Kárxanalar finansı páninen lekсiya tekstleri

qunı kórsetiledi. Tozıw summasınıń dáslepki bahasına qatnası tiykarǵı qurallardıń tozıw qáddin kórsetedi, al qaldıq qunınıń dáslepki qunına qatnası onıń jaramlılǵın kórsetedi. Tozıw qáddiniń joqarılawı kárxanadaǵı tiykarǵı fondlardıń morallıq hám fizikalıq jaqtan tozıwınana derek beredi. Kárxana óniminiń túri hám sapası jaǵınan básekege shıdamlı bolıwı ushın sistemalı túrde óndirislik úskenelerdi jańalap jańa texnologiya engiziw kerek boladı. Ulıwmalastırıp aytqanda buxgalteriyanı analizlegende tómendegilerdi esapqa alıw kerek.

Xojalıq jumısınıń jaqsılanıwı tómendegi jaǵdaylarda bahalanadı.

1.Ulıwma kapitaldıń kóbeyiwi

2.óz qarjı derekleriniń joqarılawı

3.Aylanıs qarjılarınıń joqarılawı

4.Debitor hám kreditor qarızlardıń tómenlewi

Xojalıq jumısınıń yaǵnıy finans jaǵdayınıń tómenlewi.

1. Xojalıq qarjılarınıń quramında qarız summalarınıń joqarılawı

2.Kreditorlıq hám debitorlıq qarızlardıń joqarılawı

3.Tiykarǵı fondlardıń tozıw dárejesiniń joqarılawında baqlanadı

41

Balanstıń ulıwma juwmaǵı onıń ayırım bólimlerinde hám statyalarında jaylasqan barlıq qarjılardıń summasın kórsetedi. Ayırım bólimleriniń hám statyalarınıń ulıwma summada tutqan úlesi balanstıń strukturası dep ataladı. Balanstıń strukturasın analizlegende uzaq múddetli aktivlerdiń hám aylanıs aktiv arasındaǵı qatnas óz qarjı derekleri hám sırttan tartılǵan qarjılar arasındaǵı qatnas, debitor hám kreditor qarızlarınıń ózgerisi, uzaq hám qısqa múddetli kreditlerden paydalanıw nátiyjeliligi anıqlanıladı hám onıń ózgerislerine baxa beredi. Kárxananıń finans jaǵdayın bahalawda kárxananıń múlki, qarjıları hám onıń derekleri analizlenedi. Olarǵa tómendegiler kiredi.

Kárxana kapitalı, ol buxgalteriyalıq balanstıń juwmaǵına teń boladı.

óz qarjıları (kapitalı). Balanstıń passiviniń juwmaǵına teń. Aylanıstaǵı óz qarjıları ol óz kapitalına óz minnetlemelerin qosıp onnan

Tiykarǵı qurallar hám aylanıstan tıs aktivlerdi alıp taslaǵanǵa teń.

hárekettegi kapital. Aylanıstaǵı óz kapitaldan waqtı ótkizilgen debitorlıq qarızlardı alıp taslaǵanǵa teń boladı.

42

Sırttan tartılǵan kapital. Bul uzaq hám qısqa múddetli minnetlemelerden turadı hám kárxananıń sol waqıttaǵı qarızın bildiredi.

Passivtiń ekinshi bóliminiń juwmaǵına teń.

Buxgalteriyalıq esapta xojalıq xızmetiniń finanslıq nátiyjesi - paydalar hám zıyanlar esabı - otchet dáwiri ishindegi hámme payda hám zıyanlardı esaplaw jolı hám balanslastırıw arqalı anıqlanadı. Xojalıq operaсiyaları payda hám zıyanlar esabında kumulyativ (jıynalıwshı) prinсipinde sáwlelenedi, basqasha aytqanda otchet dáwiri baslanǵanınan ósip barıwshı nátiyje menen.

Finans nátiyjesin anıqlawdıń basqa prinсipi kassalıq usıl emes, al nachislenie

proсessinde payda bolǵan kárxananıń finans nátiyjesi shaması xızmetiniń kapital qunınıń ósiwi sıpatında (yamasa páseyiwi) real kórinisin tiklew ushın qosımsha korrektli raschetlar bolıwı shárt.

Kárxananıń finanslıq nátiyje xızmetiniń payda hám zıyan esabında tómendegi 2 usılda sáwlelenedi:

43

1) olardı realizaсiyalaw bólek schetlarda kórsetiw menen xızmet

ónim, is hám materiallardıń realizaсiya nátiyjesi sıpatında.

