Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)

isbilermenlik qábileti, yaǵnıy istiń kózin biliwi bolıp tabıladı. Egerde isbilermen isti qalay alıp barıwdı bilmese, ol qansha qarjıǵa iye bolmasın, nızam onı qorǵamasın, bári bir ol jumıstı alıp bara almaydı. Sonlıqtan da isbilermenlik joqarı tájiriybeni, tereń bilimdi, basqarıw uqıplılıǵın, qánigeli jumıs kúshin talap etedi.

Isbilermen bazardıń tiykarǵı qatnasıwshısı túrinde bazardıń jaǵdayı hám dárejesin óziniń dıqqat orayına tarta biliw qábiletine de iye bolıwı lazım. Sebebi isbilermenliktińtiykarǵı shártleri bazardı toltırıw, al maqseti payda alıw.

Isbilermenlik rawajlanbasa ekonomikalıq ósiwde bolmaydı. Isbilermenlik onıń qanday da bir maqsetke qaratılǵan xızmeti bolǵanlıqtan, ol ekonomikalıq qatnasıq sıpatında óziniń princip hám qaǵıydalarına iye. Olar tómendegilerden ibarat:

1). Menshik qatnasıqlarınıń qatnasıwshısı bolıw, óndiris faktorlarına iyelik etiw.2). Ekonomikalıq erkinlikke iye bolıw.

3). Ekonomikalıq háreketler ushın juwapkershilikti óz moynına alıw hám jumıstıń nátiyjeligine juwap beriw.

4). Payda alıwǵa umtılıw.

5) . Kommerciyalıq sırǵa iye bolıw.

6). Báseki gúresine qatnasıw hám bazarda nızam tiykarında hadal básekilesiw.7). Aldawshılıqqa jol bermew, hadallıq penen xızmet etiw.

8). Ekonomikalıq táwekelshilik. 9).

Nızam qaǵıydalarǵa boysınıw.

10). Isbilermenlikte ózin-ózi basqarıw.

Isbilermenlik mámlekettiń qatnasıwısız, onıń járdemisiz rawajlanbaydı. Mámleket salıqlar, subvenciyalar, eksport jeńillikleri, sonday-aq óziniń esabınan pulsız ulıwma bilim beriw arqalı isbilermenlikti qollap quwatlaydı. Isbilermenlik penen shuǵıllanıwshılar patent hám litsenziyalarǵa iye bolıwları tiyis.

Patent - bul jeke tártipte isbilermenlik penen shuǵıllanıwǵa berilgen guwalıq. Ol mámleketlik finans shólkemleri tárepinen beriledi.

Litsenziya -patentten paydalanıwǵa berilgen ruqsatnama.

2. Kárxananıń tiykarǵı formaları

Bazar ekonomikası jaǵdayında tiykarǵı tovar óndiriwshi bolıp, kárxanalar xızmet etedi. Isbilermenlikte kárxanalardan baslanadı. Kárxana óz aldına, óz ıqtıyarı menen xojalıq júrgiziwshi subekt. Ol qanday menshikke tiykarlanıwına qaramastan bazar ushın xızmet etedi. Kárxana satıwshı sıpatında bazarǵa óz tovarların shıǵaradı, al qarıydar sıpatında óndiriske kerekli bolǵan resurslardı satıp aladı.

Kárxana xojalıq júrgiziwshi subekt sıpatında ekonomikalıq ǵárezsizlikke iye. Ol tiykarǵı ekonomikalıq mashqalalardı ózi sheshedi. Bazarǵa qarap is tutadı. Rejeli ekonomikadan bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde kárxananıń erkinligi sheklengen boladı.

Kárxanalar mámleketlik menshikte bolmasa da mámleket qadaǵalawında boladı. Olar xızmet túrin tańlawda erkin bolmaydı. Biraqta olar ástelik penen bazar qatnasıqlarına óte baslaydı. Kárxanalardıń menshik formaları hám xojalıq júrgiziw usılları hár qıylı. Xızmet kórsetiwine qarap kárxana kishi, orta hám iri kárxanalar bolıp bólinedi.

Kárxanalar óz náwbetinde kishi, orta hám iri biznestide shólkemlestiredi. Kishi hám orta biznes bazar ekonomikası jaǵdayında hár qanday jaǵdayǵa tez beyimlese aladı, onıń ushın pul tabıw ańsat, bul jerde ekonomikalıq mápler arasında úylesimlikte joqarı dárejede boladı.

71

3. Menedjment hám marketing

Kárxanalardıń nátiyjeli jumıs islewi olardı basqarıw menen tıǵız baylanıslı boladı. Házirgi waqıtta kárxanalardı basqarıwda menedjmenttiń roli áhmiyetli. Menedjment -

bul bazar ekonomikası jaǵdayında kárxananı basqarıw forması bolıp tabıladı. Ol firmanıń óndirislik xızmetlerin rejelestiriw, miynet jaǵdayın shólkemlestiriw, sawda jumısların júrgiziw, firmanıń keleshegin belgilew, oǵan jetiw ilajların ámelge asırıw hám firmanıń ekonomikalıq potentsialın basqarıw sıyaqlı wazıypalardı orınlaydı. Menedjmenttiń tiykarǵıorganları marketing esaplanadı.

Marketinng - bul firma xızmetin bazar talabına muwapıqlastırıw. Marketing tek ǵana bazar jaǵdayın esapqa alıw emes, al qarıydarlardıń talabına da tásir etiw. Sonday-aq reklama quralları, kórgizbe yarmarkası ilajları sıyaqlı qarıydarlarǵa ekonomikalıq tásir kórsetiw sistemasınıń quralı bolıp tabıladı. Marketing tovar hám xızmetler bazarın úyreniw hám boljaw, tutınıwshılardıń talabın analizlew sıyaqlı wazıypalardı orınlaydı. Marketingtiń orınlaytuǵın wazıypaları óndiris hám sawdanıń kólemine, tovardıń túrine sonday-aq bazardaǵı talap hám usınısqa qaray anıqlanadı.

