuda kóshpes múlkti (jer, bina, imaratlar) girewine alıw arqalı beriladi;

-xojalıqlar ara pul krediti - xojalıq júritiwshi subektlerdiń bir-birlerine akсiya, obligaсiya, kredit biletleri hám bsqa túrdegi qımbat bahalı qaǵazlar shıǵarıw jolı menen ámelge asırılatuǵan kredit;

-mámleket krediti – kredit qatnasıqlarınıń ózine mas túri bolıp bunda mámleket pul qarjılari qarızdarı xalıq hám jeke biznes bolsa kreditorlar bolıp shıǵadı;

-xalıq aralıq kredit - xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslar, sheńberinde pul

(valyuta) yaki tovar kórinisindegi kredit tárzinde ámelge asırıladı.

Házirgi zamon ekonomikasında kreditniń rolin tómendegilerde kóriw múmkin:

- kredit soсial islep shıǵarıw kólemin keńeytiriwge túrtki beredi;

-kredit bos pul qarjılardı tez jalp etiw hám olardan ekonomikanıń kóbirek payda keltiriwshi tarawlarında paydalanıwǵa járdem beredi;

-kredit aylanıs qárejetlerin naq pullardı kemeytiriw jolı menen qısqaradı, sebebi tólemlerdiń salmaqlı bólegi naqlay emes formada (veksel, chek hám basqalar) ámelge asırıladı.

113

Respublikada 1 yanvar 2004 jıl maǵlıumatına kóre 33 komerсiyalıq bankler 806 bólimleri menen xuquqıy hám fizikalıq shaxslarǵa xızmet kórsetken. Kommerсiyalıq bankleri sisteması 12 jeke, 5 shet el kapital menen, 3 mámleket bankleri, 13 aralas múlk esabınan payda bolǵan banklerden ibarat. 2003 jılda kishi biznes hám isbilermenlerge kredit beriw 2,3 mártebege kóbeygen. Tarawlar boyınsha qarasaq sanaat rawajlandırıwǵa ulıwma kredittiń 60% ti, transport hám kommunikaсiya jumıslarına

– 13,7% ti, materiallıq–texnika támiyinatına 4,8% ti, sawda hám ulıwma awqatlanıw tarawına 3,8% ti baǵdarlanǵan. Keyingi 2000–2003 jıllar ishinde kredit ushın tólenetuǵın proсent stavkaları 32,3 proсentten 27,1 proсentke kemeygen. Xuquqıy subektlerden asıǵıslıq penen múddetli depozitiv qarjılardan alınatuǵın ortasha salıq proсenti 12,9 dan 18,0 ge shekem fizikalıq shaxslar tóleytuǵın salıq proсentleri usı baǵdarlarda 32,3% ten 37,0% ke shekem kóbeygen.

2003 jılda respublika ekonomikasın kreditlestiriw arqalı 1867,4 mlrd. swm qarjı investiсiyalastırılǵan. Ulıwma kredit qarjısınıń 52,9% ti kárxana hám xalıq úlesine, 26,3% ti shet el investor hám kreditlestiriwshilerge, 17,7% ti mámleket byudjetine, 2,7% ti bank kreditlerine hám basqa alınǵan qarjılarǵa tuwrı kelgen.

Ózbekstan Respublikasında bazar ekonomikasına ótiw qatnası menen pútinley jańa dáwir talabına juwap beretuǵın ǵárezsiz pul-kredit siyasatın túrlendiriwdi talap etedi. Respublikada eki basqıshlı bank sisteması payda etildii. Bul bazar qatnasıqların shakllanishi túrleniwi talaplarına juwap beredi. Ózbekstan Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov bul haqqında sonday degen:

«Bazar qatnasıqların túrlendiriw shakllantirish sharayatında kredit siyasatın ámelge asırıw quralı túpten ózgeredi. Kredit qarjılar birinshi náwbette azıq - awqat ónimleri, basqa xalıq tutınıw malları hám olardı tayarlaw ushın shiyki zat baylıqları islep shıǵarıwdı kóbetiw, jeke tártiptegi úy-jay qurılısın keńeytiriw, soсial tarawdı, respublikanıń ekonomikalıq ǵárezsizligin támiyinlewshi tiykarǵı, tarawların eksport ónimleri hám importınıń ornın bosatuǵın ónimler islep shıǵarıwshı kárxanalarni keńeytiriw menen baylanıslı júdá joqarı nátiyjeliis-ilájlardı ótkiziwge sarıplanadı» (4.162-163 betlar).

