Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)

3. Salıq hám dotaciya muǵdarı. Olardıń asıwı yaki kemeyiwi usınıstıń ózgeriwinealıp

keledi.

4.Orınbasar tovarlar bahasınıń ózgeriwi. Máselen: «Sosa-sola» yaki «Fanta»nıń bahasınıń asıwı basqa usıǵan uqsas ishimlikler usınısın kóbeytiredi hám kerisinshe.

5.Baha ózgeriwiniń kútiliwi. Máselen: keleshekte birar bir ónim bahasıózgeriwiniń kutiliwi onıń usınısın da ózgertiredi.

6.Satıwshılar sanı ózgerse hám t.b.

Joqarıda sanap ótilgen faktorlar usınıs kólemin emes, bálki usınıstıń ózgeriwin sáwlelendiredi. Sızılmada bunı tómendegishe sáwlelendiriwimiz múmkin:

Usınıstıń S1 yaki S2 tárepine ózgeriwi bahaǵa baylanıslı bolmaǵan faktorlar nátiyjesi. Bahaǵa qarata usınıs tek ǵana S sızıǵı boyınsha gúzetiledi hám bunda joqarıda aytıp ótkenimizdey usınıs kólemi ózgeredi.

Р

S1 S

5000

S2

4000

3000

2000

1000

4 - suwret. Usınıs qıya sızıǵınıń bahadan tısqarı faktorlar tásirinde ózgeriwi.

3. Bazardaǵı tensalmaqlı baha.

Talap hám usınıs qıya sızıǵı bizge túrli bahalarda qarıydarlar qansha tovar satıp alıwın, satıwshı bolsa qansha tovardı bazarǵa keltire alıwı haqqında maǵlıwmat beredi. Bazar mexanizmine bolsa turaqlılıq tán. Sonıń ushın talap hám usınıs bir–birine mas, yaǵnıymuwapıq bolıwı kerek. Sebebi turaqsızlıq jaǵdayları tek ǵana bazardıń iskerligine ǵana emes, bálki pútkil ekonomika rawajına keri tásir ótkizedi. Máselen, tovardıń usınısı oǵan bolǵanqarıydar talabınan astı dep paraz qılayıq. Birinshiden bunday qatnas tovar molshılıǵı nátiyjesinde oǵan bolǵan talap kemeyedi yaki tovarlar usınısı kemeyse bahalardıń biytártip ósiwine, tovar sıpatınıń páseyiwine, qandırılmaǵan talap hám pul qıtshılıǵına alıp keliwi múmkin.

Ekinshi tárepten talap usınıstan asıp ketiwi múmkin. Bunda tovar qıtshılıǵı júzege keledi. Adamlar qolında isletilmegen pullar muǵdarı kóbeyip ketadi. Bul bolsa óz náwbetinde inflyaciyanı keltirip shıǵaradı.

Demek, ekonomikada júz bolatuǵın bunday keri jaǵdaylardıń aldın alıw ushın talap muǵdarı menen usınıs muǵdarın muwapıqlastırıp turıw kerek.

Talap penen usınıs sáykesliligi bazarǵa qansha ónim kerek ekenligin hám ol qanday bahada satılǵanda xaqıqıy aldı-sattı júz beriliwin sáwlelendiredi. Bunı anıqlaw ushın talap hám usınıs qıya sızıqların birlestiriw lazım.

Bunıń ushın joqarıdaǵı eki tablitsanı salıstırmalı analiz etemiz. Eger bir birlik ónim 5000 swmnan satılsa, qarıydar 10000 birlik ónim satıp alıwı múmkin. Islep shıǵarıwshı bolsa bul bahada 50000 ónim usınıs etedi. Demek, 40000 ónim qarıydar tárepinen talap qılınbay qaladı. Eger ónimniń bir birligi 1000 swmnan satılsa qarıydar 50000 birlik satıp alıw imkaniyatına iye boladı. Biraq bul jaǵday islep shıǵarıwshını qanaatlandırmaydı, yaǵnıy ol bul