AQSh – ta menedjer kadrlardı tayarlaw hám qayta tayarlaw

Professional menedjerlerdi tayarlaw boyınsha AQSh – ta 1500 joqarı oqıw orınları shuǵıllanadı. 1987 jılı AQSh – ta 240 mıń biznes baǵdarında bakalavr (yaǵnıypitkeriwshilerdiń 24%) hám 70 mıń magistr administrativ jumısshılar (yaǵnıy magistrler dárejesinde pitkeriwshilerdiń 25% - in quraydı).

Menedjment qániygeligine kásibin baǵdarlaw ushın Amerika universitet-lerinde oqıytuǵın studentlerdiń 25%-tin, al magistrlerdiń de 25% -tin quraydı.

1985 jılı AQSh – ta menedjerlerdi oqıtıwdıń barlıq formaları ushın 60 mlryad dollar jumsalǵan, sonıń ishinde 13 mlryadı menedjerlerdiń qániygeliklerin jetilistiriw ushın qaratılǵan.

AQSh hám Yaponiya mámleketleriniń firmalarında menedjerlerdiń qániyge-liklerin qániygelestiriwge kúshli itibar berilgen. Mısalı ushın, Amerikadaǵı «IBM» firması 1986 jılı óziniń xızmetshilerin qayta tayarlaw hám oqıtıwǵa 750 mln dollar jumsaǵan. Bul maqsetlerge erisiwdiń eń joqarı qurılması (dárejesi) bolıp profecionallıq tayarlıq esaplanadı.

Al, Yaponiyada bolsa firmalar bir xızmetshige esaplaǵanda Amerikadaǵı firma-larǵa qaraǵanda 3–4 ese kóp qárejet jumsaydı. Yaponiyada úzliksiz bilim alıw óndiris processiniń ajıralmas bólegi bolıp esaplanadı. Mısalı ushın, Yaponiyada háptesine 8 saat oqıwǵa ajıratılsa, sonıń ń saatı jumıs kúni esabınan, al 4 saatı bolsa bilim alıwshınıń jeke óziniń esa-bınan dep anıqlanǵan.

AQSh – ta qániygelikti jetilistiriw hám qayta tayarlaw sisteması kelesi kóriniste beriledi:

1.Universitet hám biznes mektepler. AQSh – ta 150 bunday kurslar bar bolıp, onda hár jılı 10 mıń adam oqıydı. Firmalardıń bunday oqıw túrine jumsaytuǵın qárejetleri jılına shama menen 16 mlryad dollardı quraydı.

2.(American Management Assosiation) Amerikanıń menedjerler assosaciyası

jılına 2000 nan kóbirek seminar hám kurs ótkerilip, bunda 100 mıńǵa jaqın menedjerler (tómengi hám orta dárejedegi personallar) oqıydı.

3.Assosaciya 192q jılı dúzilip, onıń shtat birliginde 900 adam hám ó00 adam kurs, seminar hám konferenciyalar ótkeriw ushın sırttan shaqırıladı.

4.Keshki kurslar. AQSh –ta 100 ge jaqın bolıp, bularda oqıwǵa firmalar esabınan tólenedi.

5.Menedjerlerdiń qániygeliklerin joqarılatıwdı firmalar ishinde joqarılatıw kursı.

Mısalı ushın, «Kseroks» firmasınıń oqıw kompleksi jılına 12 mıń adam oqıta aladı.

Bunday kompleksler: «IBM», «Vestern elektrik», «Djeneral motors» firmalarında da ózleriniń oqıw programmaları boyınsha jumıs alıp baradı.

6.Kolledj, universitet, oqıw orayları janındaǵı qániygelikti jetilistiriw orayları.

Bunday oraylar AQSh – ta 400 ge jaqın (sonıń ishinde «IBM» firması da kiredi).

72

7.«IBM» hám «Doeneral Motors» firmalarında universitet hám biznes mektepler menen kóp jıllıq qániygelikti jetilistiriw shártnamaları háreket etedi.

8.Jumıs ornında qayta tayarlaw. Konkret xojalıq jaǵdaylarında analiz etiw tiykarında oqıp atırǵan jumısshılardıń gruppasın dúziwdi talap etedi. Bunday usıllardan «IBM», «Djeneral Motors», «Xyullet-Pakkard» hám «Boyng» firmaları keńnen qollanadı.

9.Jer júzlik sawda-satıq Amerika institutlarınıń keshki mektebi, bul mektep óziniń 3 orayında 45 kurstı usınıs etedi. Sabaqlar háptesine 1-2 ret, ulıwma 3 –ten 15 sabaqqa shekem ótiledi. Bunda oqıwshılar ushın 1- kurstıń oqıw bahası 80$ dollardan 490$ dollarǵa shekm belgilengen.

Tiykarǵı tayanısh sózler

Isbilermenlik xızmeti - payda alıw maqsetinde táwekelshilik penen hám de nızam-lar sheńberinde óz initsiativası menen ámelge asırılatuǵın ekonomikalıq xızmet.

Akciya - bul onıń iyesi sheriklik jámiyeti kapitalına óziniń belgili bir bólegin qosqanlıǵı hám onıń paydasınan divident formada dáramat alıw huqıqı barlıǵına guwalıq beriwshi qımbat bahalı qaǵazlar bolıp tabıladı.

Menedjment - kárxananı basqarıw forması.