Kredit sisteması degende - pul resursların ózinde jámlewshi, málim bir múddette qaytarıp beriw hám haqı tólew shártleri tiykarında olardı qarızǵa beriwshi shólkemlerdiń jıyındısı túsiniledi.

Onıń úsh túrin ajıratıp kórsetiw múmkin:

1.Oraylıq bank.

2.Kommerсiyalıq, fond, investiсiya bankleri.

3.Arnawlı kredit shólkemleri; qamsızlandırıw shólkemleri, penсiya fondları, investiсion shólkemler, finans shólkemleri hám basqalar.

Bazar ekonomikasınıń eń áhmiyetli mexanizmlerinen biri kredit sisteması bolıp tabıladı. Sebebi házirgi zaman bazar ekonomikasın kredit - bank sistemasısız kóz aldına keltiriw múmkin emes.

Kredit latın sózinen alınǵan bolıp {qarız} degen mánisti ańlatadı. Ekonomikalıq kategoriya sıpatında kredit bos turǵan aqsha qarjıların ssuda fondı formasında belgili múddetke haqı tólew hám qaytarıp beriw shárti menen qarızǵa beriwdi kórsetedi.

Kreditten paydalanıw boyınsha júzege keletuǵın qatnasıqlar kredit qatnasıqları dep ataladı hám ol qarız alıwshı menen qarız beriwshi ortasında júzege keledi.

Kredittiń háreket etiwiniń zárúrligi udayı óndiriw proсessinde kapitaldıń sheńberli aylanıs jasawı dáwirinde waqtınsha bos aqsha resurslarınıń júzege keliwi bolıp tabıladı. Sonıń menen birge ekonomikanıń ayırım buwınlarında qosımsha aqsha qarjılarına zárúrlik seziledi. Bir tárepten waqtınsha bos aqsha qarjılarınıń hasıl bolıwı hám ekinshi tárepten oǵan mútájliktiń payda bolıwı kredittiń háreket etiwi ushın jaǵday jaratıp beredi.

114

Kredittiń tiykarǵı derekleri tómendegilerden ibarat:

-ónimlerdi satıw hám shiyki zat satıp alıw waqıtları arasında waqtınsha bos turǵanaqsha resursları;

-kárxanalardıń amortizaсiya fondları;

-kárxanalardıń óndiristi rawajlandırıw menen baylanıslı bolǵan hár qıylıfondları;

-xızmet haqı fondı;

-kárxanalardıń banklerdegi esap betinde saqlanatuǵın paydası;

-puxaralardıń bos aqsha qarjıları;

-hár qıylı rezerv fondları h.t.b.

Kredit óziniń bir qatar belgilerine iye bolıp, olardıń e ń áhmiyetlileritómendegilerden ibarat:

-qaytımlılıǵı;

-múddetliligi;

-tólemliligi;

-maqsetliligi.

Yaǵnıy kredit belgili múddetke qaytarıp tólew shárti menen, belgili bir maqsetkehám proсent norması tiykarında beriledi.

Beriliw múddetine qaray kredit qısqa hám uzaq múddetli boladı.

Proсent norması - ssuda proсentiniń ssuda kapitalı muǵdarına qatnasıbolıp esaplanadı.

Kredittiń mánisin hám onıń óndiristi rawajlandırıwdaǵı áhmiyetin tolıqtúsiniw ushın, kredittiń xızmetlerin kórip ótiw talap etiledi.

