Kárxanalar finansı páninen lekсiya tekstleri

waqıttıń ózinde hám aqshalay hám óndirislik hám tovar formasında boladı. Kárxana fondlarınıń sheńberli aylanıwı belgilengen avanıslı qun aqshalay formada tamamlanadı. Kórsetilgen aqshalay formadaǵı qun kárxanadaǵı aylanıs

esaplanǵan óndirislik zapaslar, tamamlanbaǵan óndirisler hám tayar ónimler kiredi.

Kárxana fondlarınıń sheńberli aylanıwında óz qarjılar tiykarǵı roldi atqaradı. Kárxananıń ustav fondı dúzilgen jaǵdayda aylanıs qarjıları dúziledi. Bunday jaǵdayda dúziliw deregi investiсiya qarjıları xızmet etedi.

Aylanıs qarjıların toltırıw derekleri bolıp, alınǵan payda esaplanadı. Aylanıs qarjılarınıń deregi bolıp tómendegiler esaplanadı:

1.Kárxanalardaǵı jumısshılarǵa xızmet haqı boyınsha qarızlardıń bir aydan ekinshi ayǵa qaldırılǵan qaldıqlar summası

2.Alda turǵan shıǵınlardı qaplaw rezervleri

3.Byudjet hám byudjetten tısqarı fondlar aldında waqıtsha qarızlardıń minimal qarızları

21

4.Kredit esabındaǵı qarızlar

5.ónimler ushın alınatuǵın aldın - ala tólemler

6.qarızlardı qaytarıw ushın zalog túrindegi satıp alıwshılardıń qarjıları

7.Tutınıw fondına ótetuǵın qaldıq summaları

óndiris proсessiniń máwsimi menen baylanıslı bolǵan material hám shıǵınlar, shiyki zatlardıń máwsimlik kreditleniwi óziniń aylanıs qarjılarınıń jetisiwin waqıtsha toltırıw esaplanadı.

Kárxana jumıslarınıń nátiyjelerin arttırıw finanslıq jaǵdayın bekkemlewde aylanıs qarjıların raсional paydalanıw máselesi áhmiyetli orındı iyeleydi. Bazar qatnasıǵına ótiw jaǵdayında aylanıs qarjılarınıń paydalanıw mashqalası bir qansha quramalı esaplanadı. Kárxananıń finanslıq jaǵdayı aylanıs qarjılarınıń jaǵdaylarına baylanıslı. Sebebi, xojalıq xızmetleriniń nátiyjeleri menen baylanıslı bolǵan shıǵınlardı ólshewde hám óz qarjılarınıń shıǵınların qaplawda kárxana aylanıs qarjıların durıs shólkemlestiriwdi talap etedi.

Aylanıs qarjıların paydalanıwdıń nátiyjeliligi eń aldı menen barlıq aylanıs qarjılarınıń aylanısı bolǵan ekonomikalıq kórsetkishler sistemasında xarakterlenedi.

22

Aylanıs qarjılarınıń aylanıwı dep aylanıs qarjılarınıń aqshaǵa aylanıwındaǵı, yaǵnıy óndirislik zapaslar hám tayar ónim shıǵıwǵa shekemgi, onıń realizaсiyasındaǵı qarjılardıń bir tolıq sheńberli aylanıwı esaplanadı. Aylanıs qarjılarınıń aylanıwı óz - ara baslı kórsetkishler menen xarakterlenedi:

1.Kún esabındaǵı bir márte aylanıs qarjılarınıń uzaqlıǵı.

2.Belgili dáwir ushın aylanıs sanı.

3.Bir - birlik ónimge bánt bolǵan kárxanalardıń aylanıs qarjıları.

