Kárxanalar finansı páninen lekсiya tekstleri

túsken aqsha qarejetleri hám kárxananıń esabınan jumsalınǵan aqsha qarejetleri esapqa alınıp barıladı.

Esaplasıw schetınan barlıq tólemler iske asırıladı: jetkerip beriwshilerge tólem, byudjetke tólem, soсial qamsızlandırıwǵa tólemler, xızmet haqı, materiallıq jardem, sıylıqlaw summaların beriw ushın kassaǵa summalardıń alınıwı x. t. b. Bank aqshalardı naq pulsız túrde ótkeriwdi esaplasıw schetınıń iyesiniń buyrıǵı yamasa kelisimi boyınsha iske asıradı.

Ayrıqsha jagdaylarda basqa shólkemlerdiń hújjetleri boyınsha esaplasıw schetınan summaları ótkeriledi. Maselen: finans shólkemleriniń buyrıǵı boyınsha salıqlar, buyrıq qaǵazları boyınsha, mámleketlik arbitrajdıń buyrıǵı boyınsha summalar ótkeriledi. Bank bunnan tısqarı kárxananıń buyrıǵına qaramastan óziniń iniсiativası menen esaplasıw schetınan summalardı ótkeriwi múmkin. Maselen ssudanı paydalanǵanı ushın proсent.

Banktegi esaplasıw schetınan pullardı ótkeriw hám esaplsıw schetına kelip túsiw tastıyıqlanǵan arnawlı formadaǵı hújjetler tiykarında iske asırılaadı. Bulardıń keń tarqalǵanlarınıń biri bolıp tólew buyrıǵı, esaplasıw shegi, tólew talapnaması, chek \aqshalay\ x. t. b. esaplanadı.

Tólew buyrıǵı - bul kárxananıń bankke buyrıǵı bolıp esaplanıp, bunda esaplasıw schetınan basqa mekemelerge ótkeriw kerek bolǵan sumalar kórsetiledi.

51

Esaplasıw chegi bul kárxananıń esaplasıw schetınan puldı alıwshınıń esaplasıw schetına ótkeriw ushın qollanıladı. Bul esaplasıw chegi aqsha cheginen forması boyınsha ayırmashılıqqa iye.

Júklenip jiberilgen ónimler ushın kárxanalar arasında esaplasıwda tólew talapnaması qollanıladı.

Chek \aqshalay\ bul kárxananıń bankke bolǵan buyrıǵı bolıp esaplasıw schetınan kórsetilgen summanı alıw ushın paydalanıladı. Kárxana belgilengen waqıt ishinde banktegi esaplasıw schetınan kóshirme alıp turadı. Kóshirmede esaplasıw schetına kelip túsken pullar hám jumsalǵan summalar kórsetiledi.

Kárxana naq pullardı saqlaw, qabıllap alıw hám jumsaw ushın kassaǵa iye boladı. Kassa operaсiyaları belgilengen tártip boyınsha júrgiziledi. Kassadaǵı aqsha summaları belgilengen limitten asıp ketpewi kerek. Tek xızmet haqı, pensiya, posobiya, stipendiya tólew waqtında kassada limitten artıq aqsha bolıwı múmkin. Bul summalar úsh kún ishinde bólistirilip bolıwı tiyis, onnan artıq uslap turıwǵa ruxsat etilmeydi.

52

Tema. Payda shamasına tásir etiwshi ekonomikalıq faktorlar, hám payda

sapasınıń bahası

1Kárxana paydası hám ekonomikalıq mazmunı

2Paydaǵa tásir etiwshi ekonomikalıq faktorlar

3Payda muǵdarı hám onı anıqlaw jolları

Kárxananıń óndirislik, turmıslıq támiynlengen hám finans xızmetleriniń hár qıylı tárepleri tamamlanǵan aqsha bahasın paydanıń kórsetilgen sistemasında alınadı, (kárxananıń forma N 2 jıllıq hám kvartal buxgalteriya otchetı). Kárxananıń aqırǵı finans nátiyjesiniń xızmeti, balanslı payda yamasa zıyan, tovar, ónim, is, xızmet realizaсiyalawdan finans operaсiyalardan, kirislerden, shıǵın hám t. b. da realizaсiyadan tıs operaсiyalardan nátiyjesi algebralıq nátiyjesiniń jıyındısınan turadı.

