Kárxanalar finansı páninen lekсiya tekstleri

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

«Finanslar» kafedrası

«Kárxanalar finansı»

páninen

Lekсiya tekstleri

Kafedranıń 2009 jıl

« » daǵı qararı menen tastıyıqlanǵan kafedra baslıǵı

doс. G. Utemuratova

Tayarlaǵan: K.Daniyarov

NÓKIS - 2010

Kirisiw

Ózbekstan mámleketi jańa jámiyetti qurıw demokratiyalıq huqıqıy mámleket dúziw, ekonomikanı bazar qatnasıqlarına ótkeriw maqsetinde ózine tán hám say joldı tańlap alǵan. Bul joldıń bir qansha durıs ekenligi házirgi kúnde kópshilik mámleketler tárepinen tán almaqta hám bahalanbaqta. Bul tańlanǵan joldı bes prinсip tiykarında ámelge asırıp turmısımızda óz nátiyjesin kórsetpekte. Usı prinсiplerden biri xalıqtıń turmıs dárejesin názerde tutıp xalıqtı soсiallıq jaqtan qorǵawdı támiynlew tiykarında bazar qatnasıqlarına basqıshpa - basqısh ótiw bolıp esaplanadı.

Bazar qatnasıqlarına ótiw jaǵdayında shólkemler hám kárxanalar ekonomikalıq erkinlik alıp mámleket iyeliginen shıǵarǵan jaǵdayda jańasha islew jolına ótti. Bunıń nátiyjesinde áste aqırınlıq penen ekonomikanıń kóteriliwine alıp kelmekte. X - xojalıǵınıń áhmiyetli salaları boyınsha basqa regionlardan hám mámleketke qaraslı bolıwınan qutılıp ekonomikalıq erkinlik tiykarında ózleriniń xojalıq háreketin alıp baradı. Burınları respublikaǵa alıp kelinetuǵın ónimler muǵdarı sırtqa shıǵarılatuǵın ónimlerden bir qansha kóp edi. Bazar

2

qatnasıqlarına ótiw jaǵdayınde mámlekette ekonomikalıq reformalar keń kólemde ámelge asırılıp atır. Reformanıń tiykarǵı mánisi hám kerek bolsa negizgi múlkti haqıyqıy iyesine tapsırıw, isbilermenlikke keń jol ashıp beriwǵ degen edi Karimov.

Demek hár bir xojalıq alıp barıwshı isker hám isbilermenlerge keń múmkinshilik

Biznes fond tiykarınan isbilermenlikti rawajlandırıw aldıńǵı jumıs usılların keńeytiw, isbilermenlerge sırt elden sherikler tawıp beriw hám olar aldında turǵan mashqalalardı sheshiwdi maqset etip qoyǵan.

Finans - bul aqshalay qarjılardı olardıń aylanısı proсeslerinde payda etiw, bólistiriw hám paydalanıw menen baylanıslı ekonomikalıq qatnaslar bolıp tabıladı.

Mámleketlik finans sisteması bir - biri menen tıǵız baylanısta bolatuǵın úsh tiykarǵı bólimge bólinedi:

3

1. Mámleketlik finans - ulıwma mámleketlik hám jergilikli byudjetler kiredi. Byudjetten tısqarı h. b. fondlar quraydı.

Mámleketlik byudjettiń

baslı maqseti oraylastırılǵan finans resursların payda etiw hám mámleketlik tutınıwdı finanslastırıwǵa bólistiriliwi.

2.Kárxanalar finansı - bular tiykarınan ayırım xojalıq júrgiziwshi subektlerdi yaǵnıy yuridikalıq tárepler finansı quraydı. Bul tiykarǵı maqsetti óndirislik xızmetleri proсessinde paydalanıw hám keleshekte rawajlanıwdı támiynlew maqsetinde kerekli kólemdegi finans resursların payda etiw.

3.Úy - xojalıq proсessi finansı - bulardı tısqarınan semyalardıń, puxaralardıń finansı quraydı. Tiykarǵı maqsetleri semya byudjetiniń dáramat bólegin payda etiw hám bul byudjettiń dáramatların kúndelikli tutınıwǵa hám toplawǵa paydalanıw.

Finans sistemasınıń tiykarın kárxanalar finansı quraydı. Kárxanalar finansı bir neshe funkсiyalardı atqaradı. Olar tómendegiler:

1.Resurslar payda etiwshi funkсiyası

2. Resurslardı bólistiriwshi funkсiyası

Bul funkсiyalar kárxanalar finansınıń xızmeti nátiyjesinde

ámelge asadı.

