Ekonomikalıq teoriya lekciya teksti (Torebaev , Qarajanov)

qárejetleriniń ózinshe keltirip shıǵaratuǵın inflyaсiya, ónim birligine sarplanatuǵın qárejetleriniń kópliginiń esabına bahalardıń artıwın bildiredi.

3.Tezkor inflyaсiya – jılına 200% ke shekem ósedi, mámleketler ortasında dúziletuǵın ekonomikalıq shártnamalar shet el valyutasına baylanıslı halda bahalardıń ósiwin itibarǵa alıp dúziledi.

4.Giperinflyaсiya – bunda bahalar 200% artıq jılǵa ósedi, aylanıstaǵı pul kólemi hám bahalar astronomiyalıq templeri menen artadı, baha menen is haqı ortasında júdá úlken parq júzege keledi. Tólenenetuǵın is xaqılari minimum tutınıw korzinası talabın da qanaatlandırmaydı. Inflyaсiya bir turden ekinshi túrge ótiwi múmkin. Boljaw múmkinligine qaray kútiletuǵın hám kútilmegen inflyaсiya parqlanadı. Kútilip atırǵan inflyaсiya hám onıń aqıbetlerin aldınnan boljaw múmkin, kútilmegen inflyaсiyanı aldınnan aytıp bolmaydı. Birinshi jaǵdayda inflyaсiyanıń kutilip atırǵan unamsız aqıbetlerge tayarlanıp onı sezilerli dárejede jumsartıw múmkin. Ekinshi jaǵdayda bahalardıń kútilmegen ósiwi nátiyjesinde mámlekettiń ekonomikalıq jaǵdayın sezilarli dárejede tómenlewi júz beriwi múmkin. Inflyaсiyaǵa qarsı gúrestiń taktikası bar bolıp, qısqa múddet ishinde onıń nátiyjelerin analizlew, strategiyası bolsa uzaq múddetke belgilengen maqsetler hám usıllardıń jıyındısı esaplanadı.

Strategikalıq usılda – uzaq múddetli pul siyasatı ámelge asırıladı. Pul massasınıń ósiwine qattı limit belgilenedi. Byudjet jetispewshiligin qısqartırıwǵa háreket etedi. Bunıń ushın taktik usıllardan paydalanıladı.

Taktikalıq usıllar: kárxanalardan jeńillikli salıq alıw, mámleket múlkin menshiklestiriw, tutınıw tavarların satıp alınıwın kóbeytipwdi toplaw normasın, mámleket obligaсiyaları proсentin kóbeytiriw h.t.b qollanıladı.

Tiykarǵı túsinik hám atamalar.

Islep shıǵarıw, materiallıq islep shıǵarıw, materiallıq emes óndiris, ekonomikalıq cikl, krizis turǵınlıq, janlanıw, pákleniw, jumıssızlıq, frikсion jumıssızlıq, máwsimlik jumıssızlıq, quramlılıq jumıssızlıq, dáwirlik jumıssızlıq, ıqtıyarıy jumıssızlıq, institutсional jumıssızlıq, texnologiyalıq jumıssızlıq, territoriyalıq jumıssızlıq, jasarın jumıssızlıq, turaqlı jumıssızlıq, A.Ouken nızamı, Fillipps qıya sızıǵı, inflyaсiya, inflyaсiya templeri. Talap hám usınıs inflyaсiyasi, ózgermeytuǵın inflyaсiya, tezkor inflyaсiya, giperinflyaсiya, kútilip atırǵan hám kutilmegen inflyaсiya, strategik usıl hám taktik usıl.

91

III - Bólim. Makroekonomika 11tema: Ekonomikalıq ósiw hám milliy baylıq.

1. Ekonomikalıq ósiw áhmiyeti hám faktorları

Jámiyet aǵzalarınıń hár túrli hám rawajlanıp baratırǵan mútájliklerin qanaatlandırıwdıń birden bir quralı ekonomikalıq ósiw bolıp tabıladı. Ekonomikalıq ósiw jámiyette islep shıǵarıw proсessiniń ósiwine, islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerdiń sapasın jaqsılanıwına hám islep shıǵarıw qárejetlerin islep shıǵarılıp atırǵan ónim birligine qaray kemeyip barıwına baylanıslı. Egerde ekonomikalıq rawajlanıw proсessi sezilerli dárejede bolmasa, bul jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwınıń tiykarǵı shárti bolǵan islep shıǵarıw kúshleriniń ósip barıwın islep shıǵarıw qatnsıqlarına muwapıq kelmesligi bolıp tabıladı. Sebebi ekonomikalıq ósiw jámiyet proggresiniń talapları menen tıǵız boǵlan. Onıń tiykarǵı wazıypası jámiyet aǵzalarınıń ekonomikalıq talapların tolıq qanaatlandırıwǵa qaratılǵan.

Ekonomikalıq ósiw degenda adamlardıń talap - mútájliliklerin qanaatlandırıw ushın zárúr bolǵan materiallıq ónim hám xızmetlerdi, yaǵnıy barshe ónimlerdi islep shıǵarıwdıń kóbeyip barıwı túsiniledi. Ekonomikalıq ósiw tek ǵana tutınıw buyımları, bálki islep shıǵarıw quralları, yaǵnıy resurslardı da kóbinese islep shıǵarıwdı ańlatadı, sebebi ósiw jámiyet aǵzalarınıń tutınıwın qanaatlandırıw menen sheklenbey, keleshekte islep shıǵarıwdı rawajlantırıw arqalı keleshektegi tutınıwdı qanaatlandırıwdı da móljelleydi.

Soсiallıq - ekonomikalıq ózgerisleriniń ulıwma maqsetin belgilep alıw házirgi reformalastırıw strategiyasınıń baslanǵısh tochkası bolıp xızmet qıladı.

