Kárxanalar finansı páninen lekсiya tekstleri

fondın dúziw jańadan óndirilgen qundı bólistiriwde ekonomikalıq jaqtan tártiplestirip otıradı.

4.Materiallıq juwapkershilik. Finans xojalıq xızmetin alıp barıw hám onıń nátiyjesine bolǵan juwapkershilik sistemasın ańlatadı. Kárxana shártnama minnetlemelerin, esaplaw tártiplestirip alınǵan kreditlerdi qaytarıw múddetinde bere almaw jaǵdayı buzılsa, jarima, penya tóleydi. Bul prinсipte kárxanada hár bir jumısshı brakqa jol qoysa, shtraf qollanıladı.

5.Bazar qatnasıqları jaǵdayında isbilermen táwekelshiligi jatadı. Íqtıyarlı hám óz betinshe óziniń islep shıqqan programmasın ámelge asırıw ushın ózlerin qáwip qáterge hám táwekelshilikke bel baylaydı.

Kárxanalardıq finans qoyılmaları dáramat tómendegi jaǵdayda alınatuǵın qaytarıp alınbaytuǵın aqshalay qarjılardıń qoyılmaları táwekelshilikke baylanıslı. Bul prinсip kárxananıń finans jaǵdayın bekkemlew rezerv hám basqa fondlardı dúziw ushın qollanıladı. Rezerv fondları barlıq menshik formasındaǵı kárxanalar, byudjetke tólenetuǵın salıqlar h. t. b. tólemlerden qalǵan tólemler túrleri finans rezervi menen támiynlew prinсipine kiredi.

11

Tema. Mámleketlik kárxanalarda aylanıs fondların dúziw hám paydalanıw

1.Kárxanalarda aylanıs fondlarınıń ekonomikalıq mazmunı, dúzilisi hám qásiyetleri

2.Aylanıs qarjıların finanslastırıw derekleri

3.Aylanıs qarjılarınan nátiyjeli paydalanıw kórsetkishleri

Kárxana aylanıs qarjıları - bul finanslıq ekonomikalıq kategoriya bolıp bir neshe teoriyalıq hám ámeliy pikirlewlerge dus keledi.

Materiallıq baylıqlardı islep shıǵarıw bárqulla ósip, jańalanıp baradı, bul úzliksiz dawam etip baradı.

Bul sheńberli aylanıw tómendegilerdiń esabınan ámelge asadı: a) Materiallıq faktor esabınan; b) Miynet

faktorı esabınan;

v) Finanslıq faktor esabınan;

g) Islep shıǵarıw elementleri esabınan; Ekonomikalıq mazmunı tárepinen:

1) Miynet zatları;

12

2)Miynet quralları;

3)Miynet esabınan;

óz náwbetinde bul kárxana resursları úzliksiz háreketin anıqlap beredi. Kárxanada aylanıs qarjılarınıń sheńberli aylanıwı, tómendegilerden baslanadı, yaǵnıy qundı sáwlelendiredi:

a)óndiris ásbapların satıp alıwdan;

b)Miynet quralları hám miynet zatların óndiriwden;

v)Miynet nátiyjesinde olarǵa tásir etiwden islep shıǵarıw proсessi boladı.

Sheńberli aylanıw nátiyjesinde aylanıs qarjılar bir túrden ekinshisine hám basqasına ótip baradı - bul qunnıń kóteriliwin támiynleydi.

Eger jámiyette pul inflyaсiyası payda bolıp atırǵan bolsa qun dáslepki jaǵdayına sheńberli aylanıwı qaytpaydı. Eger inflyaсiyanı esapqa almasaq jumsalǵan (sarplanǵan) pul qarjıları - islep shıǵarılatuǵın materiallıq iygiliklerdi satıw nátiyjesi sıpatında qaytıp keledi.

Sheńberli aylanıwdıń támiynlew buwınında ayrıqsha áhmiyet, onı tuwrı tańlawda yaǵnıy materiallıq, miynet hám finanslıq múmkinshiliklerden nátiyjeli paydalanıp óndiristi úzliksiz hám rejeli alıp barılıwın támiynley alıwında esaplanadı.

13

Kárxana háreketke salıp atırǵan qarjılardıń kólemi, óndiris zapasları hám erkin

g) Basqa túrdegi qarjılar;

Sheńberli aylanıwdıń óndiris basqıshında materiallıq iygilikler jaratılıp, islep shıǵarıw ámelge asırıladı. Jaratılǵan materiallıq iygilik ózinde qun hám qosımsha qundı payda etedi.

Bul basqıshta finanslıq qatnasıqlar qoyılmalar hám tamamlanbaǵan óndiris kórinisinde islep shıǵarıwdıń úzliksizligin támiynleydi. Sol jerde payda bolǵan finanslıq qatnasıqlar materiallıq hám miynet faktorlarında maqsetke muwapıq

formasın pul formasına ózgertedi, yaǵnıy satıwdan kelgen túsim formasına kiredi. Bul basqıshta finanslıq qatnasıqlar esaplasıw menen baylanıslı

14

úzliksizligin támiynlew ilajları kóriledi, yaǵnıy jańadan qun jaratılıwı ushın qarjılar qayta tutınıwǵa hám aylanısqa tayarlanadı.