61

bahada tek ǵana 10000 birlik ónim islep shıǵara aladı. Demek, 40000 birlik ónim islep shıǵarılmaydı, yaǵnıy ónim qıtshılıǵı júz beredi. Usı tárizde analizdi dawam ettirip barsaq, ónim 3000 swmdan satılǵanda, qarıydar talabı menen islep shıǵarıwshı usınısı bir-birine mas keliwi gúzetiledi. Talap penen usınıstıń mas keliwi bazar teńsalmaqlıǵı deyiladi hám bundaǵı baha teńsalmaqlı bahanı beredi. Sızılmada bul jaǵday tómendegishe sáwlelenedi:

5 - súwret. Teńsalmaqlı bahanıń qáliplesiwi. Bul jerde: D - talap. S - usınıs. E – teńsalmaqlı baha.

Yaǵnıy talap hám usınıs qıya sızıqları kesilisken tochkada teńsalmaqlı baha júzege keledi. Biziń sızılmada ol E tochkasında jatadı. Demek, teńsalmaklı bahanıń ornatılıwı ushın, birinshiden - qarıydarlar satıp alıwı múmkin bolǵan tovarlar muǵdarı usınıs muǵdarına mas keliwi kerek, ekinshiden, baha hám tovar muǵdarı ózgermesligi kerek, biraq talap hám usınıshár dayım subektiv hám obyektiv sebeplerge kóre ózgerip turadı.

Joqarıda keltirip ótkenimizdey, talap hám usınıstıń bahaǵa qarata ózgeriwi olardıń elastikligi deyiladi. Elastiklik túsinigi talap hám usınıs dinamikasın belgilep beretuǵın tiykarǵı faktorlardıń ózgeriwine bazardıń maslasıp barıwı processin ańsatraq ańlap alıwımızǵa járdem beredi. Hár qıylı tovarlarǵa bolǵan talap hám usınıs bahalardıń ózgeriwine qarap hár qıylı boladı. Máselen, birinshi dárejeli ónimlerge bolǵan talap hám usınıs bahalar asıwı aqıbetinde de ózgermewi múmkin (nan, may, qant, kartoshka)

Biraq orınbasar tovarlarǵa bolǵan talap ózgeredi. Ekinshi dárejeli tovarlar bahasınıń asıwı bolsa kóbinese olarǵa bolǵan talaptıń páseyiwine sebep boladı. Baha 1 protsentke ózgergende talap neshe protsentke ózgeriwin kórsetiwshi kórsetkish talaptıń bahaǵa qarata elastikligi koeffitsienti deyiledi hám tómendegishe sáwlelendiriledi:

Talap muǵdarınıń protsentli ózgeriwi

ED = ----------------------------------------------------

Bahalardıń protsentli ózgeriwi

Usınday tárizde usınıs elastikligin de anıqlaw múmkin, yaǵnıy

Usınıs muǵdarınıń protsentli ózgeriwi

ES = ----------------------------------------------------

Bahalardıń protsentli ózgeriwi

Tiykarǵı atama hám túsinikler:

Talap túsinigi, talap qıya sızıǵı, talap nızamı. Talap muǵdarına tásir etiwshi faktorlar. Usınıs túsinigi, usınıs qıya sızıǵı, usınıs nızamı. Usınıs muǵdarına tásir etiwshi faktorlar. Bazar teńsalmaqlıǵı. Teńsalmaqlı baha. Talap elastikligi. Usınıs elastikligi.

62

8– tema: Báseki hám onıń túrleri

1. Básekiniń áhmiyeti, ekonmikalıq tiykarları hám túrleri

Báseki gúresiniń áhmiyeti sonsheli joqarı, olsız bazardı tásewir etip bolmaydı, sebebi ol bazar ekonomikasınıń mazmunına aylanıp ketken. Báseki ulıwma insanıy kategoriya bolıp, sotsial processler qatnasshıları ortasındaǵı kóbirek paydaǵa erisiw ushın bolatuǵın gúresti ańlatadı.