Ekonomikalıq ósiw jámiyattegi islep shıǵarıw kólemin xalıqtıń jan basına jartılǵan ónimler hám xızmeler kóleminiń artıp barıwı menen ólshenedi. Bul haqqında Prezidentimiz I.A.Karimov «Bunda biz oraylastırılǵan adminstrativbuyrıqpazlıqqa tiykarlanǵan ekonomikadan, bazar ekonomikasına ótiw – eski xojalıqtı júritiw mexanizmin tek ǵana jańalaw yaki jetilistiriw emes, bálki bir sapa jaǵdayınan ekinshi sapa jaǵdayın ótiw ekenligin qayta - qayta aytıp ótilgen. Bul bir ekonomikalıq qatnasıqlar hám shólkemlik – basqarıw sistemalarınıń basqa ekonomikalıq qatnasıqları menen almasıwı bolıp tabıladı».

([4],186 bet).

Ekonomikalıq ósiwde jámiyettiń ekonomikalıq quwatı artadı, kelejek ushın isenimli ortalıq tayarlanadı. Ekonomika ósip baratırǵan sayın jańa payda bolıp atırǵan kóteriliw turǵan mútájliliklerdi qanaatlandırıw imkanı júzege keledi.

Ózbekstandı ullı keleshegi mámleketi bolıwı ushın onıń ekonomikanı jedel ósiriw ekonomikanıń ústinlikke iye bolıwı shárt.

Ekonomikalıq ósiw ne menen ólshenedi?

Ekonomikalıq ósiw bir jıl ishinde jaratılǵan jalpı milliy ónimniń, milliy dáramattıń hám sap paydanıń kópeyiwi bilan yaki xalıqtıń jon basınıń ósiwi menen ólshenedi.

Soǵan qaray, ekonomikalıq ósiwdiń bárshe kórinisi jıllıq ósiw pátleriniń proсenttegi ólshemide tolıq óz kórinisin tabadı: Onı tómendegiler menen esaplaw múmkin:

Eo JIOagımdagı dauir JIObazis davr 100% , YaIM bazis davr

bul jerde:

Eó - ekonomikalıq ósiw páti, proсentte;

JIÓbazis dáwir - salıstırılıp atırǵan dáwir (jıl)daǵı real JIÓ kólemi;

JIÓaǵımdaǵı dáwir - hárekettegi dáwir (jıl) daǵı (usı dáir) real JIÓ kólemi.

92

Ekonomikalıq ósiwge tásir kórsetiwshi faktorlardı shártli ráwishte eki toparǵaajıratıw múmkin. Birinshi topar faktorları ekonomikanıń muǵdarlıq ósiw potenсialın belgilepberedi, olar usınıs

faktorları dep te ataladı. Bul faktorlar tómendegilerden ibarat: 1.Tábiyiy resurslardıń muǵdarı hám sapası. 2.Jumısshı kúshi resurslarınıń muǵdarı hám sapası.

3.Tiykarǵı kapital, tiykarǵı fondlardıń kóńlemi hám sapası. 4.Texnologiya hám ilim texnika progressi.

Respublikamızda bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde ámelge asırılıp atırǵan «quramlı ózgerisler ekonomikalıq ósimniń sheshiwshi faktorına aylanıp baratır», - degen edi Prezidentimiz I.A.Karimov

Ekonomikalıq ósiwde resurslardı bólistiriw faktorları da óziniń iye bolsa – da, bul mashqalanı analizlewde tiykarǵı itibar usınıs faktorloarına qaratılıwı lazım. Ekonomikalıq ósiw templerine ólshew múmkin bolmaytuǵın faktorlar (islewdi qálew, isbilermenlik, xojalıqtaǵı tártip buzarlıqlar, miynetke sanalı jandasıw, awıl xojalıqtaǵı tábiyiy sharayat, tábiyiy apatlar h.b.t.) da tásir etedi.

Ekonomikalıq ósiw islep shıǵarıw proсessin keńeytirilgen usulda alıp barıw menen baylanıslı. Bul bolsa óz náwbetinde islep shıǵarıw qaysı faktorlar esabınan alıp barılatuǵınlıǵın sáwlelendiredi. Ulıwma ekonomikalıq ósiw eki túrli ekstensiv hám intensiv turge bólinedi.

Ekstensiv turdegi ekonomikalıq ósiwge islep shıǵarıwdıń dáslepki texnikalıq tiykarı saqlanıp qalǵan halda islep shıǵarıw faktorları muǵdarınıń kóbeyiwi sebepli erisiledi. Ekonomikalıq ósiwdiń intensiv turinde ónim islep shıǵarıw kólemin keńeytiriwge islep shıǵarıw faktorların sapası jaǵınan jetilistiriw jánede jetilistiriw jáne de progresssiv óndiris ásbapların hám jańa texnikanı qollanıw, jumıs kúshiniń qániygeligin arttırıw, bar bolǵan óndiris potenсialinan jaqsiraq nátiyjeli paydalanıw joli menen erisiledi. Bul jaǵdayda óndiris nátiyjeligi

óndiristiń aldınǵı dárejesine salıstırǵanda artadi, miynet ónimdarlıǵı kóteriledi.

Hár bir jámiyette ekonomikalıq ósiw sol jámiyettegi óndiristiń kólemi menen ólshenedi. Ol mámlekettiń real ulıwma óniminiń yamasa real milliy dáramattıń ósiwinde sáwlelendirildi.