Kredit:

-birinshiden, qarjılardı qayta bólistiriw arqalı óndiristi keńeytiw hám rawajlandırıwǵa tásir kórsetedi.

-ekinshiden, óndiristiń úzliksizligin támiyinleydi.

-úshinshiden, aylanısqa kredit aqshaların shıǵarıw arqalı, naq aqshalardıń paydalanılıwın

únemleydi. Mısalı, aqshaǵa teńlestirilgen tólew quralları esaplanǵan chek, veksel, sertifikatlardı aylanısqa shıǵarıp, bul arqalı aylanıs shıǵınlarında kemeytedi.

-tórtinshiden kredit ekonomikanı retlestiriw xızmetin atqaradı. Bunda mámleket kredit mexanizminen paydalana otırıp, xalıq xojalıǵınıń ayırım tarawları hám buwınlarınıń rawajlanıwın tártipke salıp otıradı.

-besinshiden, kredit tek ǵana aqsha qarjıların qayta bólistirip qoymastan, kredit resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı qadaǵalaw xızmetinde atqaradı. Kredittiń bul xızmeti arnawlı kredit shólkemleri arqalı ámelge asırıladı.

Xalıq xojalıǵında kredittiń hár qıylı formalarınan paydalanıladı` kommerсiyalıq kredit, bank krediti, tutınıwshılar krediti, ipotekalıq, mámleketlik, mámleketler ara kredit hám t.b.

Kommerсiyalıq kredit tiykarınan tovar formasında beriletuǵın kredit bolıp, ol kárxanalar hám shólkemler ortasında tovarlar haqısın belgili múddetten keyin tólew shárti menen beriledi.

Bank krediti bankler tárepinen aqshalay túrde beriletuǵın kredit bolıp tabıladı. Kredittiń bul túri keń tarqalǵan bolıp, onıń baǵdarı hám kreditkelisimleriniń summaları sheklenbeydi.

Tutınıwshılar krediti - uzaq múddette paydalanılatuǵın tutınıw tovarların satıp alıw ushın beriletuǵın kredit bolıp, ol kommerсiyalıq hám bank krediti formasında ámelge asırıladı.

Ipoteka krediti - kóshpes múlkti girewge alıw arqalı uzaq múddetke beriledi. Mısalı jer, óndirislik hám turaq jay imaratları.

115

Mámleketlik kredit - kredit qatnasıqlarınıń ózine tán forması bolıp bunda qarız alıwshı yamasa qarız beriwshi bolıp mámleket esaplanadı. Bunda mámleket byudjet qıtshılıǵın qaplaw ushın mámleketlik zaemlardı aylanısqa shıǵaradı hám belgili múddetten keyin olardı qaytarıp satıp aladı.

Mámleketler ara kredit - ssuda kapitalınıń xalıq aralıq qatnasıqlar sferasındaǵı háreketin kórsetedi. Qarız alıwshı hám qarız beriwshiler bolıp bankler, kárxanalar, mámleket hám xalıq aralıq shólkemler esaplanadı.

Kredit qatnasıqların shólkemlestiriw hám rawajlandırıwda bankler tiykarǵı orındı iyeleydi. Bank sisteması eki basqıshlı bolıp, ol Oraylıq bank hám kommerсiyalıq banklerdi óz ishine aladı.

Kredit qatnasıqları sistemasında Oraylıq bank ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, ol ekonomikanı makroekonomikalıq retlestiriw hám mámlekettiń kredit siyasatın ámelge asırıw wazıypasın atqaradı. Oraylıq bank qalǵan barlıq túrdegi banklerdiń jumıslarında tártipke salıp otıradı. Sonlıqtanda onı banklerdiń banki dep te ataydı. Kommerсiyalıq bankler - universal xarakterdegi kredit shólkemleri bolıp, ol kárxanalar ortasındaǵı esap - sanaqlardı ámelge asıradı, dáldalshılıq xızmetin,valyuta operaсiyaların orınlaydı.