Bul jerde, S - aylanıs qarjılarınıń qaldıǵı,

T - tovar ónimleriniń muǵdarı,

23

Tema. Kárxanalardıń tiykarǵı fondların finanslastırıw derekleri

1.Kárxanalardı tiykarǵı fondlardıń ekonomikalıq mazmunı, dúzilisi

2.Amortizaсiya ajıratpasın esaplaw tártibi

3.Kapital toplaw hám investiсiyalaw

Kárxanalardıń óndiris fondları aylanıs proсessinde óndiris hám aylanıs basqıshların óz ishine aladı. Ol óndiris fondlarınan hám aylanıs fondlarınan turadı. Aylanıs fondları kárxananıń aqsha kapitalı hám tovar kapitallarınan turadı. óndiris fondları turaqlı kapitaldı hám ózgermeli kapitaldı óz ishine aladı. Olay bolsa kárxananıń óz qarjısı turaqlı kapitalınan hám ózgermeli kapitalǵa bólinedi. Kárxananıń ózgermeli bólegi kópshilik jaǵdayda kárxana xızmetiniń finans nátiyjeliligine baylanıslı. Onıń esabınan rezerv kapitalı, qosılǵan kapital, bólistirilmegen payda qáliplesedi. Rezerv hám qosılǵan kapitallardıń ekonomikalıq tábiyatı boyınsha hár qıylı bir - birine usamaydı. Rezerv kapital taza payda esabınan dúziledi. qosılǵan kapital aylanıstan tısqarı aktivlerdi hár bir

24

statyası boyınsha qayta bahalaw nátiyjesi dúziledi. Taza payda kárxananıń múlkin toplawǵa aylanıslar, qarjılar, h. b mútájliklerdi tolıqtırıwǵa paydalanıladı. Kárxana óziniń ustav kapitalı tiykarǵı hám aylanıs fondların dúziw menen kárxananıń sheńberli aylanıw basqıshına baylanıslı bolǵan óndirisproсessi háreketi úzliksizligin támiynlep otıradı. Fondlardıń tiykarǵı hám aylanıs bolıp bóliniwi tayar ónimdi islep shıǵarıwda qatnasatuǵın hám onıń sheńberli aylanıwı xarakterine baylanıslı. Tiykarǵı fondlar óz ishine

1.Tiykarǵı qurallar

2.Uzaq múddetli investiсiyalar

3.Materiallıq emes aktivler

1.Uzaq múddetli finanslıq qoyılmalar bolǵan kárxana aktivleriniń bólegi esaplanadı.

2.Tiykarǵı qurallar tiykarǵı óndirislik fondlarǵa qoyılǵan qurallar esaplanadı, yaǵnıy btr jıldan artıq óndiris proсessi dáwirinde qatnasatuǵın yamasa paydalanıw múddetine qaramastan óziniń qunın ózlestirip atırǵan dáwirdegi eń kem xızmet haqıdan áó ese artıq bolǵan materiallıq zatlay baylıqqa iye bolǵan qurallar kiredi. Tiykarǵı qurallardıń sheńberli aylanıwı óz ishine aladı.

a)tiykarǵı qurallardıń tozıwı

b)amortizaсiya esaplawları

25

v) tolıq qayta tikleniw ushın toplanǵan qarjılar

g) tuwrı investiсiyalardı finanslastırıw jolı menen tiykarǵı qurallardıń almastırılıp barılıwı

3.Tamamlanbaǵan uzaq múddetli investiсiyalar bul tolıq túrde xojalıq xızmetinde paydalanbaǵan hám de amortizaсiyalıq ajıratpalar esaplanbaǵan tamamlanbaǵan qurılısqa, úskene hám qoyılmalarǵa jumsalǵan shıǵınlar.

4.Materiallıq emes aktivler - óziniń fizikalıq formasına iye bolmaǵan onıń uzaq múddetli qoyılmalar menen baylanıslı bolǵan aktivler. Materiallıq emes aktivlerge haqı tólep alınǵan partiyalar, patentler, liсenziyalar, sawda markaları,

tovar belgileri túrleri boyınsha óndiris xabarların paydalanıw huqıqları, jer hám tábiyiy resursların paydalanıw huqıqları.

Tiykarǵı qurallar amortizaсiya etiledi. Tiykarǵı qurallardıń amortzaсiya ajıratpasıbul tiykarǵı qurallardıń qunınıń belgili bir bólimin óndirilip atırǵan tayar ónimge ótkeriletuǵın aqshalay túrdegi forması esaplanadı. Tiykarǵı fondlardıń muǵdarı hár qıylı bahalawlar tiykarında alıp barıladı.

1. Tiykarǵı qurallardıń dáslepki (balanslıq) hám tolıq qunı bul barlıq satıp alınǵan miynet qurallarınıń ózlestiriwdegi bahasındaǵı summası.

26

2.Tiykarǵı fondlardıń qaldıq qunı. Ol miynet qurallarınıń tolıq qunı menen amortizaсiya fondı toplanıwı arasındaǵı ayırmashlıqqa iye.

3.Tiykarǵı fondlardıń qayta tiklew qunı - bul hárekettegi miynet quralı qunınıń aǵımdaǵı dáwir bahasında sáwleleniwi bolıp esaplanadı.