Marketing - bazar jaǵdayın úyreniw hám aldın ala boljaw. Dividend - akciya iyesi ózlestiretuǵın dáramattıń túri.

Patent -bul jeke tártipte isbilermenlik penen shuǵıllanıwǵa berilgen guwalıq. Litsenziya-patentten paydalanıwǵa berilgen ruqsatnama.

Tákirarlaw ushın sorawlar.

1)Isbilermenlik xızmetin táriyplep beriń?

2)Biznes hám isbilermenliktiń ayırımashılıǵı nede?

3)Isbilermenliktiń formaların hám olardıń qásiyetlerin kórsetiń?

5)Menedjment hám marketingting mazmunın túsindiriń?

ÁDEBIYaTLAR :

1.Uzbekiston Respublikasi konstituciyasi.T.1992 y.18-19 betlar. 2.Uzbekiston Respublikasining konuni. «Uzbekiston Respublikasida

mulkchilik tugrisida». Uzbekiston Respublikasi Konun va

Farmonlar.T.1992,1994 yillar.

3.Uzbekiston Respublikasining konuni. «Davlat tassarufidan chikarish va xususiylashtirish tugrisida».Uzbekiston Respublikasi Konun va

Farmonlar.T.1992,1994 yillar.

4.I.A.Karimov. Uzbekiston XXI asr busogasida: xavsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va tarakkiyot kafolatlari. T. 1997 y. 2-bob. 197-199, 245-272 betlar.

5.I.A.Karimov. Uzbekiston XXI asrga intilmokda T. 1999 y. 33 bet.

6.M.Rasulov Bozor iktisodiyoti asoslari. T. 1999 y. 244-272 betlar.

7.Sh.Sh.Shodmonov Iktisodiet nazariyasi T. 2002 y. 180-205 betlar.

73

4. Ekonomikalıq shıǵınlar túsinigi, olardıń túrleri hám quramı

Bazar qatnasıqları jaǵdayında hár qanday kárxananıń baslı maqseti joqarı payda alıwdan ibarat bolıp esaplanadı.

Bul maqsetke erisiwdiń real múmkinshilikleri óndiris shıǵınları hám sol kárxana islep shıǵarǵan ónimge bolǵan talaptıń dárejesine baylanıslı. Ádette shıǵınlar degende ónim islep shıǵarıw ushın sarplanǵan qárejetler túsiniledi. Óndiris shıǵınların jámiyetlik kóz-qarastan hám kárxana kóz qarasınan alıp qaraw kerek. Jámiyetlik óndiris shıǵınları ónim óndiriw ushın sarplanǵan tolıq miynet qárejetlerine teń boladı. Al ónim óndiriw ushın kárxana esabınan sarplanǵan shıǵınlar kárxananıń óndiris shıǵınları dep ataladı.Marksistlik teoriya kóz-qarasınan alıp qaraǵanda óndiris shıǵınları sol ónimdi óndiriw ushınsarplanǵan shiyki zat, material, janılǵı, xızmet haqı qárejetlerinen ibarat bolıp tabıladı. Al házirgi waqıtta bolsa, ekonomistler óndiris shıǵınların resurs-lardıń sheklengen-ligi menen baylanıstırıp kórsetedi.

Ekonomikalıq shıǵınlar - bul firma tárepinen resurslardı jetkerip beriwshi-lerge tólenetuǵın haqı bolıp tabıladı.

Óndiris shıǵınları ishki hám sırtqı óndiris shıǵınları bolıp bólinedi. Sırtqı óndirisshıǵınları- shiyki zat, material, janılǵı ushın yaǵnıy kárxana ózi islep shıǵarmaytuǵın resurslar ushın tólenetuǵın qárejetler bolıp tabıladı.

Al, ishki óndiris shıǵınlarına kárxana ishindegi qárejetler kiredi. Mısalı, kárxana iyesi ózine

ózi xızmet haqı tólemeydi, imárat ushın arenda haqısın almaydı yamasa sawda ushın qárejet jumsaǵan bolsa onnan protsent almaydı. Biraq firma iyesi normal payda kóriwi tiyis. Eger ol bul paydanı almasa, islemegende bolar edi. Kárxana iyesi alatuǵın normal payda da óndiris shıǵınlarına kiredi.

Óndiris shıǵınlarınıń muǵdarı óndirilgen ónimlerdiń kólemine baylanıslı boladı. Óndiris kólemi artsa, óndiris shıǵınları da kóbeyedi. Usıǵan baylanıslı óndiris shıǵınların turaqlı hám ózgermeli óndiris shıǵınları dep ekige bólemiz.

Turaqlı óndiris shıǵınları - bul óndiris kólemine ǵárezsiz ráwishte jumsalatuǵın qárejetler bolıp tabıladı. Mısalı, renta tólewleri, amortizaciya ajıratpaları, qamsızlandırıw tólemleri, basqarıwshı xızmetlerge tólenetuǵın haqı hám t.b. Bul qárejetler hátte kárxanada ónim islep shıǵarılmaǵan jaǵdayda da jumasaladı.

Ózgermeli shıǵınlar dep - óndiris kólemine qarap ózgerip turatuǵın shıǵınlarǵa aytıladı.

Olarǵa máselen, shiyki zat, janılǵı, transport, óndiriw-shilerge tólenetuǵın xızmet haqı hám t.b. kiredi.

Turaqlı hám ózgermeli shıǵınlardıń jıyındısı ulıwmalıq óndiris shıǵın-ların payda etedi.

5. Kárxananıń xojalıq xızmetiniń nátiyjeleri. Payda norması hám massası

Hár qanday kárxanada ulıwmalıq óndiris shıǵınları menen birge ónimniń bir-birligi esabına sarplanatuǵın shıǵınlarda esapqa alınadı. Ónimlerdi óndiriw ushın sarplanǵan shıǵınlardıń aqshalay forması ónimniń ózine túser qunı dep ataladı. Ónimniń ózine túser qunı shiyki zat, materiallar, energiya, janılǵı, xızmet haqı sıyaqlı bir qatar elementlerden quralǵan.