Báseki qatnasıwshılarınıń sotsial ekonomikalıq statusı birdey emes, sol sebepli olardıń tuwrıdan - tuwrı maqseti de ózgeshelenedi. Isbilermenniń maqseti kóbirek payda kóriw, isshiniń jaqsı is haqı alıw, bankir bolsa kóbirek protsent alıw, jer iyesi bolsa jerden kóbirek dáramat alıw esaplanadı. Báseki bul tek ǵana individual máp ǵana emes, bálki jámááttiń birgeliktegi mápin kózleydi. Báseki xojalıqtıń bárshe tarawında háreket etip, onda ekonomikalıq isker adamlar qatnasadı. Básekiniń kúshi bazar xojalıǵınıń rawajlanıwına qaray artıp baradı. Tariyxiy tájriybe sonı kórsetedi, qaysı jámiyette báseki munásip orın iyelese, sol jerde islep shıǵarıwshı kúshler tez rawajlanadı, islep shıǵarıw qatnasıqları olarǵa mas halda jetilisip baradı hám jámiyet aǵzalarınıń turmıs dárejesi joqarı boladı. Ekonomikalıq básekiniń tiykarın jekeleniw payda etedi. Sebebi hár bir múlk iyesiniń óz mápi bar. Onıń bárshe xızmeti óz mápine boysınǵan boladı. Usı mániste báseki islep shıǵarıw subektleriniń toqnasıwınan ibarat.

Báseki eń dáslep isbilermenlikke sáykes, ol investiciyanıń ishki tábiyatın sáwlelendiredi. Básekide qolı bálent keliwiniń jáne bir shárti tájriybeli hám óte joqarı tájriybeli isshiler hám qániygelerge iye bolıwı esaplanadı. Sol sebepli firmalar miynet bazarında qarıydar sıpatında básekilesiw menen sheklenbey óz qolındaǵı isshiler tájriybesin asırıwǵa, olardı jańa kásipke

úyretiwge de qarjı sarplaydı. Bunda olar insan kapitalına puldı sarplawdı eń qolaylı jaylastırıw dep qaraydı. Insan faktorın tolıq iske salıw esabınan xalıq aralıq bazardaǵı básekide hám jeńip utıp shıǵıw múmkin. Báseki gúresi tómendegi parametrlerboyınsha túrlenedi:

1.Báseki gúresi háreket etiwi, ámel qılıwı, kólemi hám xarakterine qaray tómendegilerge bólinedi:

1.Materiallıq texnika tarawında sapalı shiyki zat, jańa texnologiya, jeti-lisken islep shıǵarıw quralları ushın bolatuǵın báseki gúresi.

2.Transport - geografiyalıq tarawǵa iye bolıw ushın alıp barılatuǵın báseki gúresi, sonıń ishinde, firmanıń bazarǵa, transport tarawlarına, resurslarǵa, jaqsı orınǵa iye bolıw ushın alıp barılatuǵın báseki gúresi.

3.Kadrlar tarawında tájriybeli qániygelerge iye bolıw ushın alıp barılatu-ǵın báseki

gúresi.

4.Jańa tovarlar islep shıǵarıw ushın bolatuǵın báseki gúresi.

5.Ulıwma taraw, ónimdi satıw ushın, tutınıwshı ushın bolatuǵın báseki gúresi.

2. Báseki gúresi háreket etiw sheńderine qaray tómendegishe boladı:

1.Taraw ishindegi báseki gúresi. Bunda bir túrdegi tovarlardı jaqsı sharayatta satıw hám bazardıń úlken bólegine iye bolıw maqsetinde de gúres alıp barıladı.

2.Tarawlar ara báseki gúresi. Birinshiden: kapitaldı kerekli tarawlarǵa jumsaw maqsetinde alıp barılatuǵın báseki gúresi bolsa, ekinshiden: hár qıylı tarawlarda islep shıǵarıw bir túrdegi ónimdi satıw ushın alıp barılatuǵın báseki gúresi esaplanadı.