Normallasqan balanslı paydanıń rasschetı tómendegishe:

R = + Rr + Rf + R vn

53

R = - Rr + Rf + Rvn

Bul jerde R - balanslı payda yamasa zıyan

Rr - tovar, ónim, is, xızmet realizaсiyasınan nátiyje

Rf - finans operaсiyaları hám basqa da realizaсiyalardan nátiyje

Rvn - basqa da realizaсiyadan tıs operaсiyalardan nátiyje (kiris hám shıǵıs)

sırtqı. Sırtqı faktorlarǵa tómendegiler jatadı:

Tábiyiy shárayatlar

Transport shárayatlar

Soсial ekonomikalıq shárayatlar

hám ónimler dúzilisi, ónimniń bahası)

54

Tiykarǵı emes faktorlar, bul xojalıq júrgiziwdiń buzılıwı menen baylanıslı. hár bir balanslı paydanıń jıynaqları faktorlarǵa tásir etiwi múmkin. Mısalı retinde ónim realizaсiyasınan payda tómendegi formula menen anıqlansın,

R = N - S

Bul jerde, N - qosılǵan qun akсiz hám arnawlı salıqqa salıqsız ónim realizaсiyasınan vıruchka. S - tolıq ózine túser qunı boyınsha realizaсiyalanǵan

ónimniń ózine túser qunına tásir etiwshi faktorlar, realizaсiyadan hám balanslı paydadan alınǵan paydaǵa tásirin tiygizedi.

Xojalıq júrgiziw rejiminde ózgeriwlerdi xarakterlewshi faktorlardıń absolyut tásir etiwi menen, birgelikte, salıstırmalı tásir etiwshin kóriwimizge boladı.

Tema: Finans rejesin (biznes - plan) dúziw hám onıń atqarıwın qadaǵalaw

1.Finans rejesi (biznes - plan) nıń mazmunı hám áhmiyeti

2.Biznes - plandı dúziw tártibi

55

3. Finans rejesi (biznes - plan) nıń orınlanıwın támiynlew hám qadaǵalaw

Isbilermenliktiń tiykarı sostav bólekleriniń biri bul biznes - plan esaplanadı, hárqanday jumıs reje tiykarında bolsa tabıs keltiredi. Aldın ala zárúrli esap - kitaplar islenip, múmkinshilikler tolıq itibarǵa alınsa, aylanǵan jumıs ústinde tolıq sheshilse, onı ámelge asırıwına isenim payda boladı. Bunday tárepler biznes - planda óz sáwlelerin tabıw kerek.

Biznes - plannıń eki tárepleme áhmiyeti boladı. Bul ishki hám sırtqı zárúrlikten kelib shıqqan. Sebebi bul birinshiden isbilermenliktiń ishki óz múmkinshiliklerin bahalay kemiwge, xızmettiń maqul usılların belgilewge járdem beredi hám sonıń menen birge tek isbilermenler ushınǵana emes al kárxanadaǵı barlıq xızmetkerlerdi tolıq isenim tuwdırıwǵa, al ekinshiden sırtqı baylanıstı ornatıwda da úlken járdem beredi. hár qanday makamanı shólkemlestiriw salasındaǵı xızmet real ámelde ózinde sáwlelendiretuǵın barlıq jumıs túrlerin orınlawdı rejeli támiynley alatuǵın biznes - plan dúziwden baslanıw kerek. Finans reje (biznes - plan) bolajaq kárxananıń xızmet kólemi, sonıń menen birge jumıs isleytuǵın sala ózgesheliklerine tolıq baylanıslı jaǵdayda

56

dúziledi. Usıǵan baylanıslı kárxananıń úlken kishiligi, múmkinshiligi hám qaysı tarmaqqa tiyisliligi bul planda óz sáwlelerin tabıw kerek. Sebebi xızmettegi barlıq tárepler jumıs kólemi hám jumıs salasına baylanıslı. Xızmet tiykarı bolǵan ónim túri belgilewshi faktor sıpatında júzege shıǵadı.

óndiriste yamasa sawdada jumıs islew basqa - basqa texnologiya hám shólkemlestiriliwshilikti talap etedi. Sonday - aq, óndiris tarmaqların alatuǵın bolsaq toqımashılıq hám un sanaatı sıyaqlılardıń talap hám ózgeshelikleri hár qıylı. Sonıń ushın da olardıń finans reje (biznes - plan) ları bir qıylı bolmaydı. ónim quramalı biznes - planǵa tásir etedi. Onıń dárejesi joqarı bolsa kárxananıń ishki hám sırtqı baylanıslarınıń quramalılıǵı joqarılaydı hám birqansha keń boladı, jumıs túrleri kólemi de joqarı boladı. Bulardıń barlıǵı biznes - planda óz sáwlelerin tabıw kerek. Finans reje (biznes - plan) dúziwde informaсiyanıń tásiri júdá úlken. Bul dáslep talap, usınıs, finans sıyaqlılarǵa tiyisli. Belgili talap kólemi hám kárxananıń óndiris hám finanslıq mútájliklerin anıqlaw informaсiyasız biznes - planmazmunsız boladı. Mısalı: tigiw kárxanası ashılıwı názerde tutılǵan bolsa, buǵan anıqlıq kirgiziwi zárúr. Sebebi