Kárxana ádette joqarı nátiyjege erisiw ushın, yaǵnıy payda alıw ushın ónimniń ózine túser qunın arzanlatıwı kerek. Ónimniń ózine túser qunın arzanlatıw bir neshe faktorlarǵa baylanıslı boladı.

Eń aldı menen ónim óndiriw ushın sarplanatuǵın shiyki zat, materiallardan únemli paydalanıw dárejesine baylanıslı boladı. Ónim birligine sarplanatuǵın qárejetlerdi azaytıw arqalı ónimniń ózine túser qunın arzanlatıwǵa erisiledi.

Ónimniń ózine túser qunı miynet ónimdarlıǵınada baylanıslı boladı. Sonday-aq ol kárxanada jańa texnika hám texnologiyalardan paydalanıw dárejesine baylanıslı jaǵdayda ózgerip turadı.

Ónimniń ózine túser qunı qanshelli arzan bolsa, kárxananıń alatuǵın paydasıda sonshelli joqarı boladı.

74

Payda - bul kárxanalar aqırǵı is nátiyjeligin sáwlelendiriwshi eń áhmiyetli kórsetkishlerdiń bir bolıp tabıladı. Ol kárxanalardıń ulıwma dáramatlılıǵınan ulıwma shıǵınlardı alıp taslaǵannan qalǵan bólegine teń. Házirgi waqıtta payda kategoriyası bayınsha bir qatar anıqlamalar ushırasadı. Olardan:

1)Payda - bul óndiris faktorların paydalanıwdan alınatuǵın dáramat.

2)Payda - isbilermenlik xızmeti ushın tólenetuǵın haqı.

3)Payda - oylap tabıwshılıq, firmanı basqarıwdaǵı uqıplılıq ushın tólenetuǵın haqı.

ń. Payda táwekelshilik ushın tólenetuǵın haqı h.t.b. Hár qanday kárxana yamasaisbilermendi alınatuǵın paydanıń muǵdarı qızıqtıradı.

Álbette, paydanıń absolyut muǵdarına qaray kárxana iskerligi haqqında tolıq juwmaqshıǵarıw múmkin emes.

Tolıq juwmaq shıǵarıw ushın paydanıń qansha qárejet sarplaw esabına alınǵanlıǵın biliw kerek.

Kárxanalardıń alǵan paydasın sarplaǵan qárejetlerge salıstırıw arqalı payda norması anıqlanadı.

1 = (RM / F) * 100%

Bul jerde:

1 - payda norması;

RM

F - sarplanǵan kapital.

6. Kommerciyalıq shıǵınlar hám kommerciyalıq payda

Kommerciyalıq tar mániste sawda menen shuǵıllanıwdı kórsetedi. Kommerciya hár qanday iskerlik sıyaqlı belgili qárejetlerdi talap etedi. Sawda da islewshiler xızmet haqı aladı, tovarlardı alıp-satıw, olardı tasıp keltiriw, qarıydarǵa jetkerip beriw belgili dárejedegi materiallıq hám miynet qárejetlerin talap etedi. Materiallıq shıǵınlarǵa imaratlar, mashinalar, transport, amortizaciya, ijara haqı, hár qıylı materiallar, janılǵı hám energiya qárejetlerikiredi.

Qárejetlerdiń úlken bólegin reklama shıǵınları quraydı. Mısalı, Moskvada olimpiyada otkerilgen jılı ―Koka-kola‖ firması reklama ushın 342 mln dollar sarıplanǵan. Kommersantlar ózleriniń daramatlarınan hár qıylı salıqlardı tólewdi, bulda shıǵınlarǵa kiredi. Kommerciyalıq shıǵınlar turaqlı hám ózgermeli shıǵınlar bolıp ekige bólinedi. Tuwraqlı shıǵınlar - bul kommersant iskerligi ǵárezsiz túrde aldın ala belgilep qoyılǵan shıǵınlardan turadı, ózgermeli shıǵınlar hár qıylı faktorlar tásirinde ózgerip turadı. Bunda baha tiykarǵı orındı iyeleydi. Qárejetlerdi qáliplestiriwshi shıǵınlar resurslar bahasına baylanıslı boladı. Xızmet haqıda usınday shıǵınlarǵa kiredi.

Tek ǵana alıw - satıw islerine yaǵnıy tovarlardı aqshaǵa almasıwǵa xızmet qılatuǵın shıǵınlar naq kommerciyalıq qárejetleri dep ataladı.

Kommerciyalıq paydada basqa payda sıyaqlı qosımsha ónimniń bir bólegi bolıp esaplanadı. Kommerciyalıq payda ózinde deregi hám qáliplestiriw mexanizmi boyınsha ǵana emes, al

ózlestiriw subektleri boyınsha da ajıraladı.

Kommerciyalıq paydanı óndiriwshi firmalar ózlerinde ózlestiriwi múmkin. Bunda óz qarıydarları menen tikkeley baylanıs ornatıp, qárejetlerdiń hámmesin ózleri kóteredi.

Sawda da dáldalshı qatnasqanda paydanı kommersant ózlestiredi. Kommerciyada normal payda, ekonomikalıq payda hám omad paydası boladı. Bazar ushın normal payda bolıwı shárt, biraq kapitallar sawdadan shıǵıp ketpewi ushın ekonomikalıq payda zárúr hám ol bazarda qosımsha resurslar keliwin támiyinleydi. Sonlıqtanda bazardıń úzliksiz islep turıwı ushın baha hesh bolmaǵanda normal paydanı támiyinlewi kerek. Satıwshı bunday paydanı alıwı ushın baha qárejetlerge kirgiziledi. Ámelde baha qárejetleri joqarı bolıwı da múmkin. Bundayjaǵdayda ekonomikalıq payda alınadı. Bazardaǵı kútilmegen payda omad paydası dep ataladı.