3.Báseki ámel kılıw sheńberine qarap ekige bólinedi:

1.Bahalar járdeminde alıp barılatuǵın báseki.

2.Bahasız báseki gúreslerine ajıratıladı.

Bazar ekonomikası sharayatında «hadal emes» báseki túri de bar. Bunday báseki gúresine ekonomikalıq ayǵaqshılıq, firma belgisinen nızamsız paydalanıw, shantaj, reket, korrupciya, ekonomikalıq jınayatshılıqlardı kiritiw múmkin.

Bazar ekonomikası sharayatında bazar dúzilisin sáwlelendiretuǵın tórt túrli báseki gúresi háreket etedi:

1. Jetilisken yaki jetilispegen báseki gúresi.

63

2.Jetilispegen (monopol) báseki gúresi.

3.Oligopoliya.

4.Sap monopoliya.

1. Jetilisken hám jetilispegen báseki.

Báseki turli ekonomikalıq sharayatta júzege keledi. Bul sharayat firmalar sanı, ónim túri, bahalar ústinen qadaǵalaw, hár túrli tarawlardı monopollasıw dárejesi bahasız básekiniń barlıǵı yamasa joqlıǵı, informaciya imkaniyatlarınıń hár qıylılıǵın bildiredi.

Bul real turmısta bazar sistemasında hár qıylı bolıp, onıń básekige tásir etiwin kórsetedi.

Bazar sistemaları jetilisken yaki jetilispegen báseki dep atalǵan eki túrge bólinedi, soǵan qaray báseki de ózgeshelenedi.

Jetilisken báseki degende sonday básekilesiw sharayatları túsiniledi, onda birdey ónim islep shıǵaratuǵın kóplep mayda hám orta kárxanalar bar, olardıń gúres sheńberi keń, jáne sol tarawǵa kiriw hám onnan shıǵıw hámde informaciya alıw erkin-ligi kepilikke alınadı. Jetilisken básekige mısalı etip sap báseki sistemasın alıwımız múmkin. Sap báseki sistemasınıń tiykarǵı qásiyeti sonnan ibarat, bazarda óz ónimin usınıs etetuǵın bir–birinen ǵárezsiz is kóretuǵın

(háreket etetuǵın) kóp sanlı satıwshılar bar boladı. Bul sistemanıń jáne bir ózgesheligi básekilesiwshi firmalardıń bir turdegi ónim islep shıǵarıwı esaplanadı. Jetilisken básekili bazarda baha, talap hám usınıs tiykarında jetilisedi hám sonıń menen bárshe satıwshılar menen esaplasıwına májbúr boladı. Satıwshılardan hár biriniń bazarǵa shıǵarǵan tovardaǵı úlesi kem bolmaǵanlıǵı ushın olar bazar bahasına tásir kórsete almaydı hám sol waqıttaǵı baha menen esaplasıwına májbúr boladı.

Jetilisken báseki sharayatında ol yaki bul tarawǵa jańa firmalardıń erkin kirip keliwi hám firmalardı erkin shıǵıp ketiwi múmkin, sebebi bul jolda xesh qanday yuridikalıq, texnologiyalıq hám finanslıq tosıqlar bolmaydı. Bunday sharayatta erkin básekini sheklewge imkaniyat bermeydi.

Jetilispegen báseki degende málim dárejede sheklengen báseki túsiniledi. Onıń 3 túri bar: monopolistik báseki, oligopoliya hám sap monopoliya báseki.

1.Monopolistik báseki — onda satıwshıları kóp uqsas, biraq ayırım kórinisleri menen parıqlanatuǵın ónimlerdi satadı. Monopolistik básekide jetilisken básekiden ózgesheligi olarǵa qaraǵanda onsha kóp emes (olardıń muǵdarı 25, 35, 60 yaki 70 jeterli) sanlı satıwshılar háreket qıladı. Monopolistik básekige tómendegi belgiler tiyisli:

- Satıwshılardıń baha ústinen qadaǵalawı júdá sheklengen;

- Ónim sapası, oralıwı, jaylastırılıwı hám xızmetler toplamı boyınsha gruppalarǵa ajıratılǵan boladı.