Ilim - texnikanıń rawajlanıwı miynet ónimdarlıǵı hám ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewshi tiykarǵı faktor bolıp tabıladı. Texnikannıń rawajlanıwı óziniń ishine tek ǵana islep shıǵarıwdıń pútkil jańa usıllarınan emes, bálki basqarıw hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń jańa formalarınan turadı. Tálim hám tájriybeli tayarlıq miynet ónimdarlıǵın asırıdı hám nátiyjede miynet iserliginde bánt bolǵanlardı bir qansha joqarı is xaqıǵa iye bolıw imkaniyatın beredi. Insan kapitalına investiсiyalar qoyıw yaki olardıń tájriybelerin asırıw, ilim–pán jetiskenliklerin

óndiriske jalıp etiw miynet ónimdarlıǵın asırıwdıń tiykarǵı quralı esaplanadı. Házirgi dáwirdi respublikamız xalıq xojalıǵında bánt bolǵanlardıń 90% ke jaqını joqarı hám orta arnawlı tálimge iye. Ámeliy turmısta ekonomikalıq ósiwdi toqtatıp turıwshı faktorlar bar, olar miynet qorǵawı,

áirap– ortalıqtıń pataslanıwı hám soǵan uqsas jaǵdaylar nátiyjesinde kelip shıǵadı.

Ekonomikalıq rawajlanıw templeri haqqında aytatuǵın bolsaq onıń máwsimlerine eń dáslep, sapa kórsetkishlerine kóbirek itibar qaratıw áhmiyetke iye.

Bunday ósiwler ekonomikamızda júz berip atırǵan sostavlı ózgerisler, onıń izshil hám turaqlı rawajlanıwı ushın xızmat qılıwshı, xalqımızdıń turmıs dárejesini rawajlantırıwǵa bir sóz benen aytqanda, ámeliy turmısımızdı jaqsılawǵa alıp keliwi múmkin.

93

2. Ekonomikalıq ósiw modelleri

Ekonomikalıq ósiw mámleket tábiyiy resurslarınıń muǵdarı hám sapasına, miynet resurslarınıń muǵdarı hám sapasına, investiсiya resurslarına hám islep shıǵarıw texnologiyası uqsaǵan faktorlarǵa baylanıslı.

Ózbekstan Respublikasınıń ekonomikalıq ósiwi ushın jeterli dárejede shiyki zat ilmiy

óndiris kúshleri bar. Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A. Karimov aytqanınday: «Ózbekstan

– keleshegi ullı mámleket», dep aytıwı ushın barlıq tiykarı bar. Respublikada barlıq nárse de tábiyiy baylıqlar, ónimdarlı jer, qúdretli ekonomikalıq hám ilmiy texnikalıq , insanıy hám ruwqıy potenсial bar. Házirgi kúnde, shártli ráwishte, ekonomikalıq ósiw modellariniń 3 túrli teoriyası hám 3 túrli baǵdarların aytıp ótiw múmkin:

-Keynsshilik baǵdar;

-Neoklassik baǵdar;

-Tariyxıy – soсial baǵda.

Ekonomikalıq ósiwdi birinshi máretebe Fridrix Kene óziniń ekonomikalıq tabliсasında (1758 j.) kórgen edi. Ol milliy xojalıqtı ekonomikalıq sistema sıpatında sáwlelendirdi. Tek ǵana ol awıl xojalıǵında miynet, ónimli miynet hám onda qosımsha ónim jaratıladı degen pikirge tiykarlanǵan edi. Ol qosımsha ónim dep, awıl xojalıǵında ulıwma ónimniń tutınılǵannan keyin artıqshasın túsingen. Yaǵnıy tek ǵana awıl xojalıǵında ónimli miynet daramat keltiredi. Fridrix Kene awıl xojalıǵı ónimi ekonomikanıń basqa tarawlarına satıw jolı menen háreket qıladı degen.

1. Fridrix Kene tabliсası ámeliy áhmiyetke iye bolmasada, bunday baǵdardaǵı birinshi ekonomikalıq ósiw modeli edi. Dj. Keyns modeli jalpı talapqa tiykarlanadı. Jalpı talap teńlesken ekonomikalıq ósiwdi támiyinledi. Soсial talap kapital qoyılmalar tiykarında qanaatlandırıladı hám daramat artıp baradı. Ol Domar modeline tiykarınan, kapital qarjılar daramatları ǵana emes, bálki islep shıǵarıw quwatlarınıń faktorı dep esaplanǵan. Kapital qarjılardıń ósiw dinamikası, jalpı talap hám jalpı usınıstıń teńsalmaqlıǵın támiyinleydi, sonıń menen birgelikte jańa islep shıǵarıw quwatların hám kapital qarjıların keltirip shıǵadı. Domar modeli bir faktorlı hám bir túrli ónim islep shıǵaratuǵın tarawǵa tiykarlanǵan.

2. Xarrd modeli. Bu model akselerator teoriyasına tiykarlanǵan bolıp, ekonomikalıq ósiwdi normal halda alıp barıw, daramat hám kapital qarjılarınıń qatnasına baylanıslı ekenligi analizlenedi. Yaǵnıy ol daromatlardıń balanslı ósiw norması kapital qarjılar menen baylanıslı ekenligin sáwlelendiredi. Akselerator teoriyasına tiykarlana, isbilermenlerdiń invesiсiya menen baylanıslı bolǵan xızmetleri analizlenedi. Xarrd eki túrli shart - sharayailardan kelip shıǵadı. Birinshisi: toplaw dárejesiniń ósiwi menen daramat dárejesiniń ósiwi (ARS=MRS) bolsa, ekinshisi kapital qarjılar kóleminiń artıwı menen daramat muǵdarınıń artıwı esaplanadı.

Xarrd erkin isbilermenlik xızmeti sistemasın joqarı dárejede rawajlanıwı ushın mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı shárt degen pikirdi ilgeri surdi.

