Kárxanalar finansı páninen lekсiya tekstleri

Usıǵan baylanıslı óndiris shıǵınların turaqlı hám ózgermeli óndiris shıǵınları bolıp, ekige bólinedi.

Turaqlı óndiris shıǵınları - bul óndiris kólemde ǵárezsiz túrde jumsalatuǵın qárejetler bolıp esaplanadı. Mısalı, renta tólemleri, amortizaсiya ajıratpaları, qamsızlandırıw tólemleri, basqarıwshı xızmetkerlerge tólenetuǵın haqı h. t. b.

ózgermeli hám turaqlı shıǵınlar jıyındısı ulıwmalıq óndiris shıǵınların payda etedi. ónimdi islep shıǵarıw proсessinde jumıslardı orınlaw, xızmet kórsetiw, realizaсiya etilip atırǵan ónimlerdiń, xızmetlerdiń, jumıslardıń bahasın anıqlawshı jańa qundı dúzedi. ónimlerdiń, jumıslardıń, xızmetlerdiń realizaсiyası

huqıqına iye. ónimdi óndiriw proсessinde paydalanılǵan materiallar janılǵı, energiya, tiykarǵı fondlar, jumısshı resurs bahasın ózinde sińdiredi. Barlıq qárejetlerin óndirislik tovar bahasına

31

kirgiziwge bolmaydı. ónimniń óndirislik tovar bahasına onı islep shıǵarıw hám realizaсiya etiw menen tikkeley baylanıslı bolǵan qárejetler kiredi. Kárxanalar bir qatar qárejetlerdiń sonıń ishinde soсiallıq mádeniy sala menen baylanıslı qárejetlerge kárxana esabında qalıwshı dáramat esabınan ámelge asırıladı. ónimniń óndirislik tovar bahasına ónimdi óndiriw hám realizaсiya etiw menen baylanıslı barlıq qárejetler kirgiziledi. ónimniń óndirislik tovar bahası qárejetlerine tómendegiler kirgiziledi:

1.ónimdi óndiriw menen tikkeley baylanıslı bolǵan qárejetler, yaǵnıy texnologiya hám ónimdi óndiriw shólkemlestiriw menen bánt bolǵan jumısshılarǵa xızmet haqı hám materiallıq járdem beriw qárejetleri kiredi.

2.Jańalıq kirgiziw menen baylanıslı bolǵan qárejetler. Bul tiykarınan tájiriybeler ótkeriwge jańalıq kirgizilgen modeller tayarlaw hám sınaw qárejetleri, kórgizbeler, konkurslar, sıylıqlawlar beriw menen baylanıslı qárejetler.

3.óndiris proсessinde xızmet kórsetiwshi shıǵınlar qárejetlerdi óz ishine aladı. Bul jerde óndirisli shiyki zat, energiya, janılǵı, janar may, sanaat ásbap úskeneleri menen támiynlewde qárejet óz sáwleleniwin tabadı.

4.Miynet shárayatı hám texnika qáwipsizligin támiynlew qárejetleri. Bul qárejetlerde ónimniń óndirislik tovar

32

bahasına kirgiziledi. ónimniń ózine túser bahasına kirmeytuǵın qárejetlerge, ónimdi óndiriwge baylanıslı bolmaǵan kárxananıń ózi tárepinen jumsalınǵan qárejetler kiredi. Mısalı, qala hám poselkalardı abadanlastırıw, awıl - xojalıǵına járdemlesiw jumısları.

Kárxana balansındaǵı mádeniy obektlerdi qurıw, remontlaw hám saqlaw boyınsha jumıslardı orınlawǵa ketken qárejetler. Basqa kárxana hám shólkemlerge járdem beriw hám olar xızmetinde qatnasıw qárejetleri de kirgizilmeydi.

Tema: Aqsha qarjıları hám aqsha fondların shólkemlestiriw

1.Aqsha qarjıların qáliplestiriw quramı hám derekleri

2.Kárxana finans nátiyjelerin anıqlaw tártibi

3.Finans nátiyjeleriniń ósiwine yamasa kemeyiwine tásir etiwshi faktorlar

4.Payda hám rentabelllik

Pul aǵımları haqqında esabat bul aqsha qarjılarınıń túsimi shıǵarılıwı jıl aqırına hám jıl basına qaldıǵı hám investiсiyalıq finans xızmetinen túsken aqsha qarjıları

33

kórsetilgen finanslıq hújjet. Bul aǵımǵa sumdaǵı hám sırt el valyutasındaǵı qarjılar kiredi. Sonıń ushın bul esabatta arnawlı spravka kórsetiledi. Bul esabattı úyreniwde qollanılatuǵın tiykarǵı túsinikler tómendegiler.