2) realizaсiyadan tıs dáramatlar (payda) hám joǵaltıw (zıyan tuwrıdan - tuwrı realizaсiyalaw proсessi menen baylanıslı emes nátiyjesi sıpatında. Realizaсiyadan tıs dáramat hám joǵaltıwlar payda hám zıyanlardıń kredit debet esabında qálegen schetta jazıwsız - aq sáwlelenedi.

Salıqqa tartıwshı paydanıń hárekettegi prinсipine sáykes finans nátiyjesin hám paydanı paydalanıwǵa kárxananıń zatratlardı durıs jaylastırıw belgili tásir jasaydı:

óndiriske ketetuǵın shıǵınlardı óz ishine aladı

Payda hám zıyanlardıń esabına ketetuǵın shıǵın hám joǵaltıwlar

Payda hám baǵdarlanǵan kiris esabı arqalı ámelge asatuǵın paydadan alınatuǵın salıq tólegennen soń kárxananıń qol astında qalatuǵın, shıǵınlar

Kárxananıń basqa da shıǵınları

hár topar shıǵınlar boyınsha hám ónimlerdi realizaсiyalaw boyınsha shıǵınlar quramı, tártibi hám finans nátiyjesin tiklew paydanı salıqqa tartıwshılıqta esapqa alınadı. Payda kárxananıń finans nátiyjesiniń xızmetin, xarakterlewshi áhmiyetli kórsetkish. Paydanıń ósiwi potenсial múmkinshiliklerdiń ósiwin bildiredi, hám jumıs belsendilik

44

dárejesin joqarılatadı. Payda boyınsha múlk iyeleriniń kirislerdiń bóleklerin devidend razmerlerin, hám basqa da kirislerdi anıqlaydı. Payda boyınsha barlıq avans kapital hám hár bir akсiyanı menshikli hám zaem qurallarınıń rentabenti anıqlanadı. Sol berilgen kárxananıń quralların aktivlerge salıw, xojalıqtı basqarıw sheberligi dárejesin rentabentin xarakterley otırıp payda kárxananıń finanslıq den sawlıǵınıń ólshemi bolıp tabıladı. Paydanı basqarıw ushın, tiklew mexanizmin ashıp beriwi shárt. hár bir faktor bólegi ósiw hám páseyiwin anıqlaydı.

Paydanıń tiykarǵı kórsetkishlerine tómendegiler jatadı: Otchet dáwiriniń ulıwma paydası (zıyanı) - balanslı payda

(zıyan)

ónimdi (is, xızmet) realizaсiyalawdan alınǵan payda (zıyan) Finans xızmetinen alınǵan payda

Basqa da realizaсiyadan tıs operaсiyalardan payda (zıyan)

Salıqqa tartıwshı payda

Sap payda

Barlıq kórsetkishler kárxananıń N 2 forma kvartal hám jıllıq buxgalteriya otchetında boladı - "Finans nátiyjesi otchetı".

Balanslı payda óz ishine:

ónimdi (is, xızmet) realizaсiyadan túsken paydalar jıynaǵı

45

Basqa da realizaсiyadan tıs operaсiyalardan túsken payda hám kirisler, hár bir

Valyuta esabı hám shet el valyutasında operaсiyalar boyınsha kurslıq ayırma. Otchet jılında shıǵın, ótken jıldıń payda hám zıyanları.

Tábiy apatlardan joǵaltıwlar.

Debitorlı qarız hám qarızlardı kóshiriwden joǵaltıwlar.

46

Aldın úmitsiz dep esaplanǵan qarızlardıń túsiwi.

Basqa da joǵaltıwlar, shıǵınlar kirisler, háreket etiwshi zakonodatelstvo payda hám zıyanlar schetında. Byudjetke sankсiya sıpatında kiritiliwshi, jıynaqlar zakonodatelstvoǵa tiykarlanıp realizaсiyadan tıs operaсiyalarda shıǵıslar quramına kiritilmegen esapqa alınbaydı, al sap paydanıń azayıwına jatadı, basqasha qılıp, aytqanda paydaǵa salıq tólengennen soń kárxananıń quramında qaladı.

Salıqqa tartıwshı payda arnawlı rasschet penen anıqlanadı. Ol summaǵa

Ónen kem salıqqa tartılıwshı).

Byudjetke rentli tólemler

qımbat bahalı qaǵazlar boyınsha hám kárxananıń basqa da xızmetlerinde bólek qatnasıwında kiritiledi.

Video salonlar hám kazinadan kirisler qamsızlandırıw xızmetinen payda

Bólek bank operaсiya hám shártnamalardan payda

Kurslar ayırmasınan, rubl kursınıń Rossiya federaсiyası

oraylıq banki shet el valyutasına salıstırǵanda.

47

ódiristen hám islep shıǵarılǵan awıl xojalıq realizaсiyası hám ańshılıq xojalıq ónimlerinen payda.

Kárxananıń sap paydası, basqasha qılıp aytqanda onıń qol astında qalıwshı payda, balansı payda hám paydaǵa rent tólemleri, eksport hám importqa salıqlar jıynaǵı menen arasındaǵı ayırması menen anıqlanadı.

Sap payda óndiristiń rawajlanıwına soсiallıq rawajlanıw, materiallıq jaqtan jumısshılardı marapatlaw rezerv fondlardı qurıw, ekonomikalıq sankсiyalardı byudjetke tólew, háreket etiwshi zakonodatelstvonıń kárxananıń buzılıwına qayırqomllllıq hám basqa maqsetlerge baǵdarlanadı.

Tema: Kárxanalardıń xojalıq baylanısları hám esaplasıw qatnasıqları

1.Kárxanalardıń esaplasıw qatnasıqları

2.Esaplasıw schetı boyınsha operaсiyalardıń esabı

3.Esap beriwshiler menen esaplasıw

4.hár qıylı debitor hám kreditorlar menen esaplasıw

48

hújjetlestiriledi yaǵnıy bir kárxana tovar - materiallıq baylıqlardı jetkerip beriwshi yamasa xızmetti orınlawshı, al basqaları olardı satıp alıwshı, tutınıwshı sonday - aq puldı tólewshi bolıp tabıladı.

Jetkerip beriwshi menen satıp alıwshı arasındaǵı esaplasıwudı durıs shólkemlestiriw aylanıs qarejetleriniń tez aylanıwına hám aqsha qarejetleriniń tez aylanıwına hám aqsha qarejetleriniń tez kelip túsiwine óziniń tásirin tiygizedi.

Kárxanalardıń jumısshı, sssoсiallıq qamsızlandırıw shólkemleri menen hám basqada shólkemler menen esaplasıwı aqsha formasında iske asırıladı. Kárxanalardıń jumısshılar, soсiallıq qamsızlandırıw shólkemleri menen esaplasıw naq pulsız túrde júrgiziledi. Naq pulsız túrde esaplasıw banki mekemeleri arqalı pullardı ótkeriw jolı menen iske asırıladı.

Kárxana menen banktiń kredit qatnasıqları kredit shartnamaları boyınsha hújjetlestiriledi. Bunıń tiykarǵı maqseti kárxanada kredit resursların nátiyjeli paydalanıw

49

bolıp esaplanadı. Bankte esaplasıw schetınan tısqarı aǵımdaǵı hám arnawlı schetlar ashıladı. Bul schetlarda belgili maksetlerge arnalǵan qarejetler \kapital qarjıǵa, akkreditiv hám chek knijkaları\ saklanadı.

Aqsha qarejetlerin hám esaplasıwlardı esapqa alıwdıń tiykarǵı wazıypaları bolıp tómendegiler esaplanadı:

-aqsha qarjıları hám esaplasıwlar boyınsha operaсiyalardı óz waqtında hám durıs hújjetlestiriw;

-kárxananıń kassasında aqsha qarjıların, bahalı qaǵazlardıń

saqlanıwın operativ hám kúndelikli qadaǵalaw;

-aqsha qarjıların belgili maqsetler ushın paydalanıwdı qadaǵalaw;

-byudjet, banki, personallar menen óz waqtında hám durıs esaplasıwdı qadaǵalaw;

-jetkerip beriwshi hám satıp alıwshı menen shartnamada belgilengen esaplasıw formalarınıń saqlanıwın qadaǵalaw;

-debitorlar hám kreditorlar menen esaplasıwdı óz waqtında júrgiziw x. t. b.

óziniń balansına iye bolǵan kárxanalarǵa esaplasıw schetı ashıladı. Bank kárxananıń esaplasıw schetına nomer belgileydi. Esaplasıw schetında kárxananıń aqsha qarejetleri saqlanadı, sonday - aq bul schettı kárxananıń esabına kelip

50