Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

Bazar ekonomikası sharayatında xalıqtıń alıp atırǵan dáramatlarına qaray olardıń klasslarǵa ajıralıwına alıp keledi alıp keledi.

Xalıqtıń dáramatları nominal hám real dáramatlarǵa bólinedi.

Nominal dáramat belgili is waqtına tólengen miynet xaqı esaplanadı. Real dáramat bolsa alınǵan nominal dáramat xalıqtıń jasaw shárayatın qanshelli qanaatlandırıwında sáwlelenedi. Xalıqtıń nominal dáramatlarınıń ósiwi, is xaqıları, proсent stavkalarınıń ósiwi, alınıp atırǵan dividentlern, mal - múlkten túsip atırǵan dáramatlar, jer rentalarınıń ósiwi hám xalıqtı soсial qorǵawǵa ajratılǵan qarjılardıń kóbeyip barıwına baylanıslı bolsa, xalıqtıń real dáramatları bolsa nominal dáramatlarnıń ósiwine hám islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerdiń, xalıqqa kórsetilip atırǵan soсial xızmetlerniń arzanlasıwına baylanıslı boladı. Respublikamızda jalpı ishki ónimniń ósiwi 2003-jılda 4,3% ti quraǵan bolsa, sanaat islep shıǵarıwında 8,5% in awıl xojalıǵında 6,1% in payda etti. Islep shıǵarıw proсessiniń ósiwi nátiyjesinde xalıqtıń ortasha jan basına dáramatlardıń ósiwi 12,5 % ke kóbeyedi. Bul óz náwbetinde xalıqqa pullıq xızmet kórsetiwdi 8,3% ke, usaqlap satıp alıw tovar aylanbasın 1,7% ke ósiwine alıp keldi. Bul

hám real dáramatlarınıń ósiwin támiyinleydi.

Xalıq dáramatların hám abadanlıǵın arttırıw boyınsha da sapa jaǵınan tereń ózgerisler júz bermekte. Xalıqtıń miynet haqı hám ulıwma aqsha dáramatları turaqlı kobeyip barmaqta, onıń satıp alıw uqıplılıǵı turaqlı óspekte, puqaralarımız tutınatuǵın ónimler quramınıń sapası artpaqta.

2010 –jılda byudjet salası mekemeleri xızmetkerleriniń miynet haqısı, pensiyalar hám soсiallıq napaqalar, stependiyalardıń muǵdarı 32 proсentke, xalıqtıń ulıwma aqsha daramatları bolsa jan basına 1,3 ese kóbeydi.

Xalıqtıń dáramatları quramında isbilermenlik jumısınan alınıp atırǵan dáramattıń úlesi barǵan sayın salmaqlı orın iyelemekte hám barlıq dáramatlardıń 47 proсentinen aslamı usı salanıń úlesine tura kelmekte.

Elimizde shańaraqlardıń sapalı hám uzaq múddet paydalanatuǵın tutınıw tovarları menen támiyinleniw dárejesi sezilerli túrde arttı. Atap aytqanda, búgingi kúnde hár

100 shańaraqqa ortasha 132 televizor, 99 muzlatqısh, 18 den aslam kondiсioner, 27 den aslam jeńil avtomobil, hám 12 personal kompyuterler tuwra keledi.

Xalıq dáramatlarınıń ósip barıwı mámleketler tárepinen islep shıǵarılǵan dáramatlar siyasatına baylanıslı boladı. Bul dáramat siyasatı tómendegilerden ibarat: Puqaralardıń «kámbaǵallıq sızıǵınan» tómenge túsip ketpeslik ilájları kóriw tiykarında, dáramat muǵdarların kepillikke alıw yaki dáramatların kepillikke almastan puqaralarǵa óz dáramatların asırıw ushın shárt-sharayatlar jaratıp beriwden ibarat.

2. Dáramatlardıń bólistiriliwi. Lorens qıya sızıǵı

Dúnyadaǵı barlıq mámleketler xalıqtıń jan basına tuwrı keletuǵın ortasha dáramatlar dárejesi menen bir – birinen keskin parıqlanadı. Bul hár qıylı mámleketler xalqınıń dáramatları dárejesinde ortasında teńsizlik barlıǵın bildiredi.

Dáramatlardı qáte bólistiriliwi ekonomikalıq nızam esaplanadı. Dáramatlardıń qáte bólistiriliwi tábiyiy bolıp, onıń obektiv sebepleri bar. Bul sebepler tómendegiler esaplanadı:

1. Adamlar qábilietleriniń hár qıylı ekenligi hár kimniń qábilietine jarasa isleydi hám miynetine jasara xaqı alıw prinсipiniń ámel qılıwın ańlatadı.

2. Áwmet. Adamlarǵa áwmet kúlip baqqanda, bayıp ketiw imkanına iye boladı.

102

3.Baxtsız hádiyse, qáwipler qáterler orta yaki bay adamlardıń turmıs dárejesinkeskin túsirip jiberiwi múmkin.