Solay etip qarjılardıń sheńberli aylanıwı kárxananıń pul formasındaǵı qarjıları tamamlanǵannan keyin ǵana sheshiledi. Sol pul qarjıları sheńberli aylanıwında qayta - qayta qatnasıp, onı yaǵnıy óndiristen shıǵıp ketpeydi. Sol pul qun - aylanıs qarjılarınıń mazmunın ashıp kórsetedi.

Aylanıs qarjıları - finanslıq qatnasıqlardıń buwını esaplanıp, sol finanslıq qatnasıqlar aylanıs qarjıların payda etiw ushın derek bolıp xızmet qıladı. Sonıń ushın da biz aylanıs qarjıların finanslıq kategoriya dep ataymız.

Kárxana aylanıs qarjıların tuwrı hám tolıq ashıp kórsetiw ushın sol finanslıq kategoriyanıń mazmunın úyrenip shıǵıw kerek.

Eń dáslep aylanıs qarjılarınıń qun kategoriyası ekenligin yadımızdan shıǵarmawımız kerek.

Aylanıs qarjılar sheńberli aylanıwda pul kórinisinen - óndiris zapasları túrine ótedi, onnan tamamlanbaǵan óndiris

15

hám tayar ónimge aylanadı. Sonıń ushın da onıń tovar materiallıq baylıqlardan parqı bar. Aylanıs qarjıları óndiriske salınadı bir sheńberli aylanıw tamamlanǵanda ol jańa formaǵa ótedi hám qunı artadı, bul olar ortasındaǵı parıqtıń ekonnomikalıq shegarası bolıp esaplanadı.

Biz aylanıs qarjılardı qun dárejesiniń artıwın, sheńberli aylanıwındaǵı rejelestiriwinde kóremiz. Islep shıǵarıw waqtı menen satıw waqtı ortasında qunnıń rejeli kólemi bar bolıp, bul sheńberli aylanıwdıń úzliksizligi ushın zárúr. Aylanıs qarjılardı rejelestiriw arqalı kárxana úzliksiz turaqlı isletiliwi támiynlenedi.

Aylanıs qarjılar mazmunın ashıwda onıń aylanıs hám aylanba fondlar menen baylanıslılıǵın aytıp ótemiz hám de parıqlaymız. Eger aylanıs qarjılar sheńberli aylanıwdıń barlıq basqıshlarında qatnassa, aylanıs fondlar xojalıq arqalı qatnasadı, ol jańa - jańa bólek shiyki zat, material, janılǵılardı almastıradı. óndiris zapasları, aylanıs qarjıları sıyaqlı óndiris proсessine ótedi hám tayar ónim formasına kiredi hám sol momenttiń ózinde sheńberli aylanıstan shıǵıp ketedi. Aylanıs fondlar tolıǵı menen óndiris proсessinde tutınıladı hám sol jerdiń ózinde ol óz qunın tolıǵınsha jańa jaratılǵan qunǵa yaki ónimge ótkeredi, hám de onıń jıyındısı jıl dawamında aylanıs qarjıların

16

bir neshe ese arttıradı. hár bir aylanısta qayta islew hám tutınıw júz berip, jańadan kelgen miynet zatları bolıwı menen qatnasadı hám ol ózi xojalıq proсessinde qalıp jabıq sheńberli aylanıwdı ámelge asıradı.

Aylanıs fondlar qundı jaratıw proсessinde qatnasadı, aylanıs qarjılar bolsa janapay aylanıs fondlar arqalı qatnasadı. Sheńberli aylanıw proсessinde aylanıs qarjılar óz qunın aylanıs fondlar qunına ótkeredi, sonıń ushın da óndiris proсessiniń aqırına shekem qatnasadı, hám óndiris qárejetlerin qáliplestiriwge qatnasadı. Aylanıs qarjılar tuwrı hám tikkeley tutınılıp sheńberli aylanıwda joǵalıp ketpeydi. Aylanıs qarjılar tutınıw qundı jaratadı. Solay etip aylanıs fondlar hám aylanıs qarjılar ortasındaǵı parıqtı tabamız.

Kárxana aylanıs qarjılardı satıw menen shuǵıllanadı. Satıw proсessiniń tolıq bolıwı ushın tiykarǵı hám aylanıs fondlar menen biprge aylanba fondlarda bolıwı zárúr.

Aylanba qárejetleri - aylanıs qarjılar aylanıwı menen tıǵız baylanısta, hám de onıń dawamshısı hám aqırǵı buwını bolıp esaplanadı.

Sheńberli aylanıw nátiyjesinde ulıwma aylanıw payda bolıp miynet zatları qunı óndiris qabıǵınan aylanba qabıǵına ótedi, bul jerde aylanba qarjılar qunı avanslanǵan

17

qun formasırda aylanba qabıǵınan islep shıǵarıwǵa ótedi. Solay etip bir pútin qarjılardıń aylanıs sisteması payda boladı, tovardan aqshaǵa, aqshadan - tovarǵa onnan soń ónimli óndiriske hám jáne aqshaǵa ótedi. Aylanıs qarjılar sheńberli aylanıwı proсessinde óndiriste aylanıs fondlar formasınan aylanba proсessinde fondlar formasına ótedi.