57

isbilermenlikke, úyde tigilgen kiyim - kenshekke talap barlıǵı hám bul jumıstı keńeytiriwge túrtki bolıwı múmkin. Talap jaǵdayına baylanıslı informaсiya isbilermenliktiń islep shıǵarmaqshı bolǵan tovar yamasa xızmet salasın taqlaw ushın kerek boladı. Bunday informatсiyanı isbilermen ózi jıynawı yamasa arnawlı shólkem arnawlı jurnallarǵa bildiriliwi arqalı orınlanıwı múmkin.

Bazardıń potenсial kólemi haqqındaǵı maǵlıwmatlar marketingke tiyisli biznes - plan bólimlerin tiykarlawǵa járdem beredi. Sonıń menen bunday informaсiyalar básekelesiwin firmalar, sawdanıń qosımsha bahası dárejesi, bazar háreketi hám ósiw, rawajlanıw sıyaqlı maǵlıwmatlar menen toltırılıwı kerek.

óndiriske baylanıslı informaсiyanı alsaq kárxananıń óndiristi belgilew ushın kerek boladı. Bunda tómendegilerge itibar beriw zárúr:

1. Kárxananıń ózine yamasa kelisip alıp islewshilerge tapsırılatuǵın jumıs túrleri.

2.Material hám shiyki zat túrleri hám bahası.

3.Olardı támiynlewshi firmalardıń atı, mákan - jayı.

58

5.Miynet resurslarına baylanıslı maǵlıwmatlar (xızmet haqı, kásip túrleri, muǵdarı, olardı tayarlaw múmkinshiligi).

6.Imarat hám qoyılmalarǵa tiyisli tolıq maǵlıwmatlar.

7.ústeme hám suw sıyaqlı qárejetler.

Bunday maǵlıwmatlar isbilermen hám investor ushın shártli túrde kerek boladı. Finanslıq informaсiya dúzilejaq kárxana xızmeti finans táreplerin bahalaw ushın zárúr. Kárxananı qurıw óndiriske qosıw baslanǵısh dáwirde óndirislik qollaw hám ulıwma sarplanǵan qarjılardı qaytarıw menen birge proektin rentabellik dárejesi anıqlanadı. Jańa kárxananı belgilewshi úsh topar finanslıq kórsetkishler bar.

1.Birinshi úsh jıllıq ushın daramat hám qarejet belgileri

2.Sol múddet ishinde naq pul belgileri

3.Aǵımdaǵı waqıttaǵı balans esabı hám kárxananıń keleshek bir jılǵa

tayarlıq dárejesin talap etedi. Biznes - plannıń dúziliwi haqqında 4 bólimdi óz ishine aladı:

1.Ulıwma óndiris planı

2.Marketing planı

3.Shólkemlestiriwshilik planı

59

4. Finans planı

Ulıwma óndirislik planda titul beti, kirisiw bólimi, tarmaqtaǵı awhal analizin usınıp atırǵan proekt mazmunı. qáwip qáter bahası hám qosımsha kiredi. Titul betinde firmanıń tolıq atı hám mazmunı isbilermenniń ismi sharipi, usınılıp atırǵan proekttiń qısqasha mazmunı, proekttiń ulıwma qunı kórsetiledi. Kirisiw bóliminde shólkemlestirilejaq kárxananıń ne menen shuǵıllanıwı qansha pul jumsalıwı ónimge bolǵan talap qanday bolsa, isbilermen tabısqa erisiwiniń múmkinshiligi qısqa etip jazıladı. Tarmaqtaǵı awhal analizi bul tarmaqtıń aǵımdaǵı awhalı rawajlanıw mazmunı sonıń menen birge jańa kárxana óniminiń qaysı tutınıwshılarǵa qaratılıwı anıq bazar segmenti kórsetedi. Proekt mazmunında kárxana qaysı baǵdardaǵı hám kólemdi biliwshi ónim yamasa xızmet túrlerin tolıq kórsetiw firmanıń qanday imaratlarǵa jaylasıwı qaysı qániygelikler kerekligi haqqında maǵlıwmat keltiredi.

qáwip - qáterlikti bahalaw ushın jańa kárxanalar ushın zárúrli talap esaplanadı. Jańa biznes júdá kóp tosıqlardı, qıyınshılıqlardı jeńip barıw kerek. Olardıń aldın alıw ushın strategiyaǵa iye bolıw kerek.

Biznes - plan bólimleri

60