75

Bundan payda bazarda qolaylı jaǵdaylar júzege kelgende alınadı. Kommerciyalıq payda norması hár qıylı faktorlardıń tásirinde ózgerip turadı.

1.Bazardaǵı bahanıń dárejesine

2.Sawda aylanısınıń tezligine

3.Almasıw qárejetleriniń muǵdarına qaray.

Kommerciyalıq payda normasın eki usıl járdeminde anıqlawǵa boladı.

1. PN = (PM / Q) * 100%

Bul jerde:

Pn -payda norması;

PM –payda muǵdarı; Q-qárejetler

2. PN = (PM / Q) * 100%

Bul jerde:

K-sawdaǵa qosılǵan kapital

Tiykarǵı tayanısh sózler.

Óndiris shıǵınları - Tovar hám xızmetlerdi óndiriske hám tutınıwshılarǵa jetkerip beriwgejumsalǵan barlıq qárejetler.

Tuwraqlı shıǵınlar - Óndiris kólemine tásir kórsetpeytuǵın, ol ózgergendede muǵdarı ózgermeytuǵın shıǵınlar.

Ózgermeli shıǵınlar -Óndiris kóleminiń ózgeriwine tásir etetuǵın shıǵınlar.

Payda - ulıwmalıq dáramattan ketken barlıq shıǵınlardı alıp taslaǵannan keyingi qalǵanbólegi.

Naq kommerciyalıq qárejetleri - alıw-satıw islerine yaǵnıy tovarlardı aqshaǵa almasıwǵaxızmet qılatuǵın shıǵınlar ataladı.

Tákirarlaw ushın sorawlar.

1.Ekonomikalıq shıǵılar degen ne?

2.Kárxana paydası qalayınsha anıqlanadı?

3.Payda norması degen ne hám ol qalayınsha anıqlanadı?

4.Paydanıń muǵdarına tásir kórsetiwshi qanday faktorlardı bilesiz?

5.Kommerciyalıq shıǵınlardı mısallarda túsindiriń?

ÁDEBIYaTLAR:

1.Uzbekiston Respublikasining konuni. Uzbekiston Respublikasida mexnatni muxofaza kilish tugrisida. Uzbekiston yangi konunlari. T. 8-tom 1994 yillari.

2.«Uzbekiston Respublikasida mulkchilik tugrisida». Uzbekiston

Respublikasi Konun va Farmonlar.T.1994 y.

3.«Uzbekiston Respublikasida bankrotlik tugrisida». Uzbekiston yangi konunlari T. 1997 y.

4.I.A.Karimov. Uzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida. T. 1995 y. 183-184 betlar.

5.I.A.Karimov. Uzbekiston XXI asrga intilmokda. T. 1999 y. 34 bet.

6.Sh.Shodmonov Iktisodiyot nazariyasi T. 2002 y. 10-11 boblar, 205-226 betlar.

7.N.Beknazov, Yu.K.Yuldoshev Bozor iktisodiyoti nazariyasi. T. 1993y.30-41 betlar.

76

9 -1. - tema: Agrar qatnasıqlar hám agrobiznes 1. Agrar qatnasıqlar hám olardıń ózgeshelikleri

Ekonomikalıq nızam hám kategoriyalar ekonomikanıń barlıq tarawlarında ámel qıladı. Biraq islep shıǵarıw tarawlarınıń ózine táns ózgeshelikleri, olardaǵı sotsial - ekonomikalıq sharayatlar turlishe bolǵanlıǵı sebepli, ekonomikalıq qatnasıqlar hám ózine tánligi menen ajıralıp turadı. Ásirese, bunday ózine tánligi agrar tarawındaǵı ekonomikalıq qatnasıqlarda anıq kórinedi. Sebebi, bul tarawda islep shıǵarıw basqa tarawlardaǵı islep shıǵarıwdan kóp tárepten ajıralıp turadı.

Agrar tarawda jámiyat ushın zárúr bolǵan azıq - awqat ónimleri hám sanaat tarawları ushın shiyki zat islep shıǵarıladı. Ulıwma alǵanda, awıl xojalıǵı ekonomikanıń tiykarǵı tarawı esaplanadı. Ásirese, respublikamızda agrar tarawda islep shıǵarıw muǵdarı, xalıqtıń bántligi, eksport quwatı boyınsha ekonomikanıń iri tarawı esaplanadı. Sonıń ushın xalıqtıń turmıs dárejesi onıń parawanlıǵı, sonday-aq, ekonomikanıń basqa tarawlarınıń rawajlanıwı hám tek ǵana agrar tarawınıń jaǵdayı hám onıń rawajlanıw dárejesine baylanıslı. Respublikamız Prezidenti

I.A.Karimov aytıp ótkenindey, «Respublika sanaatınıń kópshilik tarawların, sonıń ishinde, paxta tazalaw, toqımashılıq, jeńil sanaatı, azıq - awqat, ximiya sanaatın, awıl xojalıǵı mashinasazlıǵın hám basqalardı (olar pútin sanaat potentsialınıńyarmına jaqının quraydı) rawajlandırıw perespektivaları, olardıń quramalı ótiw dáwirindegi ekonomikalıq, finanslıq jaǵdayı tuwrıdan - tuwrı awıl xojalıǵına baylanıslı». ([4].226 bet). Sonıń ushın agrar siyasat mámleketimiz ekonomikalıq finanslıq siyasatınıńtiykarǵı buwını esaplanadı.