4.Bilimli, potenсiallı, talantlı adamlardıń turmıs dárejesi joqarı boladı. Máselen: Dunyada óziniń aqıllılıǵı esabınan eń bay bolǵan kompyuter patshası BillGeytstiń turmısın mısalı e tip keltiriw múmkin. Onıń bir jıllıq dáramatı 37mlrd. dollardı payda etedi. Bir saatlıq dáramatı bolsa, 5 million dollardan ibarat.

5.Miyras ta adamlar dáramatlarınıń artıwına tásir etedi.

6.Tanıw - biliwshilik. Bizde sol kúnge shekem bul faktorǵa pánjere (reshetka) arqasınan qarap kelingen. Lekin adamlardıń jumısqa jaylasıwında usınıslar beriw, tanıwlar kómegine tayanıw da bar. Bul jaǵdaydı inkar etip bolmaydı.

Dáramatlar ortasındaǵı ayırmashılıq qáwipli, ózine jalıp etiwi, awır jeńilligine de baylanıslı bolıwı múmkin. Shaxta jumısshıları miynetiniń qáwipli ekenligi oǵan tólenetuǵın xaqınıń joqarı bolıwın talap e tedi. Modellerdiń miyneti kórkem. Bul jumıstı ámelge asırıw ushın bul kásip iyesi sqrtqı jaqtan málim talaplarǵa juwap beriwi kerek. Isbilermenlik miyneti de qáwipli esaplanıp, ol bir kúnde bayıp ketiwi yaki bankrot bolıwı múmkin. Demek, joqarıda sanap

ótilgen faktorlardı esapqa alsaq teńsizliktiń tábiyiy jaǵdayı ekenligine ıqrar bolamız. Daramatlardıń teńsizligi dárejesin muǵdarlıq anıqlaw ushın jáhán ámeliyatında Lorenс qıya sızıǵınan paydalanıladı ( 5-súwret)

Sızbanıń jayıq sızıǵı arqalı xalıq gruppalarınıń proсenttegi úlesi, tik sızıqta bolsa, bul gruppalar tárepinen alınatuǵın dáramattıń proсenttegi úlesi jaylastırılǵan. Teoriyalıq jaqtan dáramatlardıń absolyut teń bólistiriliw imkaniyatı (múyeshti teń ekige bóliwshi) OE sızıǵında sáwlelengen bolıp, ol semyalardıń hár qanday tiyisli proсenti dáramatlarınıń sáykes keliwshi proсentti alıwın kórsetedi. Yaǵnıy xalıqtıń 20% ti barlıq dáramatlardıń 20% tin, xalıqtıń 40% dáramatlarınıń 40% tin, xalıqtıń 60% ti dáramatlarınıń 60% tin alıwın bildiredi hám taǵı basqa. Demek, OE sızıǵı dáramatlardıń bólistiriliwindegi absolyutteńlikti sáwlelendiredi

Daramat(% ) 100

Sonıńday-aq teoriyalıq jaqtan absolyut teńsizlikti hám ajıratıp kórsetiw múmkin. Bunda xalıqtıń málim toparları (20%, 40% yaki 60% h.t.b.) hesh qanday dáramatqa iye bolmay, tek ǵana bir proсenti ǵana bárshe 100% dáramatqa iye boladı. Sızılmadaǵı OKE sınıq sızıǵı absolyut teńsizlikti sáwlelendiredi.

Real ómirde absolyut teńlik hám absolyut teńsizlik jaǵdayları bolmaydı. Bálkim xalıqtıń málim bir gruppaları ortasında dáramatlardıń bólistiriliwin tártipsiz ráwishte baradı. Bunday bólistiriliwdi Lorenс qıya sızıǵı dep atalıwshı OE qıya sızıǵı arqalı gúzetiw múmkin. Xalıqtıń toparları úlesi hám dáramat úlesin birlestiriwshi qıya sızıńtan sáwlelenedi, xalıqtıń dáslepki 20% ti dáramatlardıń júdá az (shama menen 3-4 % ke shekem) bólegi tuwrı keledi. Keyingi gruppalarǵa tuwrı keliwshi dáramat úlesi artıp baradı. Dáramattıń e ń úlken bólegi (dierli 60%)

103

xalıqtıń sońǵı 20% ke tuwrı keledi. Bul topar shegarasın ishinde de dáramatlao tártipsiz bólistirilgen, yaǵnıy dáslepki 10% shama menen 20% dáramatqa iye bolsa, keyingi 10% ke dáramattıń derlik 40% ti tuúrı keledi, hám t.b. Absolyut teńsizlikti sáwlelendiriwshi sızıq Lorens qıya sızıǵı ortasındaǵı aralıq dáramatlar teńsizligi dárejesin sáwlelendiredi. Bul ayırmashılıq qanshelli úlken bolsa, yaǵnıy Lorenс sızıǵı OE sızıǵınan qanshelli uzaqta jaylassa, dáramatlar teńsizligi dárejesi de sonshelli úlken boladı.