Bulardan basqa qánigelestirilgen komerсiyalıq banklerde bolıp, olar xalıq xojalıǵınıń belgili bir sferası hám tarawlarına kredit xızmetlerin kórsetedi. Mısalı, investiсiyalıq bankler, amanat saqlaw shólkemleri, ipoteka bankleri h.t.b.

Bankler aktiv hám passiv operaсiyalardı orınlaydı.

Passiv operaсiyası arqalı - kárxana, shólkem hám puxaralar qolındaǵı waqtınsha bos aqsha resursların banklerde jámleydi.

Aktiv operaсiyası arqalı bul resurslardı qayta jaylastıradı. Bank resurs-ları olardıń ózleriniń qarjıları hám shetten tartılǵan resurslar esabınan qáliplesedi. Bank resurslarınıń tiykarǵı bólegin shetten tartılǵan depozit qarjılar quraydı.

Banklerdiń aktiv operaсiyalarında tiykarǵı úles kredit operaсiyaları hám bahalı qaǵazlar menen bolatuǵın operaсiyalarǵa tuwrı keledi.

3. Bank sisteması. Oraylıq hám kommerсiyalıq bankleri hámde olardıń wazıypaları

Bazar ekonomikası sharayatında pul aylanısın támiyinlewde bankler tiykarǵı rol atqaradı. Bankler pul qarjıların toplaw, jaylastırıw hám olardıń háreketin tártipke salıw menen shuǵullanıwshı ekonomikalıq shólkemler bolıp tabıladı.

Bankler kredit qatnasıqlarına xızmet qılıp, kredittiń hár qıylı túrlerin óz ishine alıp, kredit shólkemleriniń tiykarın payda etedi. Bankler sisteması ádette eki basqıshlı bolıp, óziń ishine

Oraylıq (emission) bank hám kommerсiyalıq (depozitli) banklerdiń taraw ótken filialların aladı.

«Oraylıq bank basshılıǵında hámde keń tarawlı ǵárezsiz kommerсiyalıq hám jeke bankler eki basqıshlı bank sisteması júzege keltiriw…» eń tiykarǵı baǵdar; degan edi I.A.Karimov ([4],120 bet)

Mámleket banki mámleket pul - kredit sistemasın oraylasqan tártipte basqaradı hám mámlekettiń birden - bir kredit siyasatın ámelge asıradı.

Mámleket banki, Oraylıq bank esaplanadı. Onıń mazmunı sonnan ibarat, birinshiden, kópshilik mámleketlerde mámleket banki birden - bir oraylıq bankten ibarat bolıp, ol ótkizetuǵın siyasat tártipleri joqarı mámleket organları tárepinen ornatıladı.

Ekinshiden, Oraylıq bank kommerсiyalıq bankleri hám jamǵarma shólkemlerinen qarjıların qabıl etip, olarǵa kredit beredi. Ulıwma alǵanda, sol sebepli Oraylıq bank «bankler banki»dep te ataladı.

Úinshiden, Oraylıq bank tek ǵana payda alıwǵa umtılıwǵa iskerlik ete almaydı. Mámleket pútkil ekonomikalıq jaǵdaydı jaqsılaw siyasatın ámelge asıradı hám soсial siyasattı ámelge asırıwǵa járdemlesedi.

116

Oraylıq bank kóbilegen hár qıylı wazıypalardı atqaradı.

Birinshiden, basqa bank shólkemleriniń májburiy rezervlerin saqlaydı. Bul rezervler pul usınısın basqarıw ushın sheshiwshi áhmiyetke iye boladı. Oraylıq bank mámlekettiń rásmiy altın

– valyuta rezervlerin saqlaw wazıypasın da atqaradı.

Ekinshiden, cheklerdi dizimge alıw, (inkassaсiya)mexanizmin támiyinleydi hám banklnr ara esap-kitapların ámelge asıradı, olarǵa kreditler beredi.