Ekonomikalıq ádebiyatlarda - aylanıs kapital hám aylanba kapitallar túsinikleri isletiledi. Bazar qatnasıqları sharayatında aylanıs qarjılar túsinigin isletiw qolayıraq shıǵar dep oylayman sebebi ol óndiris proсessinde de aylanba proсessinde de qatnasadı. Ekonomikalıq ádebiyatlarda aqsha qarjıları menen aylanıs qarjıların birlestiriw yaki teńlestiriw ushıraydı. Aylanıs qarjıların aqsha qarjılarǵa teńlestiriw múmkin emes. óndiristegi yaki aylanıstaǵı qarjılardı aqsha qarjıları menen aralastırmayıq. Aqsha túrindegi ulıwma qun óndiris hám aylanıstan ótip jáne óziniń tiykarǵı formasına qaytadı. Aqshalar - tek qarjılar háreketinde ortashalıq qıladı. Solay etip aylanıs qarjılar bul aqsha túrindegi qunnıń avanslanıwı, yaǵnıy rejeli sheńberli aylanıwda aylanıs investiсiya hám aylanıs investiсiyasın úzliksiz aylandırıw hám óz qálpine keltiriw. Aylanıs qarjılar óndiristiń úzliksizligin támiynleydi, ónimdi satıw, qanaatlandırarlıq finans xojalıq xızmetin

18

alıp barıw ushınzárúrli bolǵan tólemler hám minnetlemelerdi orınlaydı. Bazar ekonomikası jaǵdayında jańa ekonomikalıq baylanıslar júzege shıǵadı, bul aylanıs qarjılardıń nátiyjeliligin arttırıw hár bir kárxana ushın payda alıp islew úlken áhmiyetke iye bolıwdı hám óndiris nátiyjeliligin basqarıwdı zárúr etip qoyadı.

Aylanıs fondları kárxana múlkiniń birden - bir bólegi esaplanadı. Onıń jaǵdayı hám nátiyjeli paydalanıılıwın kárxana xızmetin tabıslı alıp barılıwınıń deregi esaplanadı. Bazar qatnasıqları rawajlanǵanda onıń jańadan shólkemlestiriw jaǵdayın belgileydi. Jámiyetlik qayta óndiriw jaǵdayında kárxananıń materiallıq tiykarı esaplanǵan óndiris quralların turaqlı túrde jańalap barıwı kerek. Bul óz gezeginde óndiris qurallarınıń tınımsız háreket etiwi nátiyjesinde aylanıs fondların sheńberli aylanısında ámelge asırıladı. Aylanıs fondları óziniń aylanısında aqshalay, óndirislik hám tovar formasında usıǵan sáykes óndirislik fondlarǵa hám aylanıs fondlarǵa bólinedi. Materiallıq esaplanıwdan óndirislik fondlar óndiris ásbapların bildiredi.

Tayar ónim menen birlikte aqsha qarjıları aylanıs fondların támiynleydi. Kárxananıń sheńberli aylanıs fondları shiyki zatlar, materiallar, energiya, janar may h. t. b

19

óndirislik qurallardı ózlestiriwde aqshalay túrdegi avanıslanǵan qunnan baslanadı. Bul fondlardıń sheńberli aylanıwınıń birinshi basqıshı bolıp tabıladı. Aqshalay qarjılardıń nátiyjesinde óndirislik zapasları kelip shıǵadı, yaǵnıy aylanıs sferasınan óndiris sferasına ótedi. Birinshi basqısh tamamlanıwı menen tovar aylanısına jetip baradı. Fondlardıń sheńberli aylanısınıń ekinshi basqıshında óndirislik proсesler jumıs kúshi óndiristi júzege asırıp óndirislik qurallar tutınıladı hám jańa ónim islep shıǵıladı.

Avanslanǵan qun óziniń formasın ózgertip yaǵnıy

óndirislikten tovar formasına jetip baradı.

úshinshi basqıshında óndirilgen tayar ónimler realizaсiyalanıp aqshalay qarjılar keliw menen tamamlanadı. Bul basqıshta aylanıs fondları óndirislik sferadan aylanıs sferasına qaytadan ótedi. Tovar aylanısı tovar formasınan aqshalay formaǵa ótedi. Kelip túsken aqshalay qarjılar ónimdi tayarlaw hám realizaсiyaǵa ketken shıǵınlar arasındaǵı ayırmashılıq kárxananıń toplaw fondın dúzedi. Kárxana fondlarınıń sheńberli aylanıwın analizlegende avanslanǵan qun hár qıylı formada qabıl etilse turaqlı túrde belgili bir kólemdegi formada kórinedi. Sonlıqtan hár bir dáwir arasında sheńberli aylanıwında avanıslanǵan qun bir

20