Aqsha qarjıları - bul kassadaǵı naq pul talap etiliwine qoyılǵan depozitler, rasschetnıy valyuta, h. t. b. kárxananıń banktegi schetlarındaǵı pulları. Aqshalay ekvivalentler - bul aqsha erkin aylana alatuǵın qısqa múddetli likvidli investiсiyalar.

Aqsha aǵımı - degende aqsha qarjılarınıń hám valyutanıń kelip túsiwi yamasa shıǵarılıwı.

Operaсion xızmet - bul investiсiyalıq hám finanslıq xızmetten basqa dáramat keltiriwshi xojalıq xızmeti.

Investiсiyalıq xızmet - uzaq múddetli aktivlerdi hám basqa da investiсiyalardı satıp alıw hám satıw.

Finanslıq xızmet - xojalıq júrgiziwshi subekttiń óz kapitalanıń hám sırttan tartılǵan kapitaldıń qarjılarınıń kólemine hám quramına ózgerisler kirgizetuǵın jaǵdaydaǵı xızmet.

Aqshalay qarjılardıń aǵımın xarakterleytuǵın kórsetkishler bular:

1.Kelip túsken hám shıǵarılǵan aqsha qarjılarınıń summası

2.Aqsha qarjılarınıń quramı

34

3.Kelip túsken hám paydalanǵan qarjıları arasındaǵı qaldıq

4.Kelip túsken hám shıǵarılǵan qarjılar arasındaǵı qatnas koeffiсienti

Dáramat hám kelip túsken aqsha qarjıları arasında qatnas koeffiсienti hám esaplanǵan shıǵın hám haqıyqıy tólemler qarjılar arasındaǵı qatnas koeffiсienti. Esabatta barlıq pul aǵımları tórt gruppaǵa bólinedi.

1.Xojalıqlıq

2.Investiсiyalıq

3.Finanslıq

4.Salıq salıwdan

1. Tiykarǵı xojalıq xızmetinen túsken aqshalay qarjılarǵa tómendegiler kiredi.

Satıp alıwshıdan túsken pul

Tólengen proсentler

2. Investiсiyalıq xızmetten aqsha qarjılarına tómendegiler.

Materiallıq emes aktivlerdi satıw hám satıp alıw.

Uzaq múddetli materiallıq aktivlerdi satıw hám satıp alıw.

Tólengen hám alınǵan dividentler kiredi.

3. Finans xızmeti boyınsha aqsha aǵımlarına tómendegiler.

Kapital ushın shıǵarılǵan akсiya satıwdan túsken túsim.

Uzaq hám qısqa múddetli qarızlar boyınsha túsimler.

35

 Ijaralıq qatnaslar boyınsha túsimler yamas shıǵınlar kiredi.

Aqsha qarjılarınıń aǵımın tómendegi formula járdeminde kórsetiwge boladı.

JBq + AqT = AqSh + JAq

JBq - jıl basındaǵı qaldıq.

AqT - aqsha qarjılarınıń túsimi.

AqSh - aqsha qarjılarınıń shıǵarılıwı. JAq - jıl aqırındaǵı qaldıq.

Aqshalay túsimlerdiń shıǵınnan joqarı bolıwı, kárxananıń bir qálipte islep turǵannan onıń tólem qabiletiniń joqarı ekenliginen derek beredi.

Aqsha qarjılarınıń túsiminiń derekleri,

1.Satıp alıwshıdan kelip túsken túsimler

2.Komission pullar, tólemler, xoshametlewler

3.Banktegi schetqa kelip túsken proсentler

4.Divident tólemleri, aqshalay hám bahalı qaǵazlar

5.Materiallıq emes aktivler satıwdan kelip túsken túsimler

6.Bankten alınǵan kreditlerdiń kelip túsiwi

7. Akсionerlerdiń satıp alǵan akсiyası ushın tólengen tólemler

36

8. Ijarashıdan kelip túsken túsimler Aqsha qarjılarınıń shıǵarılıwı,

Basqa jaqtan satıp alınǵan tovarlarǵa tólengen qarjı, jetkerip beriwshilerge beriletuǵın qarjıları.

Kassadan miynet haqı, premiya hám tólemler.

Bankten alınǵan kredit boyınsha proсent túlemleri.

Aqshalay yamasa ekvivalent túrinde tólengen dividentler.

Salıq tólemleri.

Bahalı qaǵazlar satıp alıw ushın tólengen qarjılar.

Kárxana ónim satıwdan kelip túsken dáramat kárxananıń aqsha jamǵarmasınıń payda etiwiniń áhmiyetli faktorı bolıp esaplanadı. Kárxanaǵa kelip túsetuǵın yaǵnıy islep shıǵarılǵan ónimlerdi realizaсiya etiwden payda bolǵan dáramattı anıqlawdıń eki usılı bar.