Awıl xojalıǵında islep shıǵarıw kóp tárepten jer menen baylanıslı. Sonıń ushın jerge iyelik etiw, biylik etiwdi shólkemlestiriw hám onnan paydalanıw menen baylanıslı bolǵan qatnasıqlar agrar qatnasıqlar delinedi. Bul qatnasıqlardıń obyekti - jer, subekti bolsa jer iyeleri esaplanadı. Respublikamızda jer mámleket múlki bolıp, ol uzaq múddetke paydalanıwǵa tapsırıladı. Jerdi qanday da bir waqıttqa ijaraǵa beriw arqalı tovarǵa aylanıwı jerde hár qıylı múlkshiliktiń payda bolıwı, jerdiń isbilermenlik obyekti bolıwı, jerdiń girewge qoyılıwı, jerge renta túrinde pul

óndiriliwi agrobiznestiń arnawlı xızmet túrine aylanıwı bazar menen baylanıslı.

Awıl xojalıǵında tákirar islep shıǵarıwdıń basqa tarawlardaǵı islep shıǵarıw-dan jáne bir parqı sonda, awıl xojalıǵında islep shıǵarıw processi tuwrıdın - tuwrı tiri janzatlar, yaǵnıy jer, ósimlik dúńyası hám sharwa malları menen baylanıslı boladı. Bul bolsa óz náwbetinde ekonomikalıq nızamlardı tábiyiy nızamlar menen tıǵız baylanıslı bolıwın ańlatadı. Sonıń ushın awıl xojalıǵında islep shıǵarıw eki jaqlama xarakterge iye deyiledi, yaǵnıy birinshiden, bul ekonomikalıq process bolıp, insan miynetiniń nátiyjesinde júz beredi; ekinshiden, tábiyiy biologiyalıq process bolıp, ónim jetistiriwdi tábiyiy faktorlar bolıwı klimat sharayatı, hawa - rayınıń jaǵdayı, topıraqtıń tábiyiy qásiyetlerine baylanıslı. Sonıń menen birge awıl xojalıǵındaǵı ózine tán ózgesheliklerden jáne biri jerdiń jeke islep shıǵarıw quralı ekenligi esaplanadı, yaǵnıy bunda jer hám miynet quralı, hám miynet predmeti sıpatında qatnasadı, islep shıǵarıw processinde bolsa jerden paydalanıw dáwrinde ol jelinbeydi hám tozbaydı, awılxojalıǵında islep shıǵarıw processiniń máwsimlik xarakterge iye. Bul bolsa awıl xojalıǵında bánt bolǵan islep shıǵarıw qurallarınan paydalanıwdı da máwsimge baylanslı etip qoyadı. Joqarıda kórsetip ótilgenindey jer awıl xojalıǵında tiykarǵı islep shıǵarıw quralı esaplanadı. Lekin hár qanday ekonomikalıq resurs uqsaǵan ol sheklengen bolıp, onı islep shıǵarıw múmkin emes. Jerdiń paydalılıǵın asırıw ushın oǵan sarp etilgen investiciya qarjıları tiykarında ónimniń ónimdarlıǵın kóbeytiw múmkin.

Jerge xaqı tólew menen málim múddette paydalanıw esabınan kelip shıǵatuǵın ekonomikalıq baylanıslar ijara qatnasıqları deyiledi. Jer iyesi ijaraǵa beriwshi, jerge tóginberiwshi bolsa ijaraǵa alıwshı esaplanadı hám olar ortasındaǵı hám ekonomikalıq qatnasıqlar ijara kelisimi arqalı bekkemlenedi.

Belgilengen múddet ishinde, kelisilgen qunda jerden paydalanılǵanlıǵı ushın tóleytuǵın xaqı ijara xaqı deyiledi.

77

Ijara haqı menen jer rentası bir – birinen parq qıladı. Ijara haqı tek ǵana ijara alǵan jerden emes, bálki sol jerdegi miyweli tereklerden, tiykarǵı hám járdemshi imarat hámde jaylar qunın hám ózide sáwlelendiredi. Jer rentası bolsa jerden paydalanǵanı ushın jer iyesinetólenetuǵın haqı bolıp esaplanadı. Jer rentası ijara haqını belgilew ushın tiykar boladı. Onıń qunı tómendegi faktorlarǵa baylanıslı:

1.Jerdiń tábiyiy ónimdarlılıǵı;

2.Jerdiń tutınıwshılarǵa qaray jaylasıwı;

3.Oǵan sarp etilgen materiallıq hám miynet resurslarına ketken qárejet muǵdarı.

Jer rentası jer iyeliginiń ekonomikalıq jaqtan ámelge asırıw, yaǵnıy realiza-ciyalaw shárti bolıp, ol absolyut renta, differentsial (gruppalarǵa ajıratılǵan) renta hám monopol renta túrinde sáwlelenedi.

Absolyut jer rentası. Jer maydanlarınıń sheklengenligi sebepli, ijaraǵa beriletuǵın barlıq jer uchastkalarınıń sapasınan qattiy názer, jerden paydalanılǵanlıǵı ushın tólenetuǵın haqı absolyut jer rentası deyiledi. Bul rentanıń júzege keliw mexanizmi sonnan ibarat, jer iyeleri jerdi islewshi ijarashılarǵa paydalanıw ushın ijaraǵa beredi hám olardan paydalaǵanlıǵı ushın tólem aladı.

Eger jer ijaraǵa berilgende sol jerde hár túrli imaratlar, jaylar qurılǵan bolsa, olardıń ijara haqı ayrıqsha dara halında esaplanadı.