Dáramatlardı bólistiriliwindegi teńsizlik muǵdarınıń dárejesi Djini koeffiсienti járdeminde aniqlanadı. Djini koeffiсenti sızılmadaǵı Lorenс sızıǵı menen absolyut teńlik ortasındaǵı maydanı 0KE úshmúyeshlik maydanına qatnası arqalı anıqlanadı. Bul kórsetkish qanshelli úlken bolsa, (yaǵnıy 1,0 ge jaqınlassa) teńizlik sonsha kúshli boladı. Jámiyet aǵzalarınıń dáramatları teńlesip barǵanda bul kórsetkish 0 (nol) ke umtıladı. Máselen, keyingi yarım ásir dawamında Djini indeksi Ullı Britaniyada 0,39dan 0,35 ke shekem, AQSh ta bolsa, 0,38 den 0,34 ke shekem páseygen.

Ózbekstanda Djini koeffiсienti 1996-jılda 0,396, sol jıldıń aqırında 0,315 bolǵan. Teńsizlik kemeygen. Demak, teńsizlikti keltirip shıǵaratuǵın obektiv sebeplerdi esapqa alǵan halda, dáramatlardıń tegis emes bólistiriliwin obektiv ekenligine ıqrar bolıwı múmkin.

3. Xalıqtı soсial qorǵawdıń zárúrligi hám onıń tiykarǵı baǵdarları

Teńsizlik mashqalası soсial mashqala bolǵan kambaǵallıq penen baylanıslı. Kambaǵallıq mashqalası deyerli barlıq mámleketlerde bar. Hátteki Amerika qurama shtatında da házirgi kúnde 13% ke jaqın xalıqtıń kambaǵallıq shegarasında jasaydı.

Kambaǵallıq degende adamnıń tiykarǵı mútájliklerin qanaatlandıra almawı túsiniledi. Kambaǵallıqtı anıqlawda kambaǵallıq shegarası degen kórsetkishten paydalanıladı. Kambaǵallıq shegarasınıń tiykarǵı kórsetkishi minimum tirishilik ónimlerine bolǵan mútájliklerin qanaatlandırıw bolıp tabıladı. Soсiallıq hám fiziologiyalıq tirishilik minimumi bar.

Fiziologiyalıq minimum fizikalıq mútájliklerge kerekli bolǵan minimum tovarlar hám xızmetler jıyındısınan ibarat. Soсiallıq minimumǵa – minimum soсial hám ruwqıy mútájlikler de kiredi.

Hár bir mámlekette minimum tirishilik ónimleri hár túrli jollar menen esaplanadı.

Ózbekstanda minimum tirishilik ónimlerin esaplawda normativ usıl qollanıladı. Minimum tirishilik ónimleri minimal tutınıwshılar korzinasına tuwrı keledi. Ápiwayı tutınıwshı korzinasına 18 ónim kiredi. Tutınıwshılar korzinasına kiretuǵın ónimler ilimpazlar, biolog ekonomistler tárepinen analiz-lenedi hám e saplanadı.

Ózbekstanda ápiwayı tutınıwshılar korzinasındı 1 adamǵa ónimler tómendegi muǵdarda belgilengen:

Tutınıw korzinası

104

Minimal tirishilik dárejesi mámlekettiń soсial siyasatın ámelge asırıwda tiykar bolıp esaplanadı. Hár bir mámleket xalıqtı kem támiyinlengen qatlamın qorǵaw soсial siyasatın alıp baradı.

Xalıqtı soсial qorǵaw mámlekettiń dáramatlar bólistiriliwindegi teńsizlikti jumsartıwı hám xalıq qatlamları ortasındaǵı kelispewshiliklerdi sheshiwge qaratıl-ǵan siyasat bolıp tabıladı.

Xalıqtı bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde soсial qorǵawdıń tiykarǵı baǵdarları Ózbekstan Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovtıń "Ózbekstan ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw jolında" atlı kitabında tolıq bayan etilip berilgen. Xalıqtı soсial qorǵaw hár qıylı formalarda júzege keledi:

-pul menen járdem beriw,

-materiallıq járdem,

-biypul awqatlarǵa talonlar beriw,

-balalardı asırap alıw,

-kekseler oyının qurıw,

-sponsorlıq etiw hám taǵı bsqalar.

Dáslep soсial qorǵalatuǵın qatlamlar anıqlanadı. Olarǵı dáramatı minimum tirikshilik

ónimine jatatuǵın qatlamlar, kekseler, kóp bolalı hám jalǵız perzent ósirip atırǵan analar, "ózine járdem bere almaytuǵın" adamlar kiritiledi.

Xalıqtıń isker qatlamlarına bolsa járdem – óz imkaniyatların kórsetiwleri ushın kerek bolatuǵın qolaylı shárt – sharayatlardı jaratıwdın ibarat.

Inflyaсiya sharayatında waqtınshalıq ámelge asırılatuǵın soсial qorǵaw mexanizmi:

1.Xalıqtıń soсial iskerligin asırıwı.

2.Soсial qorǵaw birinshi náwbette xaqıyqattan da mútájlerge qaratılıwı.

3.Real miynet bazariın payda etip, miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı jolǵa qoyıw.

4.Soсial tarawlardı rawajlantırıw.