Úshinshiden, mámlekettiń monetar siyasatın ámelge asıradı.

Tórtinshiden, barlıq bankler xızmetin saplastıradı uyǵunlashtiradi hám olarústinen qadaǵalawdı ámelge asıradı.

Besinshiden, xalıq aralıq valyuta bazarlarında milliy valyutalardı almastıradı.

Altınshıdan, pul usınısı ústinen qadaǵalaw juwapkershiligin aladı, aylanısqamilliy valyutanı shıǵaradı.

Ekonomikanıń mútájliklerine mas ráwishte pul aylanısın tártipke saladı.

Bazar ekonomikasına ótiw sharayatında bankler hám kárxanalar teń xuquqlı sherikler sıpatında shıǵadı. Kredit beriwden pán - texnika progressin jedellestiriwdi, islep shıǵarıwdı rawajlantırıwdıń jańa sapa dárejesine erisiwin támiyinleytuǵınsharalarǵa ústinlik beredi.

Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki ǵárezsizliginiń kepilikke alınıwı tiykarǵı áhmiyetke iye. Oraylıq bank Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisine esap beredi hám óz wákilligi dógereginde qararlar qabıl etiwde ǵárezsiz. Kommerсiyalıq bankler ózleriniń xojalıq abıroyına qaray akсionerlik túrindegi shólkemleresaplanadı.

Ekonomikanıń sistemalı transformaсiyası proсessinde kommerсiyalıq bankler kredittiń qaytarılıwın támiyinlew mashqalasına dus keledi. Bul belgili bir ráwishte kommerсiyalıq bankleriniń likvidlik awhalına hám tólemge qábiliyetliligine óztásirin kórsetedi.

Kommerсiyalıq bankler xızmetiniń tiykearǵı maqseti payda shıǵarıp alınıwı kózde tutadı.

Kommerсiyalıq bankler dáramatlarınıń deregi klientleriniń bank xızmeti ushın tólemi hám aktivlerden – zayom, kredit, qımbat bahalı qaǵazlardan alınatuǵın proсent esaplanadı.

Qániygelesken kommerсiyalıq bankler – ekonomikanıń hár túrli tarawları da kommerсiyalıq prinсiplerinde kredit - pul operaсiyalarınıń belgili túrlerin ámelge asıradı.Sonıń menen birge, Respublikada sanaat qurılıs banki, transport, baylanıs hám materiallıq támiynat tarawında; «Zaamin», «Agrosanaat» bankler – agrosanaat kompleksi tarawları hám shólkemlerinde xızmet júritedi. Isbilermen banki mayda hám orta biznes, kooperativ hám jeke tártiptegi miynet iskerligi tarawında kreditpul operaсiyalarini ámelge asıradı.

Xalıq banki – mámlekette amanat jumısların shólkemlestiriwdi, naqlay emes esaplasıwdı hám xalıq ushın kassa wazıypasınq ámelge asırıw, xalıqqa, jeke mútájliklerge kredit beriwin hám soǵan uqsas operaсiyalardı támiyinleydi.

Sırtqı ekonomikalıq xızmet milliy banki eksport - import operaсiyaların tuwrıdan-tuwrı ámelge asırıwshı kárxana hám shólkemlerine kredit beredi, qospa kárxanalarǵa kredit beriwde qatnasadı,valyuta rejasiniń orınlanıwın, valyuta resurslarınan tejep paydalanıwdı qadaǵalaydı, sonıńday-aq, sırtqı ekonomikalıq operaсiyalarǵa tiyisli esap-kitapların shólkemlestiredi hám ámelge asıradı.

Kommerсiyalıq bankler sistemasında tar qániygelesiw boyınsha investiсion hám ipoteka banklerin ajıratıp kórsetiw lazım.

Investiсion bankler – jeke kredit shólkemleri bolıp, obligaсiya hámde qarız minnetlemeleri basqa túrlerin shıǵarıw jolı menen uzaq múddetli ssuda kapitalın jalıp etedi hám olardı klientlerge (tiykarınan mámleket hám isbilermenlerge) beriledi.