Jetilispegen básekiniń jáne bir túri oligopoliya sharayatındaǵı báseki esaplanadı.

2.Oligopoliya – az sanlı iri firmalar háreketindegi básekilesiwshi bazar túri. Oǵan

tómendegi belgiler tán:

-Basqa tarawlarǵa qaraǵanda az sanlı firmalar hukimranlıq etedi. Olar qımbat bahalı texnologiyalar qárejetlerin únemlew, tarawǵa kiriwge tosıqlar qoyıw menen óz-ara baylanısta boladı.

-Ónim gruppalarǵa ajıratılǵan yamasa standartlastırılǵan bolıwı múmkin.

-Óz - ara qosıp alıw ushın báseki. Bunnan maqset bazarda bir ózi xukimranlıqtı qolǵa alıwdan ibarat.

-Ulıwma óz - ara baylanıslılıq.

3. Sap monopoliya báseki degende, ónim óndiris tarawında tek ǵana bir firmanıń xızmet kórsetiwin túsinemiz. Bul jerde pútkil bir tarmaq bir firmadan ibarat boladı. Sap monopoliyanı ayırım waqıtta tábiyiy monopoliya dep te ataydı. Bunday jaǵdayda tábiyiy monopoliyaǵa mámleket hám onıń múlkke monopol iyelik etiwi túsiniledi, máselen: elektrostanciyalar, ministrlikler, Ózbekstan hawa jolları uqsaǵanlar mámlketke qaraslı hám onıń tek jeke bir ózi ǵana iyeliligin sáwle-lendiredi.

Bazar ekonomikası sharayatında mámleket kárxanaları, firmalar ortasında erkin básekini támiyinlew ushın olardıń xızmetin qollap quwatlawı hám monopoliyaǵa qarsı túrli

64

ekonomikalıq ilajlardı amelge asırıwı, monopol báseki ortalıǵınıń aldın alıw ushın háreket etiwi zárúr.

3. Monopoliya hám mámlekettiń antimonopol siyasatı

Báseki bazar ekonomikasınıń tiykarǵı elementlerinen biri bolıp tabıladı. Ol háreket etiwi ushın málim bir sharayatlar bolıwı kerek hám ol monopoliyaǵa qarsı kúsh sıpatında maydanǵa shıǵadı.

Monopoliya - bul ekonomikanıń qanday da bir tarawındaǵı hukimranlıǵı degen mánisti ańlatadı.

Monopoliya islep shıǵarıw quralları, jumısshı kúshi hám jaratılǵan ónimler-diń tiykarǵı bólegin birden-bir yamasa azshılıq kárxanalar isbilermen shaxslar yaki mámleket qolında toplanıwı nátiyjesinde payda boladı. Bunda monopolistlerdiń máplerine tiykarlanǵan shártler qalǵan bárshe ushın májbúriy esaplanadı. Usınıs kólemi hám bazardaǵı baha monopoliya tárepinen belgilenedi.

Monopolistik birlespelerniń bir qansha túrleri bar:

Kartel: islep shıǵarıwdıń bir tarawına tiyisli bir qatar kárxanalardıń birlespesi. Kartel aǵzaları óziniń islep shıǵarıw quralları hám ónimleri iyesi bolıp qala beredi. Kartel aǵzaları monopol payda alıw maqsetinde de ónim islep shıǵarıw, satıw bahaları, bazardı bólistirip alıw hám taǵı basqalar haqqında kelisimler dúzedi. Karteldiń basqa birlespelerden ózgesheligi sonda, oǵan kiriwshiler xojalıq júritiw ǵárezsizligin saqlap qaladı.