4

Kárxanalar finansınıń xızmeti tómendegiler:

1.Mámleketlik tárepiniń salıq hám aqsha krediti járdeminde kárxananıń óndirislik hám ekonomikalıq xızmetlerin retlestiriw

2.Nızamlarda kórsetilgen ayrıqsha jaǵdaylardan basqa islerde kárxanalardıń óz betinsheligi

3.Kárxana kreditlik hám kassa operaсiyalarınıń barlıq túrlerin ámelge asırıw ushın esablıq hám schetlar anıqlanadı

4.Nızamlarǵa sáykes kelgen sırtqı ekonomikalıq xızmetlerin atqarıwǵa haqılı

5.Kárxanalarda islewshilerdiń miynet haqı kólemin, túrin hám sistemaların hám b. Dáramatlar túrlerin óz betinshe belgileydi

6.Kárxana óndirip atırǵan ónimlerge qaray óz xızmetlerin planlastırıwdı hám rawajlandırıw perspektivasın anıqlaydı

7.Kárxanalar óziniń óniminiń bahasın shártnama tiykarında yamasa óz betinshe belgileydi

5

Tema. Kárxanalar finansı páni hám wazıypaları

1.Kárxanalar finansı páni hám wazıypaları

2.Kárxanalar finansınıń ekonomikalıq mazmunı

3.Kárxanalar finansın shólkemlestiriw tiykarları

Kárxanalar finansı páni finans qánigeligindegi baslı maqset bazar ekonomikası nızam qaǵıydalarına tiykarlanǵan kárxananıń finanslıq kreditlik esaplasıw mexanizmin úyretiwge qaratılǵan. Pánniń wazıypası:

1.Kárxanada finanstı shólkemlestiriw máseleleri

2.Kárxanada tiykarǵı fondlardı finanslardıń derekleri hám maqsetleri

3.ónim islep shıǵarıw hám satıw qárejetleri sostavı hám strukturası.

4. Kárxanada aqsha qarjıları hám aqsha fondların shólkemlestiriw, olardan paydalanıw hám bólistiriw

5. Kárxanada payda hám rentabellik dárejesin anıqlaw

Kárxana finansı páni úyrenilip atırǵan basqa pánler menen tıǵız baylanıslı. Bul pánniń tiykarı finans páni bolıp, olardı teoriyalıq bilimlerdi rawajlandıradı.

6

Kárxanalar finansı páni bolıp, bul isbilermenlik xızmeti tiykarındı payda bolǵan óziniń maqsetin aqshalay qarjıları fondın dúziw, onı bólistiriw hám paydalanıw proсessindegi qatnasıqlar bolıp tabıladı.

Jámiyetlik qayta óndiriste kárxanalar finansı bólistiriwshilik qatnasıqtı sáwlelendiredi. Kárxanalar finansı háreketi bólistiriwshilik sferası menen sheklenip qalmaydı. Kárxana finansı mámleketlik finans sistemasın áhmiyetli sostav bólegi bolıp esaplanadı. Kárxana finansı ulıwma milliy ónim, milliy tabıs hám milliy baylıq óndiriletuǵın materiallıq óndiris sferasına xızmet qıladı. Biraq mámleketlik finanstan ayırmashılıǵı, jámiyetlik óndiristiń hár qıylı tarawlarında óziniń wazıypası menen parıqlanadı. Kárxana finansı mámleketlik finansı sıyaqlı atqaratuǵın xızmeti birdey. Mámleketlik finanstıń atqaratuǵın wazıypasına qaraǵanda kárxana finansınıń atqaratuǵın funkсiyası bir qansha keńirek. Mámleketlik finanslar mámleketlik byudjetti dúziw hám orınlaw proсesinde milliy dáramattı eki márte bólistiriw hám qayta bólistiriw basqıshında óziniń atqaratuǵın funkсiyası júzege asadı. Al usınday bir jaǵdayda kárxana finansı óziniń xızmetinde milliy dáramattı qoyıw basqıshında bir hám eki márte bólistiriw hám qayta bólistiredi. Kárxana finansı

7

óziniń finanslıq kategoriyaları tiykarında óziniń funkсiyasın atqarıp otıradı. Bularǵa ónimniń ózine túser qunı baha payda. Bul. tabıs, taza tabıs, aylanıs qarjıları, amortizaсiya, túsim h. t. b.

Bazar qatnasıqları jaǵdayında ulıwma ónim hám milliy tabıs finans járdeminde bólistiredi.