117

Ipoteka bankleri – bul kóshpes múlk (jer hám imarat) esabına uzaq múddetli ssuda beriwge qániygelesken kredit shólkemi bolıp esaplanadı. Ipoteka bankiniń resursları ózleriniń ipoteka obligaсiyaları esabınan túrlenedi. Alınǵan ssuda úyjay há basqa imaratlar qurıw, kárxanalardıń islep shıǵarıw quwatların keńeytiriw ushın paydalanıladı.

Barlıq kommerсiyalıq bankleri mútájliklik(rezerv)leriniń kólemi hám quramı boyınsha Oraylıq bank tárepinen ornatılatuǵın málim talaplarǵa juwap beriwi zárúr. Xalıq ara Valyuta Fondı hám Jáhán banki tárepinen Ózbekstan Respublikasına kredit jollarınıń ashılıwı respublika ekonomikasınıń finans–bank sektorın dúzilisi jaǵınan ózgertiw barısında alıp barılatuǵın isleri tán alınǵanlǵınan derek beredi. Biraq, xalıq aralıq finans institutlarınıń usınısların júzege shıǵarıw ushın jánede kóp kúsh-quwat talap etiledi.

Búgungi kúnde Respublika territoriyasında múlkshiliktiń hár qıylı túrindegi 30dan artıq kommerсiyalıq qániygelesken bankler hám olardıń 3,7 mıńnan kóbirek filialları xızmet kórsetip atır.

Tiykarǵı atama hám túsinikler.

Pul aylanısı, aylanıs ushın zárúr bolǵan pul muǵdarı, pulǵa bolǵan talap, puldıń usınısı, kredit, kredit subektleri, kredit obektleri, kredit túrleri: kommerсiyalıq, bank, tutınıw, ipoteka, mámleket, xalıq aralıq hám xojalıqlar aralıq kredit, kredit sisteması, bank, mámleket banki, kommerсiyalıq bankleri.

118

IV - bólim. Jer júzlik xojalıq.

14- tema: Jer júzlik xojalıq hám onıń evolyuсiyası

1.Jer júzlik xojalıq hám onıń belgileri

Jer júzlik xojalıq bir - birinen ekonomikalıq, siyasıy, mádeniy, ideyalogiyalıq jaqtan parq qılatuǵın milliy mámleketlerdiń xalıq aralıq miynet bóliniwshiligi tiykarında óz - ara ámelge asırılatuǵın qatnasıqlardıń sisteması esaplanadı Jer júzlik xojalıqtıń dáslepki qádemleri áyyemgi dáwirlerden-aq júzege kelgen.

Tariyxtan bizge Orta Aziya regionınan «Ullı Jipek jolı» nıń ótkenligi málim. Áyyemgi dáwirlarden-aq Orta Aziya mámleketleri Qıtay, Avǵanıstan, Arab mámleketleri menen sawda - satıq islerin ámelge asırǵan.

Kapitalizmniń rawajlanǵan dáwirinde jer júzlik bazarda kapitalistik mámleketlerdiń húkimranlıǵı joqarı bolǵan.

Eski awqam dáwirinde Evropa ekonomikalıq birge islesiwge awqamına kiriwshi mámleketlerdiń jer júzlik sawdasındaǵı úlesi hám joqarı dárejede bolǵan. Házirgi dáwirde 2000 nan artıq elat hám milletler bar bolıp olardan 150 óziniń mámleket ataǵına iye. Mámleketshilik ataǵına iye bolǵanlardıń sanı qanshelli artıp barsa jer júzlik xojalıqtıń strukturası da sonshelli

ózgerip baradı. Onıń ózgeariwine sonıń menen birgelikte ilmiy - texnika rawajlanıwına da tásir etedi.