Amortizaсiya ajıratpalarınıń summaları tiykarǵı qurallardıń dáslepki qunı, amortizaсiya normaları tiykarında esaplap shıǵarıladı.

Amortizaсiya múddeti tamamlanǵannan soń tozıwı esaplanbaydı.

1.Tiykarǵı fondlar óndiris proсessinde óziniń háreket etiw funkсiyalarına baylanıslı uzaq waqıttı óz ishine aladı. óziniń qunınıń belgili bir bólegin áste aqırın tayarlanıp atırǵan ónimge ótkerip baradı.

2.Jańadan qayta tiklew usılına qaray tikarǵı qurallardıń tolıq tozıwı tiykarında olardıń sheńberli aylanıw arqalı qaplaw fondı esabınan qayta tiklenedi. Demek, tutınılǵan miynet qurallarınıń qayta tiklew qunı amortizaсiyalıq normaları tiykarında ámelge asırıladı.

3.Amortizaсiya norması tómendegi formula boyınsha esaplanadı

Na = (F + R - A) (FxP) x 100

27

Bul jerde Na - bir jılda esaplanatuǵın amortizaсiya norması F - tiykarǵı fondlardıń qunı

hawa transportı quralları, kúsh - quwat beretuǵın mashina úskeneler - 8 proсent, imaratlar, jaylar, qurılmalar - 5 proсent, basqa gruppalarǵa kirgizilmegen amortizaсiya etiletuǵın aktiv - 10 proсent.

Tema. ónim óndiriw, satıw qárejetleri hám onıń túrleri

1.Kárxananıń óndirislik shıǵınlarınıń mazmunı hám onıń áhmiyeti

2.Kárxana shıǵınlarınıń túrleri

3.ónim óndiriw hám satıw qárejetlerin páseytiw jolları

28

Bazar qatnasıqları hár qanday kárxananıń baslı maqseti joqarı payda alıwdan ibarat. Bul maqsetke erisiwdiń tiykarǵı múmkinshilikleri bolıp, óndiris shıǵınları hám sol kárxana islep shıǵarǵan ónimge bolǵan talaptıń dárejesine payda boladı.

Demek, shıǵınlar degende ónim islep shıǵarıw ushın sarplanǵan qarjılar túsiniledi. Kárxananıń ónim islep shıǵarıw shıǵınları yamasa ónimniń ózine túser bahası sol kárxananıń óndiriste hám óndirilgen ónimniń realizaсiyalanıwına ketken shıǵınlardıń barlıq summasına aytıladı. Bularǵa shiyki zatlar hám materiallarǵa, amortizaсiya, xızmet haqı h. t. b. kárxana kóleminen ibarat. Ulıwma aytqanda ónim óndiriw ushın kárxana esabınan sarplanǵan shıǵınlar kárxananıń óndiris shıǵınları dep ataladı. Dáslep xojalıq subektleri dúzilgen waqıtta xojalıq xızmetlerin júrgiziw ushın, óndiris fondları materiallıq emes aktivlerdi ózlestiriw deregi bolıp, ustav kapitalı esaplanadı. Kárxana xojalıq xızmetleri proсeslerine ekonomikalıq mazmunı hám baǵdarlanıwı boyınsha hár qıylı bolǵan aqsha qárejetlerin jumsaydı. Kárxana barlıq aqsha qárejetleriniń ekonomikalıq mazmunı boyınsha óz aldına úsh toparǵa bóliw múmkin.

29

1.Payda shıǵarıp alıw menen baylanıslı bolǵan shıǵınlar

2.Payda shıǵarıp alıw menen bolmaǵan shıǵınlar

3.Májbúriy shıǵınlar

Payda shıǵarıp alıw menen baylanıslı bolǵan shıǵınlar jumıs hám xızmetlerdi orınlaw ushın shıǵınlar, investiсiya hám ónimlerdi realizaсiyalaw shıǵınları, sonday - aq óndiris proсessinde xızmet kórsetiwshi shıǵınlar.

Payda shıǵarıp alıw menen baylanıslı bolmaǵan shıǵınlar qayırxomlıq hám gumanitar maqsetler ushın mámleketlik emes qamsızlandırıw hám pensiya fondına ajıratpalar.

Májbúriy shıǵınlarǵa, salıq hám salıq tólemleri kiredi. Mámleketlik byudjetten

óndiris shıǵınlarınıń óndirilgen ónimleriniń kólemine baylanıslı boladı. óndiris kólemi qansha artsa, soǵan ılayıq óndiris shıǵınlarıda kóbeyedi.

30