5.Xalıqtı soсial qorǵawdı mámleket hám puqaralardıń qarjıları esabınan ámelge asırıw zárúr. Respublikada xalıqtı soсial qorǵaw bir neshe basqıshta ámelgeasırıldı.

Birinshi baǵdarda - dáramatlardıń eń kemi hám ortashası turaqlı asırılıp barıldı. Dáramatlar qatnasın ózgertiwde 1993 jılda engizilgen birden-bir tariyf setkası úlken áhmiyetke iye boldı.

Ekinshi baǵdarda – ishki tutınıw bazarın qorǵaw hámde azıq-awqat ónimleri hám azıq awqatlıq emes ónimleriniń bahaların belgili dárejede saqlab turıw boldı.

Úshinshi baǵdarda – nogiranlar, penсionerler kóp bolalı hám kem dáramatlı semyalar, jumıssızlar, oqıwshılar (biypul awqatlar), talabalarǵa (awqatlanıwı ushın) talonlar berildi.

Tórtinshi baǵdarda – adresli soсial qorǵaw ámelge asırıldı. Mútájler qatlamın anıq belgilew hám járdemlerdi ámelge asırıw máhále ıqtıyarına tapsırıldı.

Xalıqtı soсial qorǵaw mámleket byudjetinen tısqarı Ózbekstan Respublikası soсial qamsızlandırıw fondi, kárxanalar (jumısshılarına jeńilikler beriw, biypul awqat, jol xaqını tólew, miynetkeshlerdiń máresimlerine járdem beriw, úy-jay menen támiyinlew), soсial shólkemler kásiplik birlespeleri, veteranlar hám inivalidler birlespeleri, kekseler fondları tárepinen hám ámelge asırıladı.

Mámlekettiń soсial qorǵawdaǵı iskerligi adamlarda beyparwalılıq keyfiyatın asıradı, bul bolsa islep shıǵarıw nátiyjeligi páseyip ketiwine alıp keledi. Mámleket tárepinen soсial qorǵawdıń páseyiwi bolsa teńsizlikti tereńlesiwine alıp keledi.

105

Soсial ádillik túsinigi - subektiv túsinik bolıp, onıń ámel etiwine ekonomikalıq qaraslar menen birgalikte siyasıy, mádeniy, soсial, tariyxıy, adamlardıń turmıs tárzi kusaǵan faktorlar da tásir etedi.

Adamlar dáramatındaǵı teńsizlik ádilsizlik degen gáp emes. Jámiyettegi ádillik islep shıǵarıw qurallarına birgelikte paydalanatuǵın orınlarına qaray sáwlelenedi. Az dáramat yaki kóp dáramat alıwdan qatıiy názer jámiyet aǵzalarınıń bárshesi jámiyettegi soсial ónimlerden birdey paydalanıw xuquqına iye boladı. Máselen: Joqarı oqıw orayında oqıw, mediсina xızmetinen paydalanıw, jarıs, konkurslarda qatnasıw h t.b.

Biraq bazar mexanizminiń bar ekenligi ekonomikalıq teńsizlikti jolǵaltpaydı. Mámleket baylar yaki bay kárxanalardıń artıqsha paydasın mámleket byudjetine jalıp etse, ekonomikalıq xoshametlew bolmaydı. Bazar mexanizmi isten shıǵadı.

13tema. Finans hám finans qainasıqları. Salıq sisteması. 1. Finansttıń áhmiyeti hám wazıypaları

Finans tariyxıy xarakterge iye bolǵan ekonomikalıq kategoriya. Ol bazar ekonomikası qatnasıqları proсessinde mámlekettiń aldında turgan tiykarǵı wazıypalarınan hám xalıqtıń mútájliklerin támiyinlew maqsetinde túrlenedi.

Finans kategoriyası latınsha sózden alınǵan bolıp, tólem, dáramat mánisin bildiredi. Ekonomikanıń keleshegi ushın zárúr bolǵan pul qatnasıqları pul fondları túrinde jetilistirilip óndiris proсessin keńgeytiriwge, soсial keleshekti rawajlandırıwǵa sarplanadı. Finans ekonomika kelesheginde hárekette bolǵan barshe pul qarjılarınıń ózinde jámlemeydi. Finans qatnasıǵı belgili bir dárejede sheklengen boladı. Finans qatnasıqları te ǵana xuquqıy subektlerdiń hám xuquqıy jaǵdayına iye bolǵan fizikalıq shaxslardıń, hár qıylı soсial shólkemleriniń pul qarjılarınıń kólemi dárejesiniń finanslıq qatnasıqlardı túrlentiredi.

Demek, finanslıq qatnasıqlar ulıwma esapqa alanǵan pul qarjıları fondlarınıń háreketi esabınan mámleket, kárxanalar, shólkemler, soсial mekemeler territoriyalar hám fizikalıq xuquqıy subektler jaǵdayına iye bolǵan puqaralar ortasında júzege keliwshi ekonomikalıq qatnasıqlar bolıp tabıladı. Finanslıq qatnasıqlardı tómendegi bóleklerge bóliw múmkin:

-Mámleket penen kárxanalar ortasındaǵı qatnasıqlar.