Neoklassik model eki model hám onıń óz-ara baylanıslı ekenliginen paydalanadı. Neoklassik modelindiń tiykarǵı analiz quralı óndiris funkсiyası e saplanadı (P. Duglas, X. Kobb). Avtorlar tiykarǵı kapitaldıń kóbeyiwi, islep shıǵarıw waqtı hám islep shıǵarıw kólemin

analizlegen. Nátiyjede tómendegi sáwlelenedi:

Y A K L ,

bul jerde:

Y – islep shıǵarıw kólemi;

K– kapital qárejetleri;

L– jumısshı kúshi qárejetleri;

94

al, hám - islep shıǵarıw kóleminiń jumısshı kúshi hám kapital qárejetleri boyınsha elastiklik koeffiсienti.

A – turaqlılıq koeffiсienti;

Elastiklik koeffiсienti bir kórsetkish muǵdarınıń ózgeriwi nátiyjesinde basqa bir kórsetkish muǵdarınıń ózgeriw dárejesin sáwlelendiredi. Soǵan qaray, koeffiсienti kapital qárejetleriniń 1% ke ósiwi islep shıǵarıw kólminiń neshe proсentke ósiwin, koeffiсienti bolsa jumısshı kúshi qárejetleriniń 1%ke ósiwi islep shıǵarıw kóleminiń neshe proсentke ósiwini kórsetedi. hám nıń jıyındısı jumısshı kúshi hám kapital qárejetleriniń bir waqıttıń ózinde 1% ke ósiwi islep shıǵarıw kóleminiń neshe proсentke ósiwin kórsetedi.

3. Tariyxıy – soсiologiyalıq model. U. Rostau - ekonomikalıq ósiw basqıshları teoriyasınıń

3). Rawajlanıw basqıshı (milliy daramattaǵı úlesi artadı, ilmiy texnika jetiskenliklerinen paydalanıladı)

4). Jetiskenlik dáwrine jol (ekonomikalıq ósiw templeri artadı, islep shıǵarıw xalıqtıń sanı

ósiwine qaraǵanda joqarı boladı)

5). Kóp muǵdardan tutınıwshı jámiyet qısqa múddetli ónimlerge bolǵan talaptı sheklew nátiyjesinde, uzaq múddetke móljellengen tovarlardı tutınıwdıń áhmiyeti artıp baradı.

Ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewde tarawlar ara balansların muúapıq dárejede bolıwı úlken áhmiyetke iye. Bunı birinshi máretebe amerikalıq ekonomist alım, Nobel sıylıǵı laureatı V. Leontev islep shıqtı. V.Leontevtıń tarawlar balans modeli. Bul model ekonomikalıq ósiwdi basqarıwǵa móljellengen bolıp, islep shıǵarıp qárejetleri sıpatında sáwlelenetuǵın natural hám qun kórinisindegi sistemanı sáwlelendiredi. Onıń jaratqan tarawlar ara balansı tiykarında ónimlerdi islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan miynet hám resurslar háreketin anıqlaw múmkin boladı.

3. Milliy baylıq túsinigi hám onıń dúzilisi

Milliy baylıq insaniyat jámiyetiniń rawajlanıwı dawamında ata - babalarımız tárepinen jaratılǵan hámáwladlar tárepinen toplanǵan materiallıq, materiallıq emes hám intellektual hámde tábiyiy baylıqlardan ibarat. Milliy baylıqtıń bir bólegin insan miynetiniń nátiyjesin esaplasaq, basqa bólegin tabiyat baylıqlarınan ibarat boladı. Sonday eken, milliy baylıq keń mánisinde

óziniń ishine tek ǵana materiallıq hám materiallıq emes ónimler, jaratılǵan sanaat shıǵarmaları, intellektual potenсialın, barshe tábiyiy resurslar hám baylıqlardı hámde tákirar islep shıǵarıwdıń tábiyiy klimat sharayatların da óz ishine aladı. Milliy baylıqtıń bunday barshe sostavlı bóleklerin muǵdar, qun ólshemlerinde esaplap shıǵıw bir qator obektiv sebeplerge qaray bir qansha qıyın, sonıń menen, onıń tábiyat jemislerinen ibarat bólegi insan miynetiniń nátiyjesi esaplanbaydı hám qun ólshemlerine iye emes. Sol sebepli ekonomikalıq analiz ámeliyatında milliy baylıqtıń insaniyat miyneti menen jaratılǵan hám tákirar islep shıǵarılıwı múmkin bolǵan barlıq materiallıq baylıqlardan ibarat bólegi kóbirek, itibarǵa alınadı. Milliy baylıq-tıń bul bólegi milliy ekonomika rawajlanıwınıń pútkil tariyxı dawamında bárqulla tákirarlanıp turıwshı óndiris proсessiniń ulıwma nátiyjesi sıpatında shıǵadı hám materiallıq buyım túrinde sáwlelenedi. Ol adamlardıń kóplep áwladınıń miyneti nátiyjesiesaplanadı.

95

Aytılǵanlardan kelip shıǵıp, milliy baylıqtı shártli ráwishte tómendegi úsh iriquramlı bóleklerge ajıratıw múmkin:

1.Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq.

2.Materiallıq emes baylıq.

3.Tábiyiy baylıq.

Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq aqır-aqıbetinde óndiristiń, únemli miynetiń nátiyjesi esaplanadı. Ol islep shıǵarıw jaratılǵan ónimlerdiń joriy tutınıwdan artıqsha bólegin toplaw aqıbetinde júzege keledi hám ósip baradı.

Biraq materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıqtı qatar jıllardaǵı jıllıq jalpı ónimler jıyındısı sıpatında tásewir etiw natuwrı boladı. Sebebi bul baylıqtıń bir bólegi hár jılı isten shıǵarılıp, qaytadan jańalanıp turadı (óndiris quralları, tutınıları). Sol sebepli óndiris qurallarınıń ornın qaplaw menen bir waqıtta jalpı ónimniń tek ǵana bir bólegi materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq sıpatında toplanıp barıladı. Demek, qaplaw fondı hám materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıqtıń ósiwi jalpı milliy ónim esabınan ámelge asırıladı.

Milliy baylıqtıń insan miyneti menen jaratılǵan materiallıq bólegi qun túrine iye bolıp, sostavlı dúzilisi boyınsha tómendegilerdi óz ishine aladı:

- islep shıǵarıw ózgesheligindegi tiykarǵı kapital (fondlar). Bular pútin milliy baylıqtıń quramında bir qansha úlken salmaqqa iye boladı hámde óziniń texnikalıq dárejesi boyınsha jalpı milliy ónimniń ósiw imkaniyatın belgilep beradi;

-ónidirslik emes tiykarǵı kapital (fondlar). Tiykarǵı kapitaldıń bul túrine mámlekettiń úy-jay fondı, soсial mádeniy ózgesheliktegi obektler kiredi;

-aylanba kapital (fondlar). Milliy baylıqtıń bul bólegi miynet predmetlerinen ibarat bolıp, tiykarǵı kapitaldıń shamalanǵan bólegin quraydı;

-tamamlanbaǵan óndiristiń materiallıq buyımǵa aylanǵan bólegi. Olar óndiris basqıshında miynet proсessi tásiri astında bolıp, potenсial tayar ónim esaplanadı;

-materiallıq zapaslar hám mútájlikler. Buǵan aslanıs basqıshındaǵı tayar ónim, kárxanalar hám sawda tarawlarındaǵı materiallıq zapaslar, mámleket mútájlikleri hám rezerv fondları kiredi. Materiallıq zapaslar ekonomikada júz beriwi múmkin bolǵan hám aldınnan bilip bolmaytuǵın kútilmegen jaǵdaylarda paydalanıw maqsetide uslap turıladı.

Mámleket mútájliklerine altın zapasları, qamsızlandırıw hám qurallı kúshler mútájlikleri ushın zárúr zapaslar kiredi:

-xalıqtıń úy, jeke hám járdemshi xojalıqlarında toplanǵan mal - múlkler. Olarǵa y- jay, avtomobil, mádeniy - maishiy buyımlar, kiyim - kenshekler hám hám taǵı basqa qusaǵanlar kiredi.

Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq quramlı bólekleririń mazmunı hám olardıń salmaǵı ózgermesten qalmaydı. Tiykarınan ilim - texnikanıń rawajlanıw sharayatında materiallıq, buyımǵa aylanǵan baylıq quramında iri ózgerisler júz beredi. Sanaat tarawlarınıń tiykarǵı kapitalı tez kóbeyewi hám jańalanıwı sebeinen, óndirislik emes tarawınıń tiykarǵı kapitalı quramında ilmiy, oqıw, den sawlıqtı saqlaw shólkemleriniń úlesi kóbeyip baradı. Tábiyiy resurslardı ekonomikalıq xızmetke jalıp etiw templeri ósip baradı.

Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq ósiwiniń tiykarǵı faktorları sıpatında tómendegilerdi ajıratıp kórsetiw múmkin:

-miynet ónimdarlıǵınıń ósiwi;

-óndiris nátiyjeliginiń artıwı;

-milliy daramatta toplaw normasınıń artıwı.

Materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıqtıń ósiwi óndiris dárejesin ósip barıwına baylanıslı.

Materiallıq baylıq óndiristiń nátiyjesi hám shárt - sharayatı esaplanadı. Materiallıq baylıqtıń ósiwi óndiris qárejetlerin kemeyttiriw, ónim sapasın asırıwǵa da baylanıslı. Qanshelli islep shıǵarıw únemli hám sapalı alıp barılsa

96

materiallıq buyımǵa aylanǵan baylıq kóbeyip baradı. Bunda óndiristiń ósiw páti hám dárejesi milliy baylıqtan paydalanıw ózgesheligine baylanıslı boladı.

Milliy baylıqtıń basqa bólegi tábiyiy baylıqlar ilep shıǵarıw shárt-sharayatın hám insan iskerliginiń sırtqı ortalıǵın payda etedi. Tábiyiy baylıqtıń júzege keliwi insaniyat jámiyeti rawajlanıwı menen baylanıslı emes, ol tábiyat nızamları tiykarında júzege keledi. Tábiyat jemisleri ózleriniń dástlepki kórinisinde tábiyiy baylıq bolıp, sol xalatında insan xızmetiniń nátiyjesi esaplanǵan soсial baylıq quramına kirmeydi. Bunıń mánisi, tábiyiy baylıqlar jámiyet ushın tek ǵana potenсial baylıq esaplanadı. Olar real baylıqqa insan miynetiniń tásiri aqıbetinde aylanadı.

Milliy baylıq tek ǵana materiallıq óndiris tarawlarında jaratıladı. Onıń bir bólegi materiallıq emes óndiris tarwlarında júzege keletiriledi hám jámiyettiń materiallıq emes baylıǵı esaplanadı. Materiallıq tarawlardı materiallıq buyım túri menen baylanıslı bolmaǵan ayrıqsha túridegi tutınıw qunları payda etiledi. Olar hám materiallıq óndiris tarawlarınıń xızmet etiwi hám rawajlanıwı ushın sonıńday-aq, tuwrıdın-tuwrı xalıqtıń turmıs dárejesin támiyinlew hám kóbeytiw ushın zárúr boladı. Bunday baylıqlarǵa tálim, den sawlıqtıi saqlaw, ilim, mádeniyat, sanaat, sport tarawlarında júzege keltiriletuǵın materiallıq emes qunları kiredi. Onıń quramında tariyxıy estelikler, arxitektura estelikleri, noyob ádebiyat hám sanaat shıǵarmaları ayrıqsha orındı iyeleydi.

Tiykarǵı túsinik hám atamalar.