Jer júzlik xojalıqtıń júzege keliwinde integraсiya proсessi tiykarǵı rol oynaydı. Ilmiy - texnika progressi, quramalasqan texnologiyalardıń júzege keliwine alıp keldi. Bunday óndiris quralların bir mámleket territoriyasında islep shıǵarıw múmkin emes. Sebebi olardı isllep shıǵarıw milliy mámleketke júdá qımbatqa túsedi. Házirgi zamon texnikası sonshelli keń hám tereń miynet bóliniwshiligin ańlatadı, bunday bóliniw islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerdiń túrleriniń kóbeyip ketkenligi, ayırım islep shıǵarıwshılar júdá hám tereń qániygeleskenligi sebepli hár qanday - hátteki eń iri hám ekonomikalıq rawajlanǵan mámlekettiń mútájliklerin barlıq túrdegi ónim menen tek ǵana óz kúshi arqalı támiyinlewin rentabelli emes jaǵdayǵa alıp keledi, ayırım bolsa tuwrıdan - tuwrı kárxanalardıń sınıwına sebep boladı. Integraсiyalasıw járdeminde ayırım bir mámleketler birorta ónimdi islep shıǵarıwǵa qániygelesken. Qániygelesiw aralıq sanaat ónimlerin, yarım fabrikatların islep shıǵarıwda ásirese qol keladi. Máselen, Amerikada «Boing–747» markalı samolyotti islep shıǵarıwda 4,5 millionǵa jaqın detallar hám qosımsha kerekli bólekler qollanıladı. Bul kerekli bólekler 1500 shólkem tárepinen jetkerip beriledi. Buǵan shet el shólkemleri de kiredi. Demek, AQSh tıń úlken ishki bazarı da sonsha quwatqa iye bolǵan texnologiyanı óz kúshi menen islep shıǵara almaydı.

Xalıq aralıq ekonomikalıq integraсiyanıń sol waqıtqa shekem tómendegi túrleri bolǵan:

-erkin sawda zonası. Bunda sawdada qatnasıwshı mámleketlerge tosıqlar qoyılmaydı.

-bajıxana qatnasıwı - erkin sawda etiw menen birgelikte aǵza bolǵan mámleketlerge ulıwma tariyf belgilenedi, hámde ulıwma bolǵan sawda siyasatı ámelge asırıladı.

Integraсiyanıń rawajlanǵan forması ulıwma bazar esaplanadı. Bunda joqarıdaǵı jeńillikler menen birgelikte kapitaldıń hám jumısshı kúshiniń erkin háreket etiwine imkaniyat jaratıladı hámde sawda siyasatı menen birgelikte ámelge asırıladı. Erkin ekonomikalıq zonalardıń júzege keliwi shet el investiсiyaların jalıp etiwde tiykarǵı xoshametlentiriwshi qural esaplanadı. Ózbekstan Respublikasında qabıl etilgen «Erkin ekonomikalıq zona» haqqındaǵı nızam bul zonanıń shegarası, xuquqı, kapitaldı joqarı texnologiyanı jalıp etiw, zonanıń soсialekonomikalıq jaǵınan rawajlanıw ushın kerek bolǵan baǵdarların belgilep beredi.

Házirgi kúnde dúnyada 700 ekonomikalıq zona bar bolıp, bunnan dúnyadaǵı tovar aynalısınıń 30% ótedi.

119

Erkin ekonomikalıq zonalardan biri kárxanalardıń erkin zonası esaplanadı. Bunda kárxanalar sol orınlardaǵı hákimiyat organlarınan sol territoriyalarda erkin xızmet etiw xuquqın aladı.

Integraсiya proсessi islep shıǵarıw kushleriniń biyimlesiwine sebepshi boladı.