Differentsial renta. Jer uchastkalarınıń ónimdarlıǵı hám jaylasqan ornındaǵı ózgeshelikler nátiyjesinde júzege keletuǵın qosımsha bir bólegi renta formasın aladı hám ol differentsial renta dep ataladı. Differentsial renta jerdiń sapasına qarap alınatuǵın absolyut rentadan artıqsha bolǵan bólegi esaplanadı. Differentsial renta óziniń kelip shıǵıwsharayatlarına qaray differentsial renta - I hám differentsial renta - II ge bólinedi.

Differentsial renta - I jerdiń tábiyiy ónimdarlıǵı yaki jer uchastkasınıń bazarǵa, qalaǵahám oraylıq jollarǵa qaraǵanda jaqınıraq jaylasqanlıǵına, yaǵnıy ónimdi tutınıwshıǵa jetkeriw, qosımsha sarp – qárejetti talap etpeytuǵın yaki kem sarp – qárejet ketetuǵın jerlerden alınadı. Basqasha aytatuǵın bolsaq jaman yaki tutınıwshıǵa qaraǵanda uzaq jerlerdegi qárejetler menen basqasha sapalıraq yaki tutınıwshıǵa birinshisi jaqınıraq jerdegi qárejetler ortasındaǵı ayırmashılıq differentsial renta - II ni payda etedi. Bul mazmunı jaǵınan ekonomikalıq paydanıń bir túri bolıp, jer iyelerine tiyisli bolǵanı ushın rentaǵa aylanadı.

Tablitsada berilgenindey, jaman jerge sarplanǵan individual islep shıǵarıw bahası da 250 swmdi payda etedi, jaratılǵan ónimniń sotsial qunı (bazar bahası) hám 250 swm. Demek, bunday jaǵdayda differentsial renta - I - 0 ge teń. Ekinshi jer mayda-nı ortasha bolǵanı ushın oǵan sarplanǵan individual miynet penen sotsial miynet qárejeti 50 swmǵa, jaqsı jerlerde bolsa 125 swmga teń. Ásirese, mine usı ayırmashılıq (50 hám 125 swm) differentsial renta -I bolıp, ol jer iyesine tiyedi.

Jerdiń ónimdarlıǵın kóbeytiw maqsetinde jerge qosımsha sarp-qárejet sarplanadı. Bul differentsial rentaII ni beredi. Yaǵnıy ekonomikalıq ónimdarlıq (qosımsha materiallıq qárejetler arqalı jerdiń ónimdarlıǵın asırıw) esabınan alınǵan daramat differentsial rentaII niń payda etedi.

78

Monopol renta. Rentanıń bul túri ayrıqsha klimat sharayatlarına iye bolǵan, ol awıl xojalıq óndirisinde ayırım kem ushrasatuǵın ónim jetistiriletuǵın jer ushın onıń iyesine tólenetuǵın xaqı esaplanadı. Ayrıqsha klimat sharayatın talap etetuǵın ónimler monopol bahalarda satıladı. Bul baha olardı islep shıǵarıwǵa ketken qárejetlerden sonshelli joqarı boladı, nátiyjede jer iyeleri monopol renta aladı.

Joqarıda toqtalıp ótkenimizdey, jer hámmege tiyisli resurs bolıp, onnan tek ǵana awıl xojalıǵı ónimin jetististiriw ushın paydalanılmaydı, bálki óndiris sanaatta da qazılma baylıqlar islep shıǵarıladı. Tábiyiy, bul halda da qosımsha daramat alınadı. Bul daramat óndiris sanaatta da renta dep ataladı. Paydalı qazılma-lardıń jaylasıwı, olarda islewiniń qolaylı yaki qolaylısızlıǵı, kánniń baylıǵı jaǵınan da qazılma kánleri bir–birinen ayırılıp turadı. Demek, olardan alınatu-ǵın daramatda hár túrli boladı, orta hám jaqsı kánlerdegi kárxanalar qosımsha payda aladı hám bul payda da differentsial rentaǵa aylanadı.

Bazar ekonomikası sharayatında jer tek ǵana ijaraǵa berilmey, bálki aldı–sattı obyekti de bola aladı. Jer awıl xojalıq ónimlerin jetistiriw, tábiyiy qazılma baylıqların qazıp alıw, hár túrli islep shıǵarıw hám turaq-jay imaratların, jollar qurıw ushın satıp alınadı. Lekin jer miynet jemisi bolmaǵanı ushın ol almasıw qunına iye emes. Sonıń ushın jer irracional bahaǵa iye. Jer uchastkasınıń iyesi onı satıwdan alınǵan summanı bankke qoyǵanda, protsent tárizinde ol keltiretuǵın dáramat sol jer uchastkasınan alınatuǵın rentadan kem bolmaǵan táǵdirde ǵana jerdi satadı. Yaǵnıy jerdiń bahası kapitallasqan renta bolıp ol birinshiden, jer uchastkası iyesi alıwı múmkin bolǵan jer rentası muǵdarına, ekinshiden, ssuda protsenti normasına baylanıslı. Jer bahası tómendegishe anıqlanadı:

Jb = (Jr /P )* 100%

bul jerde: Jb – jerdiń bahası;

Jr– jer rentası;

P – banklerde tólenuǵın protsent.

Jerdiń bahası renta muǵdarına tuwrı, ssuda protsentine bolsa keri qatnasta. Renta muǵdarı ósip, ssuda protsenti norması páseyip barǵanda jerdiń bahası ósip baradı, jer bahasınıń ózgeriwine basqa faktorlar da tásir etedi. Máselen, inflyaciya hám giperinflyaciya sharayatında jerge talap ósedi, yaǵnıy onıń bahası artadı.