Sindikat: bunda sindikatqa birlesip atırǵan kárxanalar islep shıǵarıw ǵárezsizligin saqlap qalǵan halda ózleriniń kommerciyalıq tarawındaǵı ǵárezsiz-liklerinen ayrıladı. Bunda buyırtpalardı bólistiriw shiyki zattı satıp alıw, islep shıǵarılǵan ónimdi satıw ushın ózleriniń kommerciyalıq iskerliklerin birlestirip kárxana dúzedi.

Trest: Onda ónimdi islep shıǵarıw, satıw, kárxanalardıń qarjıları tolıq birlestiriledi. Trest beligili bir tarawǵa hukimranlıq etiwshi birden-bir úlken shirketshilik jámiyeti bolıp esaplanadı.

Kontsern: Kóp tarawlı korporaciyalardı túsiniw kerek. Olardıń quramına hár túrli tarawlardaǵı onlaǵan, júzlegen, kárxanalar kiredi. Demek, báseki sharayatında qarıydar bul xojayın, bazar onıń agenti, kárxana bolsa onıń xızmetshisi esaplanadı. Monopoliyalardıń júzege keliwi bul wazıypanı keskin ózgertip jiberedi.

Báseki usullarınıń qatnası bazar jaǵdayına baylanıslı. Toyınbaǵan, sonın menen, tovarlardı tańlap alıw imkanı hám adamlardıń satıp alıw qábileti sheklengen sharayatta baha járdeminde básekilesiw abzallıqqa iye boladı, sebebi baha talaptıń ózgeriwsheńliligine tásiri kúshli boladı, yaǵnıy bahanı páseyttirip, tovardı kóp satıw hám bahanı óz waqtında páseytirmesten qarsılastı bazardan sıǵıp shıǵarıw múmkin.

Hár tárepleme toyınǵan tovar túrleri oǵada kóp bazarda tovarlardı tańlap alıw imkanı úlken boladı, qarıydarlardıń kópshiliginiń satıp alıw qábileti joqarı boladı, olardıń quramına puldar adamlar úlesi artıp baradı, mol tutınıw ushın bahanı sorastırmay tovar satıp alıw júz beredi. Sonday sharayatta bahasız báseki ústinlikke iye boladı, lekin bári bir bazar ekonomikası sharayatında xalıq xojalıǵı-nıń barlıq tarawlarında salamat báseki ushın ortalıq jaratalıwı imkanın beredi.

Respublikamızda ekonomikanıń hár qıylı tarawlarında xojalıq júritip atırǵan subektlerdiń xuquqıy hám ekonomikalıq erkinligin támiyinlewshi nızamlar qabıl etilgen. Monopolistik iskerlik monopoliya xızmetin sheklew nızamı tiykar-ında sheklep qoyıldı. Bazar infrastrukturasın jetilsitiriw hám onıń xızmetin tártipke salıwshı nızamlar qabıl etildi. Antimonopol nızamlardı qabıllaw hám turmısqa engiziw bazar qatnasıqlarına ótip atırǵan hár bir mámleket ushın turmıslıq zárúriyat esaplanadı. Sebebi, erkin básekige jol bermey turıp, bazardı jetilistirip bolmaydı. Sol maqsette Ózbekstanda 1992-jılda monopoliyaǵa qarsı nızamshılıqqa tiykar salındı.

Sol jılı Respublikamızda monopolistik xızmetti sheklew haqqındaǵı nızam qabıl etildi. Nızamǵa boyınsha, arnawlı túrde bazarda qıtshılıqtı payda etiw, bahalardı monopoliyalastırıw, básekishilerdiń bazarǵa kirip barıwına tosqınlıq etiw,

65

básekiniń hadal emes usılların qollaw qadaǵan etiledi. Nızamdı buzǵanlar qarsılasına jetkizgen zıyandı qaplawları, járiyma tólewi shárt. Olar nızamsız jol menen alınǵan paydadan ayrıladı.