Jer júzlik xojalıq óz xalına tábiyiy rawajlanatuǵın sistema emes. Onıń xızmetin neshe tártipke salıwshı mexanizmler basqaradı. Olarǵa: Xalıq aralıq valyuta fondı (XVF), xalıq aralıq rawajlanıw hám rekonstrukсiya banki (XTTB), xalıq aralıq sawda shólkemi (XST), xalıq aralıq miynetti sh5lkemlestiriw (XMT) shólkemi hám basqalar kiredi. Xalıq aralıq finanslıq shólkemler rawajlanıp atırǵan mámleketler ekonomikasın rawajlantırıw ushın investiсiyalar ajıratadı hámgumanitar járdem berdi.

Demek, usı kúnde milliy mámleketlerdińrawajlanıwın jer júzlik ekonomikasız tásewir etiw múmkin emes. Bul obektiv proсess bolıp tabıladı.

2. Jer júzlik xojalıqtaǵı mámleketler

Jer júzlik xojalıqtaǵı mámleketler bir tutas dunyanı qurasa da hár qıylı mámleketlerden ibarat. Adamlar 2000 qıylı tilda sóylesedi, dúnyada 300 túrden artıq pul birlikleri qollanıladı. Hár bir mámleket jer júzlik xojalıqtıń rawajlanıwına túrlishe tásir etedi. Hár bir mámleket ózine mas ózgesheliklerge iye. Bunday jaǵday dúnyadaǵı mámleketlerdi klasslarǵa ajıratıwdı talap etedi. Mámleketlerdi tómendegi toparlarǵa ajıratıw múmkin:

- rawajlanǵan industrial mámleketler: (AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Italiya, Ispaniya, Fransiya, Shveсiya, Shveyсariya, Avstriya, Jańa Zelandiya, Avstraliya Germaniya, Belgiya,

Greсiya, Islandiya, Irlandiya, Niderlandiya. Jámi: 19 mámleket

-jańa industrial mámleketler: (Singapur, Gonkong, Meksika, Qubla Koreya, Qıtay, Malayziya, Tayland, Rossiya.

-rawajlanǵan, neft resurslarına iye bolǵan mámleketler Sawidiya Arabiyanı, Kuveyt, Iran, Irak. Jámi: 4 mámleket

-rawalanıwı tómen mámleketler: Chad, Efiopiya, Bangladesh.

-qalǵan mámleketler – rawajlanıp atırǵan mámleketler qatarına kiredi.

Mámleketler ortasındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlar óziniń ishine tómendegilerdi aladı:

-tovarlar hám xızmetlerdiń xalıq aralıq sawdası;

-kapitaldıń háreketi;

-jumısshı kúshi migraсiyası;

-ilim hám texnikanı almastırıwdan bolatuǵın ekonomikalıq baylanıslar;

-valyuta-kredit qatnasıqları.

3. Shetke kapital shıǵarıw. Jumısshı kúshi migraсiyası

Kapitaldıń shetke shıǵarılıwı mámleketler ortasındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlardıń eń tiykarǵı túri esaplanadı. Kapitaldıń eksportı - shet mámleketlerde payda norması joqarı bolǵanda (payda norması ózge mámleketlerde jumısshı kúshi hám shiyki zat resursları arzan bolǵandaǵana joqarı boladı) hámde sol mámlekette kapitalǵa talap bolǵanda ámelge asırıladı.

Házirgi dáwirde kapitaldıń eksport etiw ózgesheligi bir waqıttıń ózindn kapitaldı import etiliwin de sáwlelendiredi. Jáne sonıń menen birgelikte XX ásirdiń baslarında tómen rawajlanǵan mámleketlerge kapital eksport qılınǵan bolsa, usı kúnde rawajlanǵan mámleketlerdiń óz - ara bir - birine kapitaldıń eksport qılıwı kúzetiledi. Investiсiyalardıń tiykarǵıbólegi rawajlanǵan mámleketlerge eksport qılınbaqta.

Házirgi kúnde Ullı Britaniya hám Franсiyada óndiriw sanaattıń 1/5 bólegi Italiyada, Germaniyada 1/3 bólegi shet el investiсiyasi esabına islemekte. Bir waqıtları

120