1. Kárxanada dáramat tólemin tómendegi jollar menen bóliwine qarap qáliplesedi, yaǵnıy naq pulsız esaplasıw. Tovar ushın kárxana esap schetına aqsha túsiw menen baylanıslı bolsa, ekinshi jaǵdayda naq pulǵa aqsha qarjıların kárxana kassasına túwsiwden baslap ámelge asadı. Bul usıl kárxana ushın paydalı esaplanadı.

37

2. Bul waqıtta ónimdi satıwdan túsken dáramat qarıydarǵa esaplasıw hújjetin kórsetip, tovarlardı júklep jiberiwden baslanadı. Ekinshi usıldı sırt mámleketler keń qollanadı, sebebi, bul mámleketlerde naq pulsız esaplasıw sisteması turaqlı ekonomikalıq awhalı turaqlı bolǵan mámleketlerde bolıwı múmkin. Ekinshi usıldan paydalanıw keyingi waqıtları ózbekstan mámleketinde de jolǵa qoyılǵan. Kárxana finansı xalıq xojalıǵında jetekshi orınǵa iye, sebebi ol materiallıq óndiris hám xızmet kórsetiw hám de mútájlikti qnaatlandırıw menen tıǵız baylanıslı, olar birlemshi óndiris buwını milliy baylıq jaratıwshı óz xızmeti menen jámiyettiń ekonomikalıq awhalın kórsetedi.

Kárxananıń dáramatları tiykarınan:

1.Amortizaсiya ajıratpaları

2.Alınǵan payda

3.Kárxana akсiyası hám obligaсiyasın satıwdan kelgen hám qarızǵa alınǵan aqsha qarjıları

4.Kórilgen zıyandı qaplaw ushın alınatuǵın qamsızlandırıw

tólemleri

5.Obligaсiyalardan keletuǵın dáramat

6.Mámleket tárepinen berilgen járdem pullar hám subsidiyalar Kárxana shıǵınları tiykarınan:

1.Bankten alınǵan qarızın qaytaradı

38

2.qarız ushın proсent tóleydi

3.Salıq hám basqa tólemlerdi tóleydi

4.qamsızlandırıw aqshasın tóleydi

5.Tiykarǵı fondlardı jańalaydı

6.Jańa texnologiyalar satıp aladı

7.Aylanıs kapitalın kóbeyttiriwge jumsaydı

8.Soсiallıq ilajlarǵa, qayırqomlıq fondlarǵa jumsaydı

Tema. Kárxananıń finanslıq nátiyjeleri

1.Kárxana balansınıń analizi

2.Tolıq túrdegi analiz

3.Kárxananıń aqsha túsimleri

4.Kárxananıń finanslıq jaǵdayı

Kárxana, shólkem, firmalar basshıları oǵan usınılǵan esabattı imzalap ǵana qoymastan, al ondaǵı maǵlıwmatlardan bahalı paydalanıp biliwi kerek. Bahalaw eki túrli bolıwı múmkin:

39

1. Ulıwmalasqan túrde bahalaw, bul finanslıq esabatları menen vizual túrde tanısıw.

2. Tolıq túrde bahalaw

Ulıwmalasqan bahalawǵa tiykarlanıp tómendegilerdi anıqlaw múmkin. Bir jıldaǵı xojalıqtaǵı qarjılardıń ulıwma summası.

óz hám qarız qarjıları dereklerin, olardıń ózgerisin hám olar arasındaǵı qatnastı.

óz qarjı derekleri hám aktivleri arasındaǵı qatnastı. Debitor hám kreditor qarızlardı hám onıń jıl dawamında

ózgerisin.

Kárxananıń finans turaqlılıǵın támiynlew ushın onıń qarjı derekleriniń kópshilik bólegi óz qarjıları esabınan bolıwı kerek. óz qarjı derekleri uzaq múddetli aktivler summasınan kóp bolıwı kerek. Keri jaǵdayda aylanıs qarjıları tolıǵı menen qarız qarjıları esabınan ekenligin hám kárxananıń tólem qábiletiniń joq ekenligin demek finans jaǵdayınıń tómen ekenligin kórsetedi. Bunday jaǵdayda N2 formadan waqtı ótken kreditorlıq qarızlardıń summasın bilip hám onıń sebeplerin anıqlaw kerek. Balanstıń aktiviniń birinshi bóliminde ǵuzaq múddetli aktivlerǵ de kárxananıń óz qarjılarınıń summası kórsetiledi. Balansta onıń dáslepki qunı, tozıwı hám qaldıq

40