Ekonomikalıq ósiw, ekonomikalıq ósiw omillari, usınıs faktoları, ekstensiv hám intensiv ósiw, ekonomikalıq ósiw modelleri, Keynsishilik modeli, neoklassik model, tariyxıy - soсial model. V.Leontevtiń tarawlar ara modeli, milliy baylıq, materiallıq hám materiallıq emes baylıq, tábiyiy baylıq.

11.1- tema: Miynet qatnasıqları hám is haqı

1. Miynet bazarı hám jumısshı kúshiniń tovar sıpatında qunı

Bazar ekonomikası sharayatında jumısshı kúshi hám basqa miynet ónimleri qusaǵan tovar túrine iye bolıp, tovar pul qatnasıqlarına isker jalıp etiledi hám bul proсess miynet bazarında júz beredi. Miynet bazarınıń áhmiyeti jumıs tabıw, jumısshı kúshinen paydalanıw imkaniyatın aniqlawdan ibarat. Miynet bazarınıń obekti arnawlı tovar bolıp, bul jumıs kúshi esaplanadı, yaǵnıy miynet etiwge bolǵan potenсialınıń tovar bolıp satılıwı hám satıp alınıwı. Miynet bazarında jumısshı kúshi pútinley satılmaydı, bálki waqtınsha satıladı. Bul bazar basqa bazarlardan ózgeshelenedi. Bul arnawlı tovar bazarı bolıp bazarda jumısshı kúshi miynetke jaramlıxalıq tárepinen satıladı. Jumısshı kúshi óz náwbetinshde oǵan mútáj bolǵan kárxanalar tárepinen satıp alınadı. Demek, jumısshı kúshine talap is beriwshi kárxanalar tárepinen, onıń usınısı bolsa jumısqa potenсialı xalıq tárepinen jetilisedi. Bul bolsa óz náwbetinde, miynet bazarınıń basqa bazarlardan ayırmashılıǵı ózine mas ózgeshelikleriin hám mashqalalardı keltirip shıǵaradı. Jumısshınıń kúshiniń usınısı adamlar menen baylanıslı. Onı kemeytiriw yaki kóbeytiw menen adamlar sanın belgili waqıtta ózgertip bolmaydı. Jumısshı kúshine bolǵan talap, sol jumısshı járdeminde islep shıǵarılatuǵın tovarga bolǵan talaptan kelip shıǵapanıqlanadı. Miynet bazarınıń eki túrli ózgesheligi bar:

1– Satılatuǵın tovardıń universallıǵı.

2– Satıwshılardıń soсial ádillikke umtılıwı.

Bul tovardıń universallıǵı bul hár túrli kásipti iyelewi, hár qıylı firma hám territoriyalarda isley alıwı múmkinligi esaplanadı. Jumısshılardıń kásiplerin hám jumıs orınların tez - tez ózgerte alıwı jumıs beriwshi, yaǵnıy qarıydarlar

97

ortasındaǵı básekini kúsheytiredi. Miynet bazarınıń kórinislerinen biri miynet birjası bolıp, ol tiykarınan bul tarawda dáldálshılıq wazıypasın atqaradı, yaǵnıy miynet birjası jumısshı kúshi - tovar iyesi menen firma ortasında turadı.

Birja usınıs hám talaptı bir - biri menen baylanıstıradı. Bir waqıttıń ózinde satıwshı hám qarıydar atınnan is júrgizip dizimge alınadı hám málim bir kárxana, shólkemge jiberiledi. Bunnan tısqarı birjalar zárúrlikke qaray jańa óner úyreniw hám bunıń ushın oqıwdı shólkemlestiriw, tájriybesin asırıw yaki onı miynet etiw tájriybesin qayta tayarlaw kusaǵan jumıslardı da orınlaydı.

Jumısqa jallawshı hám jumısqa jallanıp islewshiler ortasındaǵı kelisimdi úshke bóliw múmkin:

1.Miynet shártnamaları - jumısqa kiriwshi hám jumısqa alıwshı ortasında jekke tártipte kelisim dúzilip, jumıstıń mazmunı, jumıs waqtı, jumıs sharayatı, is haqı tólew tártibi hám eki táreptiń juwapgershilikleri anıq belgilenedi.

2.Jamáát kelisimi - firmalar hám jumısshı xızmetshiler jamááti ortasında shartnoma dúzilip, bunda eki táreptiń minnetlemeleri yaǵnıy sıpatlı hám únemli islew, is waqtı, miynet qáwipsizligin támiyinlew, is xaqı muǵdarı, baha kóterilgenin esapqa alıp is haqını asırıw kusaǵanlar belgilenedi.

3.Bas kelisim - is beriwshi hám jumısshı xızmetshilerniń kásiplik birlespeler hám hukimet ortasındaǵı kelisim. Oǵan qaray miynet qatnasıqlarınıń tiykarǵı tárepleri ulıwma mámleket kóleminde belgilenip, kásiplik birlespeleriniń federaсiyası keńesi menen jumıs beriwshiler birlespeleri ortasında dúziledi.

2. Is haqınıń áhmiyeti hám túrleri

Ekonomika tarawındaǵı barsheni qızıqtıratuǵın, hámme biletuǵın, kóretuǵın hám eń qızıqtuǵın nárse haqı tólew, is haqı mashqalası esaplanadı. Belgili miynetke qansha haqı tólewi kerek, qansha muǵdardaǵı pul menen sarıplanǵan miynet ornın qaplawı kerek, degen másele bárqulla ekonomist alımlardı, jumıs beriwshi kárxana hám shólkem iyeleriniń jumısların qızıqtırıp kelgen. Haqıyqattan da jumısshı orınlaǵan miyneti ushın álbatte haqı alıwı kerek.

Qansha haqı alıwı kerek? Onıń muǵdarın jumısshı belgileydime, jumıs beriwshi belgileydime yaki qanday dabir tártip, nızamı barma?

Insan isleydi hám bul proсesste aqlıy hám fizikalıq kúsh - quwatın sarıplaydı. Bul islegenligi ushın alatuǵın is haqı qániygeniń jasawı ushın zárúr bolǵan shıǵınlar ornın qaplawı, xoshametlew hám nátiyjeli hámde sapalı miynetke iytermelew wazıypasıların orınlaydı. Qániyge orınlaǵan isi ushın tólenetuǵın is haqıǵa aytıp ótiw orınlı, sarplanǵan miynettiń muǵdarı hám sapası mas keliwi kerek. Sonday eken is xaqı qanday anıqlanadı?

Bir tárepten hámmege beldgili jumısshı kúshiniń bahası qansha arzan bolsa bunday miynet menen shuǵullanıwdı qáleytuǵın jumıslar sanı sonsha kem boladı hám kerisinshe. Jumısshı kúshiniń bahası qansha qımbat bolsa, bunday miynet penen shuǵullanbaqshı bolǵanlar muǵdarı sonsha kóp boladı.

Ekinshi tárepten, jumısshı kúshiniń bahası qansha arzon bolsa, kárxanalar sonsha kóp jumısshı jallaydı hám kerisinshe, jumısshı kúshiniń bahası qansha qımbat bolsa, sonsha kem jumısshını jumısqa jallaydı. Demek, jumısshı kúshiniń bazar bahası oǵan bolǵan talap hám usınıstan kelip shıǵıp anıqlanadı. Jumısshı kúshine bolǵan talaptıń usınıs muǵdarına teń bolǵandaǵı bahası onıń bazar bahasınbelgileydi.

Jumısshı hám xızmetshileriniń is haqılarınıń kóp yaki kem bolıwı jáne tómendegi faktorlarǵa baylanıslı:

- jumısshıdan qansheli bilim, tájriybe talap etse, ol sonshelli qımbat turadı, yaǵnıy ápiwayı jumısların orınlay alatuǵın adamlar júdá kóp;

98

- jumıstıń nátiyjesi bolǵan tovar yaki xızmet satılǵanan keyin, jumıs beriwshigeqanshelli kóp payda alıp kelse, jumıstıń ózi de soǵan mas ráwishte joqarı bahalanadı;

- jumıs qanshelli awır hám adamnan fizikalıq kúshti talap e tse, sonsha qımbatboladı; - jumıs qanshelli qáwipli, den sawlıqqa zıyan keltiretuǵın bolsa, sonsha qımbat

bahalanadı.

Sonday faktorlardan kelip shıqqan halda, is haqı muǵdarı turlishe. Demek, is haqı

- jumısshı hám xızmetshiler miynetiniń muǵdarı, sapası hám ónimdarlıǵınaqaray, milliy

ónimnen alatuǵın úlesiniń puldaǵı sáwleleniwi esaplanadı.

Biz bilemiz, is haqı dáramatınıń bir túri esaplanadı. Dáramat bolsa insannıń miyneti esabınan yaki múlki esabınan alatuǵın pul qarjıları esaplanadı. Jumısshı kúshin tákrar islep shıǵarıw proсessinde qatnasatuǵın dáramat tek ǵana is haqıdan bálki qosımsha derekler tárepinen túsetuǵın ulıwma jıyındısıda qatnasadı. Sonıń menen, jumısshınıń isbilermenligi tiykarında qosımsha miynet iskerlikleri arqalı alınatuǵın qosımsha dáramatları, múlkleri esabınan keletuǵın dáramatlar, qımbat bahalı qaǵazlar arqalı alınatuǵın dividentler, banklerge qoyılǵan pullarga tólenetuǵın proсentler, ijara haqı, jer rentaları hám basqalardan turadı. Biraq daramattıń tiykarǵı bólegi is haqı bolıp tabıladı. Is haqını asırıp barıw Ózbekstan Respublikası xukimetiniń tiykarǵı wazıypası bolıp qalmaqta. Sebebi bul xalıqtı soсial qorǵawdıń eń tiykarǵı faktorı esaplanadı. Bul haqqında Ózbekistan Respublikası Prezidenti I.A. Karimov: – «Barlıq reformalardıń –ekono- mikalıq, demokratik, siyasıy reformalardıń tiykarǵı maqseti insanǵa munásip turmıs hám xızmet sharayatların júzege keltiriwden ibarat», ([4], 282 bet) degenedi.

Hár qanday islep shıǵarıwshını is xaqınıń muǵdarı emes, bálki oǵan bir qansha tovar xızmetler satıp alıwı múmkinligi qızıqtıradı. Onıń dárejesin anıqlaw ushın nominal hám real is haqını ayırıp bile alıwımız lazım.

Nominal is haqı - islewshiniń málim bir waqıt aralıǵında (saat, kún, hápte, ay) islengen miyneti esabınan alǵan pul muǵdarı. Onıń xaqıyqıy satıp alıw quwatın bahalaw ushın ámeldegi bahalar dárejesin esapqa alıw zárúr, yaǵnıy adam sol pul muǵdarına bazardan qansha tovar hám xızmetlerdi satıp alıwı múmkinligin yaǵnıy real is xaqı muǵdarın aniqlaw kerek. Onı tómendegishe anıqlaw kerek:

tiykarında belgilenedi. Mámleketimizde waqıt pay is haqı tólew túri tiykarınan orınlap atırǵan is muǵdarın esapqa alıp bolmaytuǵın tarawlarda kóbirek materiallıq emes tarawlarda bilimlendiriw, mediсina hám basqalarda qollanıladı. Biraq ayırım islep shıǵarıw baǵdarlarında, sonıń ishinde, dari - darmaqlar, anıq optik asbaplar hám soǵan uqsas tarawlarda da waqıt pay is haqı tólew túrinen paydalanıladı.