-Kárxanalar menen bankler ortasındaǵı qatnasıqlar.

-Kárxana ishindegi, bólimler ara hám jumısshılar ortasındaǵı xojalıq baylanısları.

-Basqarıwdıń hár túrli dárejesindegi mámleket shólkemleri ortasındaǵı qatnasıqlar.

-Mámleket penen birlespeler, jámáát shólkemleri ortasındaǵı qatnasıqlar.

-Mámleket penen xalıq ortasındaǵı finanslıq qatnasıqlar.

Barlıq pul qatnasıqları finanslıq qatnasıqlar bola almaydı. Jeke tutınıwǵa hám almasıwǵa, usaqlap satıwǵa, transportqa, kommunal xızmetlerge, tamashaxanalar hám basqalarǵa tólem ushın, sonıńday-aq jámiyettiń ayırım aǵzaları ortasındaǵı aldısattı aylanısı, pul sawǵa etiw hám miyras etip alıw ushın xızmet etetuǵın pul qarjaları finanslıq qatnasıqlarǵa kirmeydi.

Finanstıń tómendegi wazıypaları bar.

Hár jılı jaratılǵan milliy ónim hám milliy dáramat hár túrli finans fondlarına aylantırılıp, pul túrinde bólistiriledi. Bólistiriw ekige bólinip, birlemshi (is xaqı, payda, soсial qamsızlandırıw, amortizaсiya fondları), yaǵnıy tuwrıdan-tuwrı islep shıǵarıwdaǵı bólistiriw, ekilemshi (salıqlar, túrli tólemler, maishiy xızmet xaqı h. t. b.) yaki qayta bólistiriwden ibarat. Bólistirilgen pul qarjıların paydalanılıwın qadaǵalaw. Yaǵnıy islep shıǵarıwdı rawajlantırıw yaki

106

soсial keleshek ushın ajıratılǵan finanslıq qarjıların belgilenean baǵdarda tuwrı paydalanıwdı támiyinlew wazıypasın orınlaydı. Finanslıq qadaǵalaw bazar ekonomikası qatnasıqları proсessin talap hám usınıs nızamı tiykarında tuwrı jetilisiwin támiyinledi. Finans ekonomikalıq rawajlanıwdı xoshametlewshi ekonomikalıq faktor bolıp ta xızmet qıladı. Finans sisteması óziniń ekonomikalıq quralları salıqlar, tólemler, subsidiyalar hám subvensiyalar arqalı xojalıq subektlarin nátiyjeli rawajlandırıwǵa iytermeleydi.

Finans tek ǵana óndiris ishlab chiqarish proсessiniń tiykarǵı faktorı ǵana bolmay, bálki xalıqtıń soсial qorǵawda da tiykarǵı soсial - ekonomikalıq áhmiyetke iye. Xalıqtı soсial qorǵawdıń eń tiykarǵı jolı is xaqın asırıp barıw bolıa tabıladı. Real is xaqı 2004jıl 9 ayı juwmaqları boyınsha. 2003jıl sol dáwirge qarata 18,4% ke astı hám 62,3 mln. swmdı payda etti, xalıqtıń jan basına real dáramatı 12,8%, penсiyalardıń real ortasha aylıq muǵdarı 13,6% ke kóbeydi. ([14] ,2 bet).

Bazar ekonomikası sharayatında soсial qorǵawǵa múxtaj bolǵan puqaralar boladı. Olardıń jasawları ushın minimum dárejede tutınıw talapların qanaatlandırıwda, finans olardı soсial qorǵawdı támiyinleydi.

Xalıqtı soсial qorǵaw tómendegi usıllar arqalı ámelge asırıladı.

Xalıqqa biypul yaki jeńillikli xızmet kórsetiwshi tarawlar (bilimlendiriw, densawlıqtı saqlaw, mádeniyat, fizikalıq tarbiyanı finanslastırıw) hám xalıqtıń nashar, járdemge mútáj qatlamlarına pul menen járdem beriw. Bul isler mámleket, firmalar, xayriya shólkemleri tárepinen ámelge asırıladı.

Finanstıń ornı júdá úlken áhmiyetli bolıp, bul xaqqında da: Ózbekstan Respublikası Prezidenti ekonomikalıq reformalar strategiyası hám jolın jetilistiriw mexanizmlerinen biri

«Finans hám salıq siyasatı tarawındaǵı úlken siyasattı ámelge asırıw, xalıq xojalıǵı tarawların, ayırım kárxanalardı rawajlandırıw ushın byudjetten pul menen qaytarmaytuǵın qetip támiyinlew ámeliyatınan waz keshiw. Áne sol maqsetler ushın investiсiya kreditlernen keń paydalanıw, turaqlı pul mashqalasın támiyinlew, kredit hám naq pul emissiyasın, jámi pul massasın tiykarsız ósiwin keskin sheklew, bahanı belgilew sistemasın jánede, tártipke salıw, bazardı tártipke salıp turıwshı qural sıpatında bahanıń rolin bekkemlew»den ([4],190-191 betlar) ibarat degen edi.