Kárxana degenimizde kúndelikli turmısımmızdaǵı zavod, fabrika, kombinat óndiris shólkemleri kiredi. Sonday - aq qurılıs, transport, ilim hám bilimlendiriw xızmetleri, sawda materiallıq texnikalıq támiynlew h. t. b. kiredi. Kárxana birinshiden, barlıq óndirislik proсessler hám operaсiyalar bir pútin texnologiyalıq liniyalarǵa baylanıstırılǵan, yaǵnıy shiyki zattı dáslepki qayta islewden baslap tayar ónim bolǵanǵa shekemgi aralıqta ótedi. Tayar ónim aqırǵı sferada yaǵnıy jeke yamasa óndirislik tutınıwǵa jetedi.

Ekinshiden, kárxana bul ekonomikalıq máplerden birlestiriwshi bir pútin miynet kollektivin qáliplestiredi. úshinshiden, kárxana óz betinshe administrativlik basqarıwdı shólkemlestiriw tiykarında alıp baradı. Kárxana az shıǵın jumsap bazar talabına juwap beretuǵın ónimlerdi jetistiriw hám usıǵan tiykarlanıp kóp payda alıwǵa qaratılǵan xojalıq esabı esaplanadı. Kárxana mámlekettiń soсial - ekonomikalıq rawajlanıwına qosatuǵın

8

úlesin arttırıw hám sol tiykarda óz miynet kollektivi hám onıń aǵzaları turmıs dárejesin jaqsılawdan ibarat. Burınǵı sovet dáwirinde barlıq kárxanalarda planlı joba boladı. Dáslep keskin planlastırıw derektiv qásiyetke iye bolsa, endi bazar talabın úyrengen halda óziniń biznes planın dúzedi hám olardı orınlaydı.

Kárxana menshik túrlerine baylanıslı bir neshe túrlerge bólinedi.

Mámleketlik kárxana, aralas menshiklikke tiykarlanǵan qospa kárxana, jeke menshiklikke tiykarlanǵan kárxana, akсionerlik jámiyetlik shólkemler h.t. b. Kommerсiyalıq shólkemler hám kárxanalarda finans qatnasıqları tiykarǵı xojalıq xızmetleri menen baylanıslı bolǵan prinсiplerde alıp barıladı.

1.Xojalıqtıń óz betinsheligi

2.ózin - ózi qarjı mene támiynlew prinсipi

3.Materiallıq qızıqtırıwshılıq prinсipi

4.Materiallıq juwapkershilik prinсipi

5.Finans rezervi menen támiynlew prinсipi

1. Xojalıqtıń óz betinsheligi prinсipinde finans oblastında ǵárezli jaǵdayda bolsa ámelge asıwı múmkin emes. Menshik túrine qaramastan xojalıq subektleri óz erki menen ekonomikalıq xızmet sferasında payda alıw maqsetinde aqsha

9

qarjıları qoyılmaların baǵdarlawda finanslastırıwdıń deregin sheshe aladı. Bazar kommerсiyalıq shólkemler hám tutınıwshılardıń talabına sáykes tez jańa óndiriske beyimlesiw jańa sferaǵa kapitaldı alıp keliwge qızıqtıradı. Xojalıq subektiniń básekelesiw uqıplılıǵın támiynlewshi isbilermenlik xızmetiniń tiykarǵı hal jaǵdayın anıqlaydı.

2. ózin - ózi qarjılandırıw degende óziniń aqsha qarjıları zárúrlik bolǵan jaǵdayda banklik hám kommerсialıq kredit esabınan óndiristi rawajlandırıwda investiсiyalaw, orınlanǵan jumıs hám kórsetilgen xızmetlerdi ónim óndiriw hám realizaсiyaǵa ketken shıǵınlardıń qarjılandırılıwı túsiniledi. Kárxanalardıń jeke biyligindegi aqsha qarjılarınıń deregi bolıp amortizaсiyalıq ajıratpalar, payda, remont jumıslarına ajıratılǵan fondlar bolıp esaplanadı.

3. Materiallıq qızıqtırıwshılıq. Payda alıwdaǵı isbilermenlik xızmetiniń tiykarǵı maqsetin támiynlewdegi obektiv zárúrli prinсip bolıp esaplanadı. Bul prinсipke tiykarlanıp kárxanadaǵı hár bir jumısshı joqarı dárejedegi xızmet haqı menen támiynleniwi múmkin. Bul prinсip kárxanada óndiristi rawajlandırıw ushın ekonomikalıq jaǵday dúzedi. Kárxananıń ózi tárepinen tutınıw hám toplaw

10