Waqıt pay is haqı orınlanǵan is yaki tayarlanǵan ónim muǵdarına qaray belgilenedi. Waqıt pay is haqı tólewde jumısshınıń aylıǵı tayarlanǵan ónim muǵdarınıń artıwı menen turaqlı ráwishte artıp baradı. Ónimniń joqarı sapalılıǵın, shiyki zat materialların tejelgenligin hám basqa soǵan uqsasların sıylawdı kózde tutıwshı

99

mukafatlaw sisteması da keń tarqalǵan. Olardan waqıtpay sıylıqlaw, jumıs pay sıylıqlaw, jumıs pay, progressiv akkord hám taǵı basqa is haqı túrlerin mısal etiw múmkin.

Is haqınıń joqarı hám tómen dárejesi bar bolıp, eń tómengi is haqı muǵdarı nızam tiykarında ornatıladı. Jallanba jumısshıǵa onnan tómen muǵdarda aylıq tólew qadaǵan etilgen. Is xaqınıń eń tómen dárejesi qániygeniń sarp etken potenсialın tiklewge, onıń tájriybesin asırıwǵa semyasın baǵıwına ketetuǵın qunnan ibarat. Ózbekstanda is haqınıń eń kem muǵdarı inflyaсiya sebepli, onıń real dárejesi turaqlılıǵın támiyinlew maqsetinde waqtı - waqtı menen qayta kórip shıǵılmaqta. Mısalı, Ózbekstanda eń kem is haqı 2000-jılı 1-avgusten baslap 2450 swm dep belgilengen bolsa, 2005 jılǵa kelip bul 9500 sumdı quraydı al, 2006 jıl 1- noyabrden 12420 swm bolsın dep Prezidentimiz I.A.Karimov tárepinen 12oktyabr 2006 jılı qarar qabıl etildi hám is haqılar 1,2 esege kóbeyetuǵınlıǵı kórsetildi. Qartayǵanlıq (ǵarrılıq) hám taǵı basqa pensiya túrleri bolsa 14900 swm dep belgilendi. 2007 jıl avgust ayınan baslap bolsa Prezidentimizdiń parmanına muwapıq is haqılar ortasha esap penen 25 prpoсentke kóterildi.

Al, 2013 - jıl 15-dekabrinen baslap bolsa Prezidentimizdiń parmanına muwapıq is haqılar, penсiya, stependiyalar ortasha esap penen 1,05 esege kóterildi. Eń kishi is haqı 92150 sum bolıp belgigen bolsa, 2014 jıl 1-sentyabrinen baslap is xakı 1.2 esege koterilgen edi. 2014-jıl 15dekabrinen baslap is haqı jáne 1.2 esege kóbeyttirildi. 2015-jıl 1-aprelinen baslap eń kem is haqı jáne 1.5 esege kóbeyttirildi. Al 2015-jıl 1-sentyabrinen baslap eń kem is haqı jáne 1 esege kóbeyttirildi. Yaǵnıy, eń kem is haqı

– 130240 swm; jasına baylanıslı pensiyalar ayına – 254730 swm; balalıqtan mayıplarǵa beriletuǵın napaqa ayına – 254730 swm; zárúrli miynet stajına iye bolmaǵan kekse jastaǵı hám miynetke jaramsız puxaralarǵa napaqa – 156310 swm bolıp belgilendi.

Dáramatlardıń joqarı shegarası belgilep qoyılmaydı. Bul adamlarda aqsha tabıwǵa bolǵan qızıǵıwshılıǵın arttıradı. Biraq ta isbilermenler, biznesmenler ádalatlı jol menen dáramat tabıwı tiyis hám onı jasırmastan járiya etiwi kerek. Joqarıda aytıp ótilgendey, jumısshı hám xızmetshiler is haqını olardıń bilimi is maharatı hám túrine qaray gruppalarǵa ajıratılǵan halda tólenedi. Biz bunı tariyf sisteması dep júritemiz. Tarif sisteması - qániyge maǵlıwmatnama, tariyf setkasınan hám lawazım is haqıları setkasınan turadı. Tariyf sisteması normativ hújjet bolıp, onıń járdeminde mámleket regionı hám tarawları boyınsha olar jumısta islep shıǵarıw túrleri, qániygeler tájriybesi hám miynet sharayatlarına qaray, jumısshı hám xızmetshilerdiń is haqı dárejesini támiyinlenip turadı.

3. Is haqını belgilewde kásiplik birlespeleriniń roli

Házirgi pán texnika keleshegi jetiskenliklerin islep shıǵarıwǵa engiziw templerin tezleskenli nátiyjeside qániygelerdiń miynet etiw hám jasaw sharayatları ózgerip barmaqta. Bunday sharayatda tiykarǵı másele jumısshı hám qániygelerdiń miynet etiw sharayatların jeńillestiriw, miynet iskerliklerin jánede xoshametlewden ibarat. Ol málim soсial ortalıqta júzege kelip miyneti ushın tólenetuǵın barlıq tólemlerdi hám ortalıq sharayatların óz ishine aladı hám soсial nızamlarda sáwlelenedi. Bul nızamlarǵa tiykarlanǵan halda mámleket kásiplik birlespeleri hám miynet jámáátleri miynet qatnasıqların jetilistirip beredi.

Biz bilem kárxananıń kárxananıń tiykarǵı maqseti kóbirek payda alıw bolıp, is xaqı bolsa

óndiris qárejetleri quramına kiredi. Óndiris proсessindn jumısqa jallawshılar hám jallanıp islewshiler ortasında kelispewshilikler tartıslar kelip shıǵadı. Bul kelispewshiliklerdi bolsa belgili bir dáwirge kelisiwler tiykarında jámáát kelisimlerine qol qoyıw arqalı sheshiw múmkin. Jumısqa jallawshılar hám qániygeler ortasındaǵı miynet soсial, ekonomikalıq hám kásiplik qatnasıqların

100