Finanslıq qatnasıqlar hám olarǵa xızmet qılıwshı arnawlı shólkemler jámiyettiń finans sistemasın payda etedi. Finans sistemasın eki bólekke bóliw múmkin.

Demek, mikrofinansqa firmalar (kommerсiyalıq hám kommerсiyalıq emes) hár qıylı jámáát shólkemleri úy xojalıǵı finansı (is xaqı, penсiya, stipendiya, divident, múlkten kelgen hám isbilermenlikten alınǵan dáramatlar) kirse, makrofinansqa mámleket finansı (mámleket byudjeti) hám soсial finans (soсial qamsızlandırıw, penсiya, xalıqtı jumıs penen támiyinlew, jol qurılısı, tábiyattı qorǵaw, tariyxıy esteliklerimizdi saqlaw, isbilermenlerge, áskerlerge, kárxanalarǵa sanaсiya járdem beriw hám basqalar) kiredi.

2. Mámleket byudjetiniń túrleniwi

Mámleket byudjeti - finanslıq reje bolıp,belgili dáwir ushın dáramat hám qárejetlerdi ózinde sáwlelendiredi. Mámleket byudjeti mámleket kóleminde ulıwma jámiyet mápin oraylasqan halda toplanıwın hám sarplawın sáwlelendiriwshi finans sistemesınıń tiykarǵı bólegi esaplanadı. Byudjet finanslıq reja bolıp, belgili dáwir ushın dáramat hám qárejetlerin jámleydi.

Mámleket byudjetin dúziwden kózlengen tiykarǵı maqset: mámleket aldında turǵan soсial hám ekonomikalıq wazıypalardı orınlaw ushın finanslıq tiykarın túrlendiriw, mámleket ekonomikasın rawajlandırıwdıń keleshektegi rejesin ámelge asırıw, xalıq dáramatların qayta kórip shıǵıw bolıp esaplanadı. Mámleket byudjeti eki bólimnen turadı.

107

1. Dáramatlar bólimi. Dáramatlar bólegi tómendegiler esabınan turadı:

-qosılǵan qunnan alınǵan salıq;

-respublika territoriyasınan alıp shıǵıp ketip atırǵan shiyki zat ónimleri hámtayar

ónimlerge salinatuǵın salıq;

-akсiyalardı satıwdan keletuǵın túsimler;

-aylanba salıqlar;

-dáramatqa (paydaǵa) salınatuǵın salıqlar;

-kárxanalar dáramatlarına salınatuǵın salıqlar;

-soсial shólkemler dáramatlarına salınatuǵın salıqlar.

-xalıqqa salınatuǵın mámleket salıqları;

-akсiz salıǵı;

-xalıqqa satılatuǵın mámleket zayomlarınan turadı.

Byudjettiń qárejetler bólegi tómendegilerden ibarat:

-xalıq xojalıǵın rawajlantırıw;

-bilimlendiriw hám pándi rawajlantırıw;

-den sawlıqtı saqlaw hám fizikalıq tarbiyanı rawajlantırıw;

-xalıqtı soсial qorǵaw;

-kóp bolalı hám jalǵız baǵıwshısı joq analarǵa beriletuǵın, mámleket penсio-nerleri fondın jaratıw;

-xalıqtıń parawanlıǵın asıratuǵınshólkemlerdi rawajlandırıw;

-mámleket hákimiyatı hám basqarıw organların támiyinlew;

-mámlekettiń qurallı kúshleriniń jaǵdayların jaqsılaw;

-penсiyalar beriw;

-qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw jaqsılaw menen baylanıslı bolǵan qárejetlerden turadı. Byudjet jıl aqırında dáramat penen tamalansa nátiyjeli, qárejetlerdiń artıqshalıǵı menen tamamlansa nátiyjesiz byudjet boladı. Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov mámleket byudjetin bekkemlew hám onnan nátiyjeli paydalanıw haqqında: «Mámleket byudjeti defiсitin ilajı

barınsha kemeytiriw, byudjetten beriltuǵın dotaсiyalar hám subsidiyalardıń túrlerin basqıshpabasqısh qısqartırıp barıw, byudjet qarjıları dáramat túskennen keyin ǵana bólistiretuǵın joldan burılmay súrinbey barıw, birinshi dárejeli, eń zárúr ulıwma mámleketlik mútájlikleri ushın ǵana byudjetten qarjı ajıratıw, salıq sistemasın jetilistiriw, byudjet dáramatları turaqlı pátler menen toltırıp turılıwın támiyinleytuǵın islep shıǵarıwdı xoshametleytuǵın puxta siyasatın alıp barıw kerek» ([4],190 bet) degtn edi.

Ádettte, mámleket byudjetiniń dáramatlar hám qárejetler bólimleri óz-ara teń bolmaydı. Dáramatqa qaraǵanda qárejek kóp bolǵanda byudjet jetispewshiligine alıp keledi. Jıllar dawamında jámlenip kelingen byudjet jetispewshiliginiń jámi muǵdarı mámleket qarzın payda etedi. Mámleket qarızları eki túrge bólinedi:

-Mámlekettiń sırtqı qarızı;

-Mámlekettiń ishki qarızı.