Ekonomika tek ǵana sanlar emes, esap - kitap, paydalı kelisimler, óz - ara almasıwlar menen ǵana turaqlı bolmaydı, bul menen rawajlana almaydı. Onıń rawajlanıwı ushın anıq hám puqta islengen rejeler, tiykarǵı baǵdarların belgilep beriwshi principler, izshil siyasat júritiliwi, salamat báseki ortalıǵın júzege keltiriw maqsetke muwapıq boladı. Ol bolsa demokratiyalıq bazar ekonomikası qatnasıqlarınıń jetilisiwin tezlestiredi.

Ózbekstanda báseki ortalıǵın júzege keltiriw Prezidentimiz I.A. Karimovtıń ekinshi shaqırıq Ózbekstan Respublikası Oliy Májlisiniń birinshi sessiyasındaǵı bayanatında aytıp ótilgenindey, ekonomikanı erkinlestiriw – bul xojalıq júritiwshi subektlerdiń erkinligi hám ekonomikalıq ǵárezsizliligin asırıw, isbilermenlik xızmetin rawajlandırıw jolındaǵı tosıqlardı saplastırıwdı ańlatadı. Soday-aq, Prezidentimizdiń 20-fevral 2000-jılda Ministrler Kabinetinde bolıp ótken jıynalısında sóylegen bayanatında biznesti erkinlestiriw olarǵa, ekonomikalıq ǵárezsizlik beriwdiń anıq baǵdarları kórsetilgen.

Ózbekstanda báseki ortlıǵın júzege keltiriwdiń tiykarǵı jolı, bul básekini biykar etiwshi mámleketlik múlk monopoliyasınan mámleketlik emes, túrli múlkshilik túrlerine tiykarlanǵan xojalıq júritiw túrleriniń payda bolıwına tiykarlanǵan bazar sistemasına ótiwi esaplanadı. Báseki qatnasıqların jetilistiriw, dáslep ǵárezsiz tovar islep shıǵarıwshılardıń payda bolıwın ańlatadı. Olar óz mápleri ushın bazarda erkin báseki tiykarında arzan shiykizat, isshi kúshi hám tutınıw bazarı ushın gúres alıp baradı.

Tiykarǵı atama hám túsinikler.

Báseki, taraw ishindegi hám tarawlar ara báseki, bahalar járdeminde hám bahasız básekilesiwi, quramalı hám quramalı emes báseki, monopolistik báseki, oligopoliya, sap monopoliya, monopoliya hám onıń túrleri, sindikat, kontsern, trest, kartel.

8.1- tema. Bahalar. Bahalardıń payda bolıw mexanizmi.

1.Bahalardıń mazmunı, onıń wazıypaları hám oǵan tásir etiwshi faktorlar.

Biz qanday da bir nárseni satıp alıwdan aldın álbette onıń bahasın soraymız, ulıwma bahalar menen qızıǵamız. Bunı óz qolımızǵa ne alıwımızdı shamalap kóriw menen túsintiriw múmkin, sebebi tovardıń bahası arzan yaki qımbat bolıwı qarıydar tutınıwın belgileydi.

Bazar mexanizminde bahanıń áxmiyetin onıń wazıypalarında kóriw múmkin. Onıń tómendegi wazıypaları bar:

1. Bazar teńsalmaqlılıǵın támiyinlew wazıypası. Bunda baha talap hám usınısqa tásir etiw arqalı, olardı teńsalmaqlılıq jaǵdayına alıp keledi. Bunda usınıs etilip atırǵan hám talap etilip atırǵan tovarlar muǵdarı bir - birine teń boladı, yaǵnıy bazar bahası qáliplesedi.