79

3. Agrobiznes hám onıń Ózbekstandaǵı kórinisi

Biziń respublikamızda, joqarıda aytıp ótkenimizdey, awıl xojalıǵı ekonomikanıń tiykarǵı, jetekshi bólegi esaplanadı. Sonıń ushın awıl xojalıǵın rawajlandırmay turıp, pútin ekonomikalıq reformalardı nátiyjeli dawam ettiriw múmkin emes. Buǵan erisiw ushın awıl xojalıǵıda hám isbilermenlikti keń rawajlandırıw kerek. Isbilermenlik xızmetiniń awıl xojalıq tarawlarındaǵı forması agrobiznes formasında kórinedi. Agrobiznes degende awıl xojalıǵı tarawındaǵı biznes túsiniledi hám ol bazar sistemasınıń quramlı bóleklerinen birin quraydı. Agrobiznes awıl xojalıǵına texnikalıq, remontlaw, xızmet kórsetiw, onıń ónimlerin qayta islew hám tutınıwshılarǵa jetkerip beriw menen baylanıslı bolǵan isbilermenlik xızmeti bolıp,onıń maqseti tutınıw bazarın jeterli muǵdarda sapalı awıl xojalıq ónimleri, sanaattı bolsa shiyki zat penen

úzliksiz támiynlew arqalı payda kóriwden ibarat.

Ózbekstanda agrobiznes agrosanaat kompleks kórinisinde rawajlanadı. ASK tórt tarawdı óz ishine aladı:

Birinshi taraw – awıl xojalıǵına islep shıǵarıw quralların jetkerip beretuǵın sanaat tarawları hám awıl xojalıǵına texnika xızmetin kórsetiw menen bánt bolǵan tarawlar.

Ekinshi taraw – awıl xojalıǵı kárxanalarınıń ózi.

Úshinshi taraw – awıl xojalıǵı ónimlerin tutınıwshıǵa jetkerip beriwdi támiyinleytuǵın tarawlar (qayta islew, tayarlaw, saqlaw, tasıp beriw hám satıw).

Tórtinshi taraw – infrastruktura, yaǵnıy agrosanaat kóleminde xızmet etip atırǵan adamlardıń islep shıǵarıw hám jasawı ushın zárúr shárt - sharayatlardı támiyinlep beretuǵın tarawlardı, yaǵnıy jol - transport xojalıǵı, baylanıs, materiallıq texnika xızmeti, ónimdi saqlaw sisteması, sklad hám tara xojalıǵı, mádeniy turmıslıq xızmet, sawda, úy - jay, ulıwma awqatlanıw hám taǵı basqalardı óz ishine aladı. Ol óziniń áhmiyetine qaray, islep shıǵarıw hám sotsial infrastruk-turaǵa bólinedi. Islep shıǵarıw infrastrukturası tek ǵana islep shıǵarıwǵa xızmet qılatuǵın, sotsial infrastruktura bolsa, adamlardıń turmıs keshiriw xızmetiniń ulıwma sharayatların támiyinleytuǵın tarawlardı óz ishine aladı.

Prezidentimiz I.A. Karimov infrastruktura iskerligine baha berip, «Awıldı jańalaw hám qayta qurıw ilájları sistemasında islep shıǵarıw hám sotsial infrastrukturanı jedel rawajlandırıw júdá úlken ámiyetke iye» ([4],239 bet) dep aytıp ótken.

Agrobiznestiń tiykarǵı hám birlemshi túri bul fermer hám diyxan xojalıqları esaplanadı.

Olar kishi biznestiń kórinisi bolıp, tuwrıdan - tuwrı awıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵaradı. Bul xojalıqlar óziniń jerlerinde yaki ijaraǵa alınǵan jerde is júritip, múlk iyesi hám is júritiwshi fermerdiń ózi hám shańaraq aǵzaları esaplanadı. Bunda múlk hám miynet tuwrıdan - tuwrı qosılıp ketedi, bul bolsa joqarı nátiyje beriwge imkaniyat jaratadı. Fermer - diyxan xojalıqları ǵárezsiz dúzilme bolǵanlıǵı sebepli bazar końyunkturasına tez maslasadı. Bunda ekonomikalıq mápdarlıq joqarı bolǵanlıǵı ushın fermerler juwapkershilik penen isleydi.

Respublikamızda fermer xojalıqların rawajlandırıw ushın hám huquqıy, hám shólkemlestiriwshilik shárt–sharayatlar jaratılǵan. Máselen, fermerlerge ajıratılǵan jerlerdi miyras etip qaldırıw shárti menen uzaq múddetke alıw huquqı nızam tárepinen kepillikke alınǵan.

Nátiyjede diyxan - fermer xojalıqları sanı jıl sayın artıp barmaqta.

Ekonomikamızda júz berip atırǵan unamlı ózgerislerdi ayqın kóz aldımızǵa keltiriw ushın tómendegi cifrlardı keltirip ótpekshimen.

Eger bunnan on jıl burın, yaǵnıy 2000-jılda elimizdiń jalpı ishki óniminde sanaattıń úlesi tek 14,2 protsentti quraǵan bolsa, 2010-jılda bul kórsetkish 24 protsentti, awıl xojalıǵınıń úlesi bolsa, 30,1 protsentten 17,5 protsentke qısqardı.

2010-jılda awıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵarıw 2009-jılǵa salıstırǵanda 6,8 protsentke, 2000jılǵa salıstırǵanda bolsa, 1,8 esege asqanı da usını kórsetedi.

Biziń bul baǵdardaǵı eń úlken tabısımız jalpı ishki ónim quramında kishi biznes hám isbilermenliktiń úlesiniń kóbeyiwine jáne elimiz ekonomikasın rawajlandı-rıwda onıń roliniń sezilerlik dárejede artqanında kórinbekte.

80