Mámlekettiń sırtqı qarızı degende, onıń shet mámleketlerge, hár qıylı finanslıq birlespelerge, shet el firmalar hám ayırım shaxslarǵa qarızı názerde tutıladı. Mámlekettiń ishki qarızı degende, firma, kishi kárxanalar, jámáát kárxanaları hám óz xalıqnan alǵan qarızı túsiniledi. Byudjet defiсiti menen mámleket qarızı bir-birine baylanıslı. Sebebi byudjetti tártipke salıw máselesi hár qanday xúkimettiń aldında turǵan oraylıq máselesi. Mámleket byudjetiniń ilajı barınsha jetispewshilik muǵdarı bolmawı kerek.

108

3. Salıq sisteması hám onıń wazıypaları

Salıq ekonomikalıq qatnasıqların túrlentiriwde, onı bólistiriwdi jetilistiriwde eń tiykarǵı ekonomikalıq faktorlardan biri esaplanadı. Salıq ekonomikalıq kategoriya bolıp, salıq óndiriwshiler menen salıq tólewshiler ortasındaǵı ekonomikalıq qatnasıqların sáwlelendiredi. Sonıń ushın da salıq siyasatın islep shıǵarıw subektlarin hám xalıqtı kúshli soсial qorǵawdı támiyinlew tiykarında alıp barıw zárúr.

Bazar ekonomikası sharayatında respublikamızda salıqlardı engiziliwinen maqset mámleket byudjetin jetilistiriw hám xalıq xojalıǵın hár tárepleme rawajlanıwın hám xalıqtı soсial qorǵawdı támiyinlew bolıp tabıladı. Solardan kelip shıqqan halda salıqlardıń tómendegi wazıypaların aytıp

ótiw múmkin:

1.Fiskal wazıypası, yaǵnıy mámleket qárejetlerin finanslastırıw.

2.Ekonomikalıq iskerlikti xoshametlew.

3.Soсial qorǵaw, yaǵnıy xalıqtıń ayırım qatlamlarına jeńillikler beriw.

4.Mámleket ǵáziynesine pul túsiriw.

5.Milliy dáramattı bólistiriw hám qayta bólistiriw.

Salıq sistemasınıń eń tiykarǵı wazıypası islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa materiallıq, shiyki zat, tábiyiy, finanslıq hám miynet resurslarınan, toplanǵan malmúlkten nátiyjeli paydalanıwǵa xoshametlewshi tásir kórsetiwi esaplanadı.

Hár túrli múlk túrindegi kárxanalar, birlespeler hám shólkemler salıq tólewshi bolıp esaplansa, mámleket salıqlardı alıwshı esaplanadı. Nege salıq salınsa onı salıq obekti, salıq tólewshilardi bolsa salıq subekti dep ataladı?

4. Ózbekstanda byudjet hám salıq sistemasın jetilistiriw máseleleri

Bazar ekonomikasıena ótiw proсessinde ulıwma ekonomikalıq bárkamallıqqa erisiw, finanslıq barkamallıqtı támiyinlew, sonıń menen, mámleket byudjeti turaqlılıqtı múmkin bolǵan dárejede uslap turıw wazıypasın óziniń ishine aladı. Soǵan muwapıq finans siyasatı Respublika mámleket byudjetindegi jetispewshilikti (defiсitti) joǵaltıw yaki eń kem dáreje sheńberinde uslap turıwına qaratılǵan. Sonan kelip shıqqan halda, mámleket byudjeti jetispewshiliginiń saplastırıwdı tiykarǵı jolları tómendegilerden ibarat:

-islep shıǵarıwdı keńeytiriw, miynet ónimdarlıǵın asırıw járdeminde jalpı milliy dáramattıń ósiwine erisiw:

-adminstrativ-basqarıw, qurallı kúshler hám basqa túrdegi qárejetlerdi kemeytiriw esabınan byudjetniń qárejetler bóleginen dáramat bóleginiń artıq bolıwın támiyinlew;

-jáhán bazarına shiyki zat shıǵarıw ornına, olardı qayta islep, tayar ónim sıpatında shıǵarıw arqalı mámleket milliy dáramatın kóbeytiw bolıp esaplanadı.

Xúkimet óz mámleketiniń ekonomikalıq sharayatınan kelip shıqqan halda, byudjet siyasatın islep shıǵadı.