Bazar bahası tovarlardıń satılıwın támiyinleydi. Bazarda tovar deffitsitin júzege keltirmeydi. 2. Esap-kitap, ólshem wazıypası. Bahanı qunnıń puldaǵı sáwdeleniwi deyiledi. Sebebi sarp

etilgen qárejetler, alınǵan payda – zıyanlar, jumıs kólemi olardıń barlıǵı bahalar qatnasında esap kitap qılınadı. Islep shıǵarılǵan natural – mater-iallıq tovarlardı salıstırıw onıń birdey kórsetkishke keltiriw hám olardıń wlıwma ólshemi bolǵan pulda sáwlelengen baha arqalı ámelge asırıladı. Máselen: natural kórsetkish bolǵan tonna, kg, metr, kvt saat hám basqalardıń ulıwmalıq ólshemi olardıń pulda sáwlelengen bahası esaplanadı.

3. Ekonomikalıq tártipke salıw wazıypası. Baha talap hám usınısqa tásir etip bazardı tártipke salıp turadı. Máselen, belgili bir tovarlar bahasınıń ósiwi, oǵan talaptıńkóbeygenin, sol tovar kóbirek islep shıǵarılsa jaqsı payda keltiriwin bildiredi, hám kerisinshe, bahanıń páseyip ketiwi tovarǵa talaptıń kemligin, onnan paydanıń azlıǵın kórsetip turadı. Bunday jaǵday islep shıǵarıwshılar xızmetine hám tásir kórsetedi.

Demek, baha joqarılasa islep shıǵarıw keńeyedi, bul basqa qarjılardıń hám payda joqarı bolǵan tarmaq hám tarawlarǵa aǵıp kele baslanıwın bildiredi. Sol tártipte baha arqalı islep shıǵarıw tártipke salınadı.

66

4.Báseki quralı. Bazarda islep shıǵarıwshılar óz - ara bir - biri menen básekilesedi. Islep shıǵarılǵan tovar hám xızmetlerdi satıw ushın, bazardan qarsılasın sıǵıp shıǵarıw ushın olar tovarlar bahasın páseytiredi hám sonday jol menen qarıydarlardı ózlerine tartıwǵa háreket etedi.

5.Sotsial qorǵaw wazıypası. Baha xalıqtıń ayırım tayıpasın qımbatshı-lıqtan saqlaw wazıypasın óteydi. Xalıqtıń kámbaǵal hám tómen qatlamlarına tovarlar arzanlastırılǵan bahada satıladı. Bahanıń bul wazıypasın sotsial dotaciyalarda kóriwimiz múmkin. Olar mámleket byudjeti hám hár túrli kekseler qarjıları tárepi-nen finanslastırıladı.

Baha hár túrli faktorlar tásirinde qáliplesedi. Olardan eń tiykarǵılarınan biri - qun. Qun tovarǵa sarıplanǵan miynetti sáwlelendiredi, lekin hár qanday miynet qáre-jeti hám qunbola almaydı.

Paydalı bolǵan adamlar tán alatuǵın miynet qundı payda etedi hám ol bahaǵa tiykar boladı. Máselen, úsh nanbayshınıń hár biri 3 saatta 150 den nan jawıp, bazarǵa alıp shıǵadı deyik.

Birinshi nanbayshınıń nanın xesh kim almadı, demek onıń sarıp etken miyneti zaya ketdi, ekinshi nanbayshı bolsa 100 nan sattı, onıń sarp etken eki saat miyneti tán alındı, qalǵanbir saatı bolsa tán alınbadı. Úshinshi nanbayshı bolsa barlıq nanın satıp boldı. Onıń sarp etken miyneti tolıq tán alındı. Demek, bul mısalda bahanıń qáliplesiwinde miynettiń hár túrli qatnasıwın kórdik.

Bahanı júzege keltiriwshi jáne bir faktor talap hám usınıs hám olardıń teńsalmaqlıǵı esaplanadı.

Eger talap úlken bolsa, baha joqarı boladı hám kerisinshe tómen bolsa - baha da tómen boladı.

Eger olar ortasında teńsalmaqlılıq támiyinlense, baha ortasha boladı.

Bazardaǵı bahaǵa tásir etiwshi faktorlardıń jáne biri, tovar paydalılıǵı, yