Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)

2000-jılda JIÓ niń derlik 31 protsenti ekonomikanı jedel rawajlandırıp atırǵan usı sektorınıń úlesine tuwra kelgen bolsa, 2010-jılda bul kórsetkish 52,5 protsentti quradı.

Kárxanalar arasında kooperaciyalıq baylanıslar bekkemlenbekte, bul processke kishi kárxana hám jeke biznes subektleri barǵan sayın keń tartılmaqta.

2010-jılda ótkerilgen Xalıqaralıq sanaat yarmakası hám qooperraciyalıq birjaǵa dúńyanıń 51 elinen 700 den aslam shet el firmaları hám kompaniyalarınıń wákilleri qatnastı, 500 den aslam jańa túrdegi ónim órsetildi, Kunı 2 trillion 600 milliard swmlıq sumlıq shártnamalarǵa qol qoyıldı.

Ótken jıl dawamında kishi biznes subektlerine ajıratılǵan kreditlerdiń kólemi 14 ese kóbeydi hám 2 trillion 700 milliard swmdı quradı. Sonıń ishinde, mikrokreditlerdiń kólemi 485 milliard swmnan asıp, bul kórsetkish 2009-jılǵa salıstırǵanda 1,5 ese kóbeydi.

Awıl xojalıǵın reformalaw, fermer xojalıqlarına bekitilgen jer uchastkaların optimallastırıw, paxta hám ǵálleniń satıp alıw nırqların arttırıw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan izbe-iz isler nátiyjesinde ekonomikamızdıń agrarlıq sektorında strukturalıq sapa ózgerisleri júz bermekte.

Paxta hám ǵalle sıyaqlı strategiyalıq áhmiyetli awıl xojlıǵı eginleri menen bir qatarda, miywaovosh, sharwashılıq, qus ósiriwshilik hám balıqshılıq salalarında da óndiris kólemi sezilerli dárejede ósti, qayta islew tarmaqları hám ishki bazardı sút, gósh, kartoshka ovosh sıyaqlı eń áhmiyetli azıq-awqatlıq hám basqa da awıl xojalıǵı ónimleri menen jáyone de kóbirek toltırıw ushın bekkem shiyki zat bazası jaratılmaqta.

Tek 2010-jıldıń ózinde jerlerdiń meliorativlik jaǵdayın jaqsılawǵa qaratılǵan joybarlardı ámelge asırıw ushın 150 milliard swmnan aslam qarjı qaratıladı hám bul 724 kilometrlik kollektor-drenaj tarmaqların, 208 milorativlik qudıqlardı qurıw rekonstrukciyalaw, derlik 14 mıń kilometrlik kollektor-drenej sistemasın ońlaw, qayta tiklkew hám 335 zamanagoy melioraciya texnikasın satıp alıw imkaniyatın beredi.

Qashqadárya, Buxara, Nawayı, Surxandarya, Sırdárya, Jizzaq wálayatlar, sonday-aq, Oraylıq

Ferǵana aymaǵı hám Qaraqalpaqstan Respublikasında irrigaciya jáne melioraciya qurlısların qayta tiklew ushın 2010-jılda xalıq-aralıq finans institutlarınıń 62 million dollardan aslam qarjıları tartıldı hám ózlestirildi.

Ámelge asırılǵan áne usınday keń kólemli isler nátiyjesinde 260 mıń gektar suwǵarılatuǵın jerdiń melorativlik jaǵdayı jaqsılandı hám bul awıl xojalıǵı eginleriniń zúráátligin, fermer hám diyxan xojalıqlarınıń dáramatın arttırıw ushın bekkem tiykar bolıp xızmet etpekte.

Bunda, bárinen burın, jerlerdiń ónimdarlıǵın arttırıwǵa ayrıqsha itibar qaratıw tiyis. Bul baǵdardaǵı islerdiń kólemi jıl sayın keńeyip atırǵanına qaramastan, suwǵarılatuǵın jerlerdiń házirgi meliorativlik jaǵdayı úlken tınıshsızlanıw-shılıq tuwdırıp atırǵanın aytıw kerek.

Házirgi waqıtta elimizde jámi suwǵarılatuǵın jerlerdiń derlik 49 protsenti hár qıylı dárejede shorlanǵan bolıp, bunıń derlik 18 protsenti kúshli hám orta dárejede shorlanǵan jerler, 23 protsentten aslamı bolsa boniteti tómen jerler qatarına kiredi. Melorativlik jaǵdayı qanaatlandırarsız jerdiń úlken bólegi Qaraqalpaqstan Respublikası, Xorezm, Buxara, Jizxaq hám Ferǵana wálayatlarına tuwra keledi.

Sharwashılıq salasın alatuǵın bolsaq, bul tarawda iske qosılǵan úlken imkaniyatlar bar ekenligin atap ótiw orınlı boladı. Salıstırıw ushın tómendegi bir mısaldı keltiremen: Daniya hám Qubla Koreyada sút sawıp alıw boyınsha ortasha kórsetkish 8 - 9,5 mıń kilogramdı, Vengriya, Germaniyada bolsa 6 - 7 mıń kilogramdı qurap atırǵan bir waqıtta, bizde sońǵı bes jılda bul kórsetkish 1,7 mıń kilogram dárejesinde saqlanıp qalmaqta.

81

Bul jerde gáp tek ózine tán ıqlım shaarayatları menen ǵana emes, al eń tiykarǵı másele bolǵan zamanagoy texnologiyalardan paydalanıw menen baylanıslı ekenin, túsiniw qıyın emes.

Awıl hám suw xojalıǵı ministrligi zamanagoy agrotexnalogiyalardı úyreniw hám ámelde engiziw menen kútá shıntlap shuǵıllanıwı, selekciya islerin jáne de jetilistiriw hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ónimdarlıǵın arttırıw boyınsha anıq ilajlar kompleksin islep shıǵarıw zárúr.

Agrobiznes túrlerinen biri agrofirmalar esaplanadı. Olar málim túrdegi awıl xojalıǵı ónimlerin jetistiriw hám onı sanaat usılında qayta islewdi qosıp alıp baratuǵın kárxanalar esaplanadı. Olar hám awıl xojalıǵı, hám sanaatqa mas resurs-lardan paydalanıp, tutınıwǵa tayar bolǵan ónim jaratadı. Jáne sonı ayrıqsha atap ótiw lazım, agrofirmalar fermer xojalıqlarıuqsaǵan birden-bir individual jeke múlkke tiykarlanbaǵan, olarda ǵárezsiz individual múlk penen birgelikte ulıwma–kooperativ múlkte boladı.

Agrosanaat birlespeler hám kombinatları agrobiznestiń jańa túrleri esaplanadı. Olar bir túrdegi ónim yaki bir neshe túrdegi islep shıǵarıw xızmeti menen paydalanıwshı bir neshe xojalıq hám de kárxanalardı birlestiredi. Máselen, baǵshılıq hám júzimgershilik penen shuǵıllanıwshı xojalıqlar, olardıń ónimin qayta islewshi cex hám zavodlar, jetkerip beriwshi sawda tarawları bir texnologiyalıq processke birlesip birgelikte iskerlikti (xızmetti) ámelge asıradı. Bunday birlespe qatnasıwshıları islep shıǵarıw, xojalıq hám finanslıq ǵárezsizlikti saqlap qalıwı menen birge, olardıń ulıwma múlki hám ónimlerin jetistiriw, qayta islew hám tutınıwshılarǵa jetkerip beriwge shekem barlıq texnologiyalıq processlerge xızmet qılıwshı xojalıq hám kárxanalardıń málim territoriyadaǵı birlesiwi bolıp tabıladı.

Joqarıda aytıp ótilgenindey, elimizde alıp barılıp atırǵan ekonomikalıq reformalardıń ishinde awıl xojalıǵı haqqındaǵı reformalar tiykarǵı orındı iyeleydi. Bul haqqındaPrezidentimiz I.A.Karimov «Awılda bazar qatnasıqları-nıń rawajlanıwına, diyxannıń múlkdarlıq sezimin qayta tiklewge jerdi miyras etip qaldırıw huquqı menen ómirinshe paydalanıw ushın berip qoyıw arqalı erisiledi. Eń tiykarǵısı awılda xojalıq júritiwdiń hár bir diyxanǵa mápdarlıq penen erkin miynet etiw, óz miynetiniń nátiyjelerin ǵárezsiz tásewir etiw imkanın beretuǵın quraldı jaratıwdan ibarat», degen edi ([4] ,228 bet). Awıl xojalıǵınıń ózi awıllıq jerlerde jasap atırǵanlardıń hámmesin jumıs penen támiyinley almaydı. Awıl xojalıq islep shıǵarıwǵa joqarı nátiyjeli industrial usıllar, aldınǵı agroximiya usılları jaǵdayı áste engizilmekte. Miynet ónimdarlıǵı tómen dárejede.

Sol sebepli awıllıq jerlerde hám zamanagóy texnologiyaǵa iye kárxanalar ashıw esabınan jumıs orınların payda etiw tiykarǵı wazıypa esaplanadı. Biz óz juwapkershiligimizge awılda ulıwma jańa tarawlardı islep shıǵarıw hám sotsial infrastrukturanı payda etiw wazıypasın alǵanbız. Bul bolsa awıldıń kórnisin, turmıs mádeniyatın ózgertiwge imkan tuwıladı. Bul mámlekette sotsial - siyasiy sharayattı turaqlastırıwǵa járdem beredi. ([4] ,580581 betler)

Tiykarǵı túsinikler:

Agrar qatnasıqlar, ijara qatnasıqları, ijara xaqı, jer rentası, absolyut renta, differentsial renta - I , differentsial renta - II, monopol renta, sanaat rentası, jerdiń bahası, agrobiznes, agrosanaat kompleksi, agrosanaat, agrofirmalar.

82

10– tema: Jámiyetlik islep shıǵarıwdıń dáwirligi. Jumıssızlıq hám inflyaciya.

1. Jámiyetlik islep shıǵarıwdıń áhmiyeti

Ekonomika ushın islep shıǵarıw birlemshi bolıp ústinlikke iye. Islep shıǵarıw degende tek ǵana ónimlerdi emes, bálki adamlardıń talap - mútájliklerin qanatlandırıwshı hár qıylı xızmetlerdi jaratıwdı hám túsiniledi. Teoriyada islep shıǵarıw óndiris ushın zárúr bolǵan faktorlar, yaki islep shıǵarıwshı kúshler hám olardıń joqarı nátiyje menen isletiliwin támiyinlewshi ekonomikalıq shárt-sharayat (qatnasıqlar) hámde olardan kelip shıǵatuǵın dúzilisi bayan etiledi. Ekonomikada óndiris keń mániske iye. Adamlardıń mútájliklerin qanaatlandırıwǵa qaratılǵan iskerlik óndiris esaplanadı.

Ulıwma óndiris – bul islep shıǵarıwdıń onıń ózine táń jámiyetlik túrlerine baylanıslı bolmaǵan tiykarǵı hám ulıwma belgileriniń jıyındı-sınan ibarat. Jámiyetlik islep shıǵarıw processiniń rawajlanıwı insaniyat mádeniyatın joqarıǵa qaray rawajlanıwınıń materiallıq tiykarı bolıp esaplanadı. Islep shıǵarıw anaw mınaw háreket emes, islep shıǵarıw bul úzliksiz process esaplanadı. Islep shıǵarıw processinde tovarlar kólemi, hámde onıńqunı da artıp baradı.

Islep shıǵarıw processi eki túrge bólinedi: materiallıq islep shıǵarıw processi hám materiallıq emes islep shıǵarıw processi. Materiallıq islep shıǵarıw processi jámiyettiń rawajlanıw keleshegi ushın zárúr bolǵan shiyki zat hám hár túrli islep shıǵarıwshı tarawlar, sanaat, qurılıs, transport, awıl xojalıǵı, kommunal xojalıǵı, turmıslıq xızmet hám basqa da tarawlardan turadı. Materiallıq emes islep shıǵarıw materiallıq emes ónimler, yaǵnıy ruwxıy qádriyatlar, materiallıq emes xızmetler kórsetiletuǵın den sawlıqtı saqlaw, bilimlendiriw hám basqada soǵan uqsas tarawlardan turadı.

Islep shıǵarıw qatnasıqları adamlar ortasında materiallıq ónimlerdi islep shıǵarıw, bólistiriw, almastırıw hám tutınıw processinde júzege keletuǵın qatnasıqlar esaplanadı. Olar hár túrli sistemalarda ózine tán belgige iye bolıp, óz-ara ózgeshelenedi.

2. Ekonomikalıq rawajlanıwdıń dáwirligi. Ekonomikalıq cikl hám onıń basqıshları

Tariyxıy tájriybe sonı kórsetedi, hesh qaysı mámlekette ekonomikalıq rawajlanıw bir tegis bolmaydı. Ol dáwirlik xarakterge iye bolıp, ekonomikalıq ósiw izinen bárqulla krizis kelip turadı. Ekonomikalıq ádebiyatlarda ekonomikalıq dáw-irge (tsiklge) tómendegishe anıqlama beriledi: «Dáwirlik – bul múlkshilik xojalıq-lar hám jer júzlik xojalıǵın bir pútin halda háreket etiwiniń ulıwma túri ….ekonomikalıq dinamikanıń eń tiykarǵı faktorı, mikroekonomikalıq teńsal-maqlılıqtıń anıqlawshılardan biri... progressiv rawajlanıwdıń túri»

«Ekonomikalıq cikl ekonomikalıq rawajlanıw dárejesiniń izbe-iz kóteriliwi hám túskinlikke túsiw processi bolıp tabıladı». Demek, ekonomikalıq dáwir bul rawajlanıwdıń túri bolıp, ekonomikanıń bir krizisten ekinshi kriziske shekem bolǵan háreket dáwirin óz ishine aladı.

Dáwirler dawamlılıǵı túrlishe, yaǵnıy qısqa hám uzın bolıwı múmkin. Sonıń ushın «uzın tolqınlar» hám «qısqa tolqınlar» dáwiri menen ózgeshelenedi. Uzın tolqınlar dáwiri 40-60 jıllıq dáwrin óz ishine aladı. «Uzın tolqınlar» teoriyasına Ullı Britaniyalı X.Klark tiykar salǵan. Ol 1847-jılda 1793 hám 1847 jıllardaǵı krizisler ortasında 54 jıllıq ayırmashlıqqa itibar berdi hám tosınarlı emes, bul process obyektiv tiykarlanǵan, degen juwmaqqa keldi.

Joqarıda toqtalıp ótiletuǵın ekonomikalıq dáwir (tsikl)de islep shıǵarıwdıń bir ekonomikalıq krizisten ekinshisi baslanǵanǵa shekem tákirarlanıp turatuǵın háreketitúsiniledi.

Bunı sxematik kóriniste tómendegishe sáwlelendiriwimiz múmkin.

Milliy islep shıǵarıwdıń real kólemi

D

83

U – jıllar;

X – milliy islep shıǵarıwdıń real kólemi;

A – ótken islep shıǵarıw ciklınıń eń joqarı kólemi; B – islep shıǵarıwdıń eń kem páseyiw tochkası;

AB- krizis dáwirinde islep shıǵarıwdıń páseyiw kólemi;

BS- turǵunlıq hám janlanıw basqıshlarınıń ekonomikalıq rawajlanıwı; D – basqıshtıń joqarı tochkası;

SD – rawajlanıw basqıshınıń ekonomikalıq rawajlanıwı.

Ekonomikalıq dáwir (tsikl) krizis, turǵınlıq, janlanıw, rawajlanıw qusaǵan basqıshların óz ishine aladı. Bul basqıshlar ekonomikalıq dáwir fazaları delinedi. Fazalardıń hár birinde náwbetindegi fazaǵa ótiw ushın sharayat júzege keledi. Endi fazalardı dara halında kórip shıǵamız. Ayırım waqıtları jámiyetlik islep shıǵarıw háreketinde payda bolıp turatuǵın úzilis, yaǵnıy ekonomikalıq turaqsızlıq ekonomikalıq krizis dep ataladı. Onıń eki túri ózgeshelenedi:

1.Artıq tovar islep shıǵarıwdan júzege keletuǵın krizis.

2.Islep shıǵarıwdı qısqartırıw nátiyjesinde júzege keletuǵın krizis.

Krizis dáwirinde islep shıǵarıwdıń qısqarıwı, bahalardıń turaqlı bolmawı, jumıssızlar sanınıń artıwı, is haqınıń páseyiwi, xalıq (miynetkeshler) turmıs dárejesiniń tómenlewi uqsaǵan jaǵjaylar júzege keledi. Krizis basqıshında tovarlar xalıqtıń satıp alıw qábileti menen belgileniwshi talabına qaraǵanda artıqsha islep shıǵarılǵanlıǵı hám satılmay qalıp atırǵanlıǵıda anıq sáwlelenedi, bahalar páseyip ketedi, payda muǵdarı tómenleydi, islep shıǵarıw kólemi qısqaradı. Bunıń nátiyjesinde jumıssızlar sanı kóbeyedi, is xaqı páseyedi, kreditke talap artadı, protsent kóteriledi, banklerdegi qoyılmalar massalıq túrde qaytarıp alınadı.

Krizisten keyin turǵınlıq fazası baslanadı. Bul basqıshta islep shıǵarıwdıń tómenlewi toqtaydı, ol turǵınlıq halatında turadı. Tovarlardı bazarda júdá tómen bahalarda satıw baslanadı. Bos pul kapitalı júzege kelip, protsent tómenleydi. Bul janlanıw basqıshı ushın sharayattı júzege keltiredi. Janlanıw basqıshında islep shıǵarıw ayaqqa turıp aladı. Islep shıǵarıwdıń kólemi ásteaqırın krizisten aldınǵı dárejesine jetedi, bahalar kóteriledi, payda muǵdarı artadı, janlanıw fazasınıń ornın rawajlanıw kóteriliw fazası iyeleydi. Kóteriliw fazası ushın islep shıǵarıwdıń kriziske shekem bolǵan dárejesinen artıp ketiwi, tovar bahalarınıń bir qansha kóteriliwi, kárxanalardıń iske túsiriliwi, jumıssızlar sanınıń azayıwı, bank hám kredit jumıslarınıń jolǵa qoyılıwı, kreditke talaptıń artıwı hám protsent normasınıń kóbeyiwi xarakterli esaplanadı. Salıstırmalı artıqsha islep shıǵarıw hám salıstırmalı az islep shıǵarıw túrindegi krizislerden tısqarı strukturalıq krizis hám bar bolıp, olar dáwirlik xarakterge iye emes. Bunday jaǵdayda ayırım taraw hám tarawlar ortasında tereń teńsizlik júz beredi. Bunday krizis shiyki zatlardıń keskin jetispewshiligi máselen, energiya krizisi menen baslanadı. Struk-turalıq krizis nátiyjesinde talap hám usınıs teńsalmaqlıǵı buzıladı hám shiyki zattıń bahası kóterilip ketedi. Joqarıda aytıp ótilgenindey, strukturalıq krizis

84

dáwirlik xarakterke iye emes, lekin uzaq múddet dawam etiwi menen xarakterlenedi. Cikllı krizisten parqlı ráwishte, strukturalıq kriziste, bir yaki bir neshe taraw izden shıqqan sharayatta qalǵan tarawlar tez rawajlanadı.

Álbette, mámleket kriziske qarsı sharaların ámelge asırıp turadı. Krizis hám túskinlik dáwirleri unamsız aqıbetlerniń aldın alıw, olardı saplastırıw ushın bir mámleket sheńberinde

ǵana emes, bálki mámleketler ara dárejesinde xızmetler muwapıqlastırılmaqta, birgelikte milliy programmalar islep shıǵarılmaqta.

3. Jumıssızlıq hám inflyaciya hámde olar ortasındaǵı baylanıslılıq

Miynet bazarında isshi kúshine bolǵan talap hám usınıs ortasındaǵı teńsalmaqlıq qatar faktorlar tásirinde buzılıp turadı. Bul faktorlardan biri miynet bazarınıń basqa tovarlar bazarına baylanıslı ekenligi. Tutınıw tovarlarına bolǵan talaptıń ózgeriwi islep shıǵarıw quramınıń ózgeriwine alıp keladi. Máselen, bir tovardı islep shıǵarıwǵa qaraǵanda basqasınıń islep shıǵarılıwı paydalı bolıp qaladı. Miynet bazarında hám soǵan mas ráwishte birinshi tarawda isshilerdi jallaw qısqarıp, ekinshi tarawda isshilerge bolǵan talap artadı. Isshiler bir jumıstan bosap, ekinshisine kiriwi lazım bolıp qaladı. Olar qashan basqa taraw boyınsha tovar islep shıǵarıw, tájriybesin iyelep, oǵan maslasıp alǵanǵa shekem, yaǵnıy, isshi kúshiniń usınısı talabına maslasıwına shekem, miynet bazarında teńsalmaqlıq buzıladı. Nátiyjede jumıssızlar payda boladı.

Jumıssızlıq mámlekette jumısqa qábiletli, belgilengen is haqıǵa islewdi qálewshi hám jumıs izlep júrgen puqalardıń barlıǵı menen sáwlelenedi. Miynetke qábiletli xalıq degende,

16 jastandan úlken (respublikamızda 16 jastan baslap miynet etiw nızam boyınsha ruqsat etilgen) hám miynet etiwge jaramlı adamlar túsiniledi. Mámlekettiń barlıq miynetke qábiletli xalıq onıń miynet resursların payda etedi. Mámlekettegi jumıssızlıq dárejesi jumıssızlar sanınıń mámleket isshi kúshiniń ulıwma sanına qaraǵanda protsent muǵdarı menen ólshenedi.

Jumıssızlıq dárejesi = (Jumıssızlar sanı / Isshi kúshi sanı) * 100%

Jumıssızlıqtıń kelip shıǵıwı óziniń sebeplerine qaray tómendegi túrlerge bólinedi.

1.Friktsion jumıssızlıq. Bul jumıssızlıq adamlardıń bir jumıstan bosap, ekinshi jumısqa jaylaspay atırǵan waqıtta júzege keledi. Sonday-aq bunday jumıssızlıq jaslardıń óspirim jasına jetip, yaki oqıw orınların pitirip jumıs izlep atırǵan waqıtları da kelip shıǵıwı múmkin.

2.Máwsimlik jumıssızlıq. Máwsimlik jumıslardıń tamamlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵadı. Máselen, qıs aylarında awıl xojalıq jumısları toqtap, awıllıq jerlerde kópshilik adamlar jumıssız qaladı.

3.Strukturalıq jumıssızlıq. Bul jumıssızlıq mámleket ekonomikasındaǵı strukturalıq ózgerisler nátiyjesinde kelip shıǵadı. Mámleket ekonomikasındaǵı eski tarawlar qısqarıp, ornına jańa tarawlardıń payda bolıwı, jańa ekonomikalıq territoriyalardıń júzege keliwi, islepshıǵarıwda jańa texnologiyalardıń qollanı-lıwı, jańa kásip iyelerine jańa tájriybege iye bolǵan qániygelerge talaptı keltirip shıǵaradı. Miynetke qábiletli xalıq jańa talapqa maslasıwına shekem strukturalıq jumıssızlıq payda boladı.

4.Dáwirlik jumıssızlıq. Mámleket ekonomikasınıń dáwirlik ózgeriwi menen baylanıslı jumıssızlıq, dáwirlik jumıssızlıq dep ataladı. Dáwirlik jumıssızlıq mámleket ekonomikasınıń barlıq tarawları kriziske ushraǵan waqıtta payda boladı. Bunday waqıtta ekonomikalıq iskerlik páseyedi, jalpı talap kemeyedi. Bul bolsa óz náwbetinde jumıssızlıq dárejesiniń keskin ósiwine alıp keledi. Mámleket ekono-mikası janlanǵan dáwirde bolsa jalpı talap artadı. Bul bolsa óz náwbetinde jumıssızlıq dárejesiniń páseyiwine alıp keledi

h.t.b. Bunday kórinistegi jumıssızlıq dáwirlik ráwishte birese ósip, birese páseyip turadı.

Dáwirlik jumıssızlıq jámiyet ushın júdá awır ótedi. Dáwirlik jumıssızlıqtıń uzaq waqıt dawam etiwi, pútkil ekonomikanı izden shıǵarıwı aqıbetinde bolsa pútkil jámiyetti lárzege salıwı múmkin.

85

5.Iqtıyarıy jumıssızlıq – tábiyiy jumıssızlıq túri bolıp, bunda miynetke qábiletli adamlardıń miynet xızmetinen óziniń qálewi boyınsha jumıstan shıqqan, yaǵnıy islewdi qálemeytuǵın bólegi túsiniledi.

6.Institucional jumıssızlıq hám tábiyiy jumıssızlıqtıń náwbettegi túri esaplanadı.

Jumıssızlıqtıń bul túrin isshi kúshi bazarı infrastrukturası háreket etiwi hámde sol bazarda talap hám usınıstı ózgertiwshi faktorlar keltirip shıǵaradı.

7.Texnologiyalıq jumıssızlıq islep shıǵarıwdıń amel qılıwında texno-logiyalıq usıllar bir-biriniń ornına kirip keliwi menen birge baradı. Olardıń jumıstaǵı tiykarǵıları mexanizaciya, avtomatlastırıw, robotlastırıw hám informatsion texnologiyanı qollawesaplanadı.

8.Territoriyalıq jumıssızlıq tariyxiy, demografiyalıq, mádeniy, milliy hám sotsialpsixologiyalıq qásiyettegi bir qatar kompleks faktorlar menen baylanıslı.

9.Jasırın jumıssızlıq ushın jumıs kúni yaki jumıs háptesi dawamında tolıq bánt bolmawı tán. Ol óz ishine isshi kúshiniń jumısların tolıq kólemin orınlamaytuǵın bir bólegin aladı.

10.Turǵun jumıssızlıq miynetke uqıplı xalıqtıń jumıs ornın joǵaltqan, jumıssızlıq boyınsha pensiya alıw xuqıqınan ayırılǵan hám isker miynet xızmetine xesh qanday qızıǵıwı bolmaǵan bólegin óz ishine aladı.

Ayırım jaǵdaylarda milliy ónimniń xaqıyqıy kólemi potentsial kóleminen artıp ketiwi múmkin. Bunday jaǵday jumıssızlıq dárejesi tábiyiy dárejeden hám tómen bolǵan dáwirlerde júz beredi. Islep shıǵarıwǵa isshilerdiń qosımsha jumıs smenaların tartıw, kapital úskenelerden ornatılǵan normadan joqarı dárejede paydalanıw jumıs waqtınan artıqsha islew hám qosımsha jumıslarda bánt bolıw uqsaǵanlar bunıń tiykarǵı sebebi bolıp tabıladı.

Jumıssızlıq – bul tek ǵana ekonomikalıq, bálki sotsial aqıbetlerge de iye boladı.

Turǵınlıq (depressiya) fazası isshi kúshiniń háreketsizligine sebep boladı, háreketsizlik bolsa tájriybeniń joǵalıwına da hámde sotsial hám siyasiy tártipsizlik-lerge alıp keledi.

Jumıssızlıqtıń keri aqıbetlerinen biri onıń JMÓ kólemine tásir ótkeriwi esaplanadı. Jumıssızlıqtıń xaqıyqıy dárejesi 1% ke artqanda JMÓ niń kólemi 2,5% ke túsedi. Jumıssızlıq dárejesi menen JMÓ ortasındaǵı bunday keri baylanıslılıqtı amerikalik ekonomist A.Ouken analizlegen, sonıń ushın bul baylanıslılıq A.Ouken nızamı dep júritiledi.

Jumıssızlıqtı saplastırıwda Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov «..kishi, orta hám jeke isbilermenliktiń jalpı ishki ónim islep shıǵarıwda tek ǵana sheshiwshi abıraydı iyelewi, sonıń menen birge onıń xalıq parawanlıǵın hám dáramatlarınıń kóbeyiwinde, jumıssızlıq mashqalasınıń sheshimide tiykarǵı faktorǵa aylanıwına erisiwimiz lazım.»

([3],17 bet), degen edi.

Jumıssızlıq inflyaciya menen tıǵız baylanıslı. Ápiwayı Keys modelin bánt-lilik hám islep shıǵarıw kólemi modeline salıstırsaq, ekonomikada jumıssızlıq hám inflyaciya birden júzege kelmeydi. Bálki inflyaciya menen jumıssızlıq ortasında baylanıslılıq bar shıǵar. Bul baylanıslılıqtı Fillips qıya sızıǵı deyiledi.

I, P,%

I – nominal is haqınıń ósiw pátleri;P

– inflyaciya dárejesi; U% – jumıssızlıq dárejesi.

U%

2-súwret. Fillips qıya sızıǵı.

86

Bul sızılmada kórinip turǵanınday, inflyaciya menen jumıssızlıq ortasında baylanıslılıq

bar.

Inflyaciya makroekonomikalıq turaqlılıqtıń kórinislerinen biri esaplanadı.

Inflyaciya túsinigi birinshi mártebe Amerikada, (1861-1865) jıllardaǵı puqaralar urısı dáwirnide isletile baslaǵan hám qaǵaz pul aylanısınıń kóbeyip ketiw processin bildirgen. Ekonomikalıq ádebiyatlarda inflyaciya túsinigi XX ásirde, birinshi jer júzlik urıstan keyin keń tarqaladı.

Inflyaciya – bul pul birliginiń qádirsizleniwi hám umıǵan mas ráwishte tovar bahalarınıń ósiwi esaplanadı.

Inflyaciya bazar xojalıǵınıń hár qıylı tarawlarında tákirar islep shıǵarıw turaqsızlıǵın júzege shıǵaratuǵın quramalı sotsial-ekonomikalıq hádiyse bolıp esaplanadı. Pul tovarlarǵa, altınǵa hám

óziniń qádirin, turaqlılıǵın saqlap qalǵan shet el valyutalarına qaray qádrsizlenedi.

Bahalar indeksinen paydalanǵan halda, inflyaciya tempin (IT) tómendegi formula arqalı anıqlaw múmkin:

IT = [(Bb - Ab)/ Ab] *100%

IT – inflyaciya tempi; Bb- bazis baha indeksi;

Ab – aǵımdaǵı baha indeksi.

Kelip shıǵıw sebepleri hám ósiw templerine qaray, inflyaciyanıń bir qansha túrleri bar.

1.Talap inflyaciyası. Baha dárejesiniń dástúriy ózgeriwi jámi talap artıqshalıǵı menen túsintiriledi. Ekonomikanıń islep shıǵarıw tarawı ónimniń real kólemin kóbeytip, artıqsha talaptı qanaatlandıra almaydı. Sebebi barlıq bar resurslar tolıq paydalanılǵan boladı. Sol sebepli bul artıqsha talap bahasınıń artıwına alıp keledi hám talap inflyaciyasın keltirip shıǵaradı.

2.Usınıs inflyaciyası. Inflyaciya islep shıǵarıw qárejetleri hám bazardaǵı usınıstıń ózgeriwi nátiyjesindn hám kelip shıǵıwı múmkin. Islep shıǵarıw qárejetleriniń ózinshe keltirip shıǵaratuǵın inflyaciya, ónim birligine sarplana-tuǵın qárejetleriniń kópliginiń esabına bahalardıń artıwın bildiredi.

3.Tezkor inflyaciya – jılına 200% ke shekem ósedi, mámleketler ortasında dúziletuǵın ekonomikalıq shártnamalar shet el valyutasına baylanıslı halda bahalardıń ósiwin itibarǵa alıp dúziledi.

4.Giperinflyaciya – bunda bahalar 200% artıq jılǵa ósedi, aylanıstaǵı pul kólemi hám bahalar astronomiyalıq templeri menen artadı, baha menen is haqı ortasında júdá úlken parq júzege keledi. Tólenenetuǵın is xaqılari minimum tutınıw korzinası talabın daqanaatlandırmaydı.

Inflyaciya bir turden ekinshi túrge ótiwi múmkin. Boljaw múmkinligine qaray kútiletuǵın hám kútilmegen inflyaciya parqlanadı. Kútilip atırǵan inflyaciya hám onıń aqıbetlerin aldınnan boljaw múmkin, kútilmegen inflyaciyanı aldınnan aytıp bolmaydı. Birinshi jaǵdayda inflyaciyanıń kutilip atırǵan unamsız aqıbetlerge tayarlanıp onı sezilerli dárejede jumsartıw múmkin. Ekinshi jaǵdayda bahalardıń kútilmegen ósiwi nátiyjesinde mámlekettiń ekonomikalıq jaǵdayın sezilarli dárejede tómenlewi júz beriwi múmkin. Inflyaciyaǵa qarsı gúrestiń taktikası bar bolıp, qısqa múddet ishinde onıń nátiyjelerin analizlew, strategiyası bolsa uzaq múddetke belgilengen maqsetler hám usıllardıń jıyındısı esaplanadı.

Strategikalıq usılda – uzaq múddetli pul siyasatı ámelge asırıladı. Pul massasınıń ósiwine qattı limit belgilenedi. Byudjet jetispewshiligin qısqartırıwǵa háreket etedi. Bunıń ushın taktik usıllardan paydalanıladı.

Taktikalıq usıllar: kárxanalardan jeńillikli salıq alıw, mámleket múlkin menshiklestiriw, tutınıw tavarların satıp alınıwın kóbeytipwdi toplaw normasın, mámleket obligaciyaları protsentin kóbeytiriw h.t.b qollanıladı.

87

III - Bólim. Makroekonomika

11tema: Ekonomikalıq ósiw hám milliy baylıq. 1. Ekonomikalıq ósiw áhmiyeti hám faktorları

Jámiyet aǵzalarınıń hár túrli hám rawajlanıp baratırǵan mútájliklerin qanaatlandırıwdıń birden bir quralı ekonomikalıq ósiw bolıp tabıladı. Ekono-mikalıq ósiw jámiyette islep shıǵarıw processiniń ósiwine, islep shıǵarılıp atırǵan ónimlerdiń sapasın jaqsılanıwına hám islep shıǵarıw qárejetlerin islep shıǵarılıp atırǵan ónim birligine qaray kemeyip barıwına baylanıslı. Egerde ekonomikalıq rawajlanıw processi sezilerli dárejede bolmasa, bul jámiyettiń ekonomikalıq rawajlanıwınıń tiykarǵı shárti bolǵan islep shıǵarıw kúshleriniń ósip barıwın islep shıǵarıw qatnsıqlarına muwapıq kelmesligi bolıp tabıladı. Sebebi ekonomikalıq ósiw jámiyet proggresiniń talapları menen tıǵız boǵlan.Onıń tiykarǵı wazıypası jámiyet aǵzalarınıń ekonomikalıq talapların tolıq qanaatlan-dırıwǵa qaratılǵan.

Ekonomikalıq ósiw degenda adamlardıń talap - mútájliliklerin qanaatlandırıw ushın zárúr bolǵan materiallıq ónim hám xızmetlerdi, yaǵnıy barshe ónimlerdi islep shıǵarıwdıń kóbeyip barıwı túsiniledi. Ekonomikalıq ósiw tek ǵana tutınıw buyımları, bálki islep shıǵarıw quralları, yaǵnıy resurslardı da kóbinese islep shıǵarıwdı ańlatadı, sebebi ósiw jámiyet aǵzalarınıń tutınıwın qanaatlandırıw menen sheklenbey, keleshekte islepshıǵarıwdı rawajlantırıw arqalı keleshektegi tutınıwdı qanaatlandırıwdı da móljelleydi.

Sotsiallıq - ekonomikalıq ózgerisleriniń ulıwma maqsetin belgilep alıw házirgi reformalastırıw strategiyasınıń baslanǵısh tochkası bolıp xızmet qıladı.

Ekonomikalıq ósiw jámiyattegi islep shıǵarıw kólemin xalıqtıń jan basına jartılǵan ónimler hám xızmeler kóleminiń artıp barıwı menen ólshenedi. Bul haq-qında Prezidentimiz

I.A.Karimov «Bunda biz oraylastırılǵan adminstrativbuyrıqpazlıqqa tiykarlanǵan ekonomikadan, bazar ekonomikasına ótiw – eski xojalıqtı júritiw mexanizmin tek ǵana jańalaw yaki jetilistiriw emes, bálki bir sapa jaǵdayınan ekinshi sapa jaǵdayın ótiw ekenligin qayta - qayta aytıp ótilgen. Bul bir ekonomikalıq qatnasıqlar hám shólkemlik

– basqarıw sistema-larınıń basqa ekonomikalıq qatnasıqları menen almasıwı bolıp tabıladı». ([4],186 bet).

Ekonomikalıq ósiwde jámiyettiń ekonomikalıq quwatı artadı, kelejek ushın isenimliortalıq tayarlanadı. Ekonomika ósip baratırǵan sayın jańa payda bolıp atırǵan kóteriliw turǵan mútájliliklerdi qanaatlandırıw imkanı júzege keledi.

Ózbekstandı ullı keleshegi mámleketi bolıwı ushın onıń ekonomikanı jedel ósiriw ekonomikanıń ústinlikke iye bolıwı shárt.

Ekonomikalıq ósiw ne menen ólshenedi?

Ekonomikalıq ósiw bir jıl ishinde jaratılǵan jalpı milliy ónimniń, milliy dáramattıń hám sap paydanıń kópeyiwi bilan yaki xalıqtıń jon basınıń ósiwi menen ólshenedi.

Soǵan qaray, ekonomikalıq ósiwdiń bárshe kórinisi jıllıq ósiw pátleriniń protsenttegi

ólshemide tolıq óz kórinisin tabadı: Onı tómendegiler menen esaplaw múmkin:

Eó = [(JIÓaǵımdaǵı dáwir - JIÓbazis dáwir ) / JIÓbazis dáwir] * 100%

bul jerde:

Eó - ekonomikalıq ósiw páti, protsentte;

JIÓbazis dáwir - salıstırılıp atırǵan dáwir (jıl)daǵı real JIÓ kólemi;

JIÓaǵımdaǵı dáwir - hárekettegi dáwir (jıl) daǵı (usı dáir) real JIÓ kólemi.

Ekonomikalıq ósiwge tásir kórsetiwshi faktorlardı shártli ráwishte eki toparǵa ajıratıwmúmkin. Birinshi topar faktorları ekonomikanıń muǵdarlıq ósiw potentsialın belgilep beredi, olar

usınıs faktorları dep te ataladı. Bul faktorlar tómendegilerden ibarat: 1.Tábiyiy resurslardıń muǵdarı hám sapası.

2.Jumısshı kúshi resurslarınıń muǵdarı hám sapası.

88

3.Tiykarǵı kapital, tiykarǵı fondlardıń kóńlemi hám sapası.

4.Texnologiya hám ilim texnika progressi.

Respublikamızda bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde ámelge asırılıp atırǵan «quramlı ózgerisler ekonomikalıq ósimniń sheshiwshi faktorına aylanıp baratır», - degen edi Prezidentimiz I.A.Karimov

Ekonomikalıq ósiwde resurslardı bólistiriw faktorları da óziniń iye bolsa – da, bul mashqalanı analizlewde tiykarǵı itibar usınıs faktorloarına qaratılıwı lazım. Ekonomikalıq ósiw templerine ólshew múmkin bolmaytuǵın faktorlar (islewdi qálew, isbilermenlik, xojalıqtaǵı tártip buzarlıqlar, miynetke sanalı jandasıw, awıl xojalıqtaǵı tábiyiy sharayat, tábiyiy apatlar h.b.t.) da tásir etedi.

Ekonomikalıq ósiw islep shıǵarıw processin keńeytirilgen usulda alıp barıw menen baylanıslı. Bul bolsa óz náwbetinde islep shıǵarıw qaysı faktorlar esabınan alıp barılatuǵınlıǵın sáwlelendiredi. Ulıwma ekonomikalıq ósiw eki túrli ekstensiv hám intensivturge bólinedi.

Ekstensiv turdegi ekonomikalıq ósiwge islep shıǵarıwdıń dáslepki texnikalıq tiykarı saqlanıp qalǵan halda islep shıǵarıw faktorları muǵdarınıń kóbeyiwi sebepli erisiledi.

Ekonomikalıq ósiwdiń intensiv turinde ónim islep shıǵarıw kólemin keńeytiriwge islep shıǵarıw faktorların sapası jaǵınan jetilistiriw jánede jetilistiriw jáne de progresssiv óndiris

ásbapların hám jańa texnikanı qollanıw, jumıs kúshiniń qániygeligin arttırıw, bar bolǵan óndiris potentsialinan jaqsiraq nátiyjeli paydalanıw joli menen erisiledi. Bul jaǵdayda óndiris nátiyjeligi

óndiristiń aldınǵı dárejesine salıstırǵanda artadi, miynet ónimdar-lıǵı kóteriledi.

Hár bir jámiyette ekonomikalıq ósiw sol jámiyettegi óndiristiń kólemi menen ólshenedi. Ol mámlekettiń real ulıwma óniminiń yamasa real milliy dáramattıń ósiwinde sáwlelendirildi.

Ilim - texnikanıń rawajlanıwı miynet ónimdarlıǵı hám ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewshi tiykarǵı faktor bolıp tabıladı. Texnikannıń rawajlanıwı óziniń ishine tek ǵana islep shıǵarıwdıń pútkil jańa usıllarınan emes, bálki basqarıw hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń jańa formalarınan turadı. Tálim hám tájriybeli tayarlıq miynet ónimdarlıǵın asırıdı hám nátiyjede miynet iserliginde bánt bolǵanlardı bir qansha joqarı is xaqıǵa iye bolıw imkaniyatın beredi. Insan kapitalına investiciyalar qoyıw yaki olardıń tájriybelerin asırıw, ilim - pán jetiskenliklerin

óndiriske jalıp etiw miynet ónimdarlıǵın asırıwdıń tiykarǵı quralı esaplanadı. Házirgi dáwirdi respublikamız xalıq xojalıǵında bánt bolǵanlardıń 90% ke jaqını joqarı hám orta arnawlı tálimge iye. Ámeliy turmısta ekonomikalıq ósiwdi toqtatıp turıwshı faktorlar bar, olar miynet qorǵawı, áirap - ortalıqtıń pataslanıwı hám soǵan uqsas jaǵdaylar nátiyjesinde kelip shıǵadı.

Ekonomikalıq rawajlanıw templeri haqqında aytatuǵın bolsaq onıń máwsimleri-ne eń dáslep, sapa kórsetkishlerine kóbirek itibar qaratıw áhmiyetke iye.

Bunday ósiwler ekonomikamızda júz berip atırǵan sostavlı ózgerisler, onıń izshil hám turaqlı rawajlanıwı ushın xızmat qılıwshı, xalqımızdıń turmıs dáreje-sini rawajlantırıwǵa bir sóz benen aytqanda, ámeliy turmısımızdı jaqsılawǵa alıp keliwi múmkin.

89

2. Ekonomikalıq ósiw modelleri

Ekonomikalıq ósiw mámleket tábiyiy resurslarınıń muǵdarı hám sapasına, miynet resurslarınıń muǵdarı hám sapasına, investiciya resurslarına hám islep shıǵarıw texnologiyası uqsaǵan faktorlarǵa baylanıslı.

Ózbekstan Respublikasınıń ekonomikalıq ósiwi ushın jeterli dárejede shiyki zat ilmiy

óndiris kúshleri bar. Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A. Karimov aytqanınday: «Ózbekstan – keleshegi ullı mámleket», dep aytıwı ushın barshe tiykarı bar. Respublikada barlıq nárse de tábiyiy baylıqlar, ónimdarlı jer, qúdretli ekonomikalıq hám ilmiy texnikalıq , insanıy hám ruwqıy potentsial bar. Házirgi kúnde, shártli ráwishte, ekonomikalıq ósiw modellariniń 3 túrli teoriyası hám 3 túrli baǵdarların aytıp ótiw múmkin:

-Keynsshilik baǵdar;

-Neoklassik baǵdar;

-Tariyxıy – sotsial baǵda.

Ekonomikalıq ósiwdi birinshi máretebe Fridrix Kene óziniń ekonomikalıq tablitsasında

(1758 j.) kórgen edi. Ol milliy xojalıqtı ekonomikalıq sistema sıpatında sáwlelendirdi. Tek ǵana ol awıl xojalıǵında miynet, ónimli miynet hám onda qosımsha ónim jaratıladı degen pikirge tiykarlanǵan edi. Ol qosımsha ónim dep, awıl xojalıǵında ulıwma ónimniń tutınılǵannan keyin artıqshasın túsingen. Yaǵnıy tek ǵana awıl xojalıǵında ónimli miynet daramat keltiredi. Fridrix Kene awıl xojalıǵı ónimi ekonomikanıń basqa tarawlarına satıw jolı menen háreket qıladı degen.

1. Fridrix Kene tablitsası ámeliy áhmiyetke iye bolmasada, bunday baǵdardaǵı birinshi ekonomikalıq ósiw modeli edi. Dj. Keyns modeli jalpı talapqa tiykarlanadı. Jalpı talap teńlesken ekonomikalıq ósiwdi támiyinledi. Sotsial talap kapital qoyılmalar tiykarında qanaatlandırıladı hám daramat artıp baradı. Ol Domar modeline tiykarınan, kapital qarjılar daramatları ǵana emes, bálki islep shıǵarıw quwatlarınıń faktorı dep esaplanǵan. Kapital qarjılardıń ósiw dinamikası, jalpı talap hám jalpı usınıstıń teńsalmaqlıǵın támiyinleydi, sonıń menen birgelikte jańa islep shıǵarıw quwatların hám kapital qarjıların vujudga keltiradi. Domar modeli bir faktorlı hám bir túrli ónim islep shıǵaratuǵın tarawǵa tiykarlanǵan.

2. Xarrd modeli. Bu model akselerator teoriyasına tiykarlanǵan bolıp, ekonomika-lıq ósiwdi normal halda alıp barıw, daramat hám kapital qarjılarınıń qatnasına baylanıslı ekenligi analizlenedi. Yaǵnıy ol daromatlardıń balanslı ósiw norması kapital qarjılar menen baylanıslı ekenligin sáwlelendiredi. Akselerator teoriyasına tiykarlana, isbilermenlerdiń invesiciya menen baylanıslı bolǵan xızmet-leri analizlenedi. Xarrd eki túrli shart - sharayailardan kelip shıǵadı. Birinshisi: toplaw dárejesiniń ósiwi menen daramat dárejesiniń ósiwi (ARS=MRS) bolsa, ekinshisi kapital qarjılar kóleminiń artıwı menen daramat muǵdarınıń artıwı esaplanadı.

Xarrd erkin isbilermenlik xızmeti sistemasın joqarı dárejede rawajlanıwı ushın mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı shárt degen pikirdi ilgeri surdi.

Neoklassik model eki model hám onıń óz-ara baylanıslı ekenliginen paydala-nadı.

Neoklassik modelindiń tiykarǵı analiz quralı óndiris funkciyası esaplana-dı (P. Duglas, X. Kobb). Avtorlar tiykarǵı kapitaldıń kóbeyiwi, islep shıǵarıw waqtı hám islep shıǵarıw kólemin analizlegen. Nátiyjede tómendegi sáwlelenedi:

Y A K L ,

bul jerde:

Y – islep shıǵarıw kólemi; K – kapital qárejetleri;

L – jumısshı kúshi qárejetleri;

al, hám - islep shıǵarıw kóleminiń jumısshı kúshi hám kapital qárejetleriboyınsha elastiklik koeffitsienti.

A – turaqlılıq koeffitsienti;

90