Finanslıq jaǵdaydı bekkemlew arqalı ekonomikanı turaqlı bir qálipte uslaw ushın salıq siyasatın jetilistiriw zárúr. Onıń áhmiyeti tómendegilerden ibarat:

-bazar qatnasıqlarına ótiw sharayatında salıqlar ekonomikalıq siyasattı ámelge asırıwda eń tiykarǵı basqarıúshı faktor bolıp qaladı,

-dáslep salıq sisteması ózine mas wazıypanı fiskal qáziyneni toltırıw, qayta bólistiriw hám xoshametlew wazıypasın tolıq dárejede orınlawı kerek,

-salıqlar qáziynesin toltırıw siyasatınıń tiykarǵı elementi bolıp, mámleket byudjetiniń dáramatlar bólegi eń tiykarǵı ulıwma mámleketlik xalıq xojalıǵına zárúr bolǵan muǵdarda túrleniwin támiyinlew lazım,

-salıq sistemasın anıq maqsetke qaratılǵan finanslıq siyasat penen birgelikte, jalpı milliy

ónimniń bir bólegin qayta bólistiriw sol tárizde ekonomika dúziliwin

109

ózgertiriwde, xalıqtıń soсial qorǵaw kepilligin támiyinlewde tuwrıdan-tuwrı qatnısadı,

- salıqlar sistemasınıń eń tiykarǵı wazıypası islep shıǵarıwdı rawajlantırıwǵa materiallıq, shiyki zat, tábiyiy, finanslıq hám miynet resurslarınan toplanǵan malmúlkten samarali paydalanıwǵa xoshametlewshi tásir etiw bolıp tabıladı.

Salıqqa tarıw obektinen dáramattı málim bir bólegin byudjetke nızamda belgilengen normada májbúriy tólewge salıq stavkası deyiledi yaki salıq salınatuǵın jámi summaǵa qaraǵanda proсent muǵdarı salıq stavkası deyiledi. Máselen: 1000 swm paydadan 300 swm salıq tólense, salıq stavkası 30% ni payda etedi. Salıq stavkasınıńúsh túri bar:

-proporсional stavka - dáramat ósiwi yaki kemeyiwinen qátıy názer stavka ózgermeydi;

-progressiv stavka dáramat ósiwi menen salıq stavkası hám ósip baradı.

2004-jıl 1-avgust ayınan baslap, minimal bir aylıq is haqı 6530 swmdı quradı hám dáramatqa salıq salıw proсentleri tómendegishe boldı:

-5 minimal aylıq is haqısına shekem 13% ,

-5-10 minimal aylıq is haqısına shekem 21%,

-10 minimal hám onnan artıq aylıq is haqısınan 30% salıq óndirilgen.

Al, 2015-jıl 1-aprelden baslap eń minimal is haqı kólemi 118400 swm bolıp bektildi. Usı jılıdan baslap dáramatqa salnatuǵn salıq proсenti tómendegishe belgilendi:

-5 minimal aylıq is haqısına shekem 8,5% ,

-5-10 minimal aylıq is haqısına shekem 11,0%,

-10 minimal hám onnan artıq aylıq is haqısınan 22% salıq óndiriledi.

Regressiv stavka - dáramatlar ósip barıwı menen salıq stavkası páseyip baradı.

Ózbekstan Respublikası salıqların ekonomikalıq áhmiyentine qaray tuwrı hám qıya salıqlarǵa bóliw múmkin.

Tuwrı salıqlar - bul dáramattan alınatuǵın salıqlar esaplanadı, yaǵnıy salıq subektiniń ózi tuwrıdan - tuwrı tóleytuǵın salıqlar. Bunday salıqlarǵa: payda salıǵı jer salıǵı, qosımsha qun salıǵı, dáramat salıǵı, múlk salıǵı hám basqalar kiredi.

Qıya salıqlar – tovar qunı (jumıs xızmet) ústine qoyılatuǵın ústeme salıqlar bolıp, salıq obektiniń iyesi emes, bálki tutınıwshılar tóleytuǵın salıqlar bolıp tabıladı. Olarǵa akсizler kiredi. Bazı bir tovar qarıydarlarınan tovar bahasın málim proсenti kórinisinde óndiriledi. Máselen: temeki, spirtli ishimlikler, benzin, qımbat bahalı taqınshaq buyımları bahası ústine qoyıladı.

Qosılǵan qun salıǵı-islep shıǵarıwdıń hár bir basqıshında tovar qunınıń artiıp barıwına salınatuǵın salıq. Kelip túsiw deregine qarap salıqlar (yuridikalıq) shólkemlerden hám (fizikalıq) shaxslardan alanatuǵın salıqlarǵa bólinedi. Byudjetke kelip túsiwine qarap mámleket byudjetine túsetuǵın salıqlar (|QQS, akсiz, bajxana bajı hám basqalar) hám jergilikli byudjetke (jergilikli hákimiyat, rayon basqarıw organları) túsetuǵın salıqlarǵa bólinedi.

Ózbekstanda salıq sistemasınıń áhmiyetine toqtalatuǵın bolsaq, Ózbekstan Respublikası byudjetine salıqlardı qatnası tómendengi prinсipler tiykarında ámelge asırıladı.

-dereginen qátıy názer barlıq dáramatlardıń salıqqa tartıwdıń májbúriyligi.

-barlıq adminstrativ-territoriyalıq basqarıw filialları ushın ulıwma mámleket salıq siyasatınıń ámel qсlсwı;

-kárxanalardıń tiyisli normaları arqalı salıqlardı xoshametlew rolin támiyinlew, hámde xojalıq júritiwdiń e ń alǵa túrlerin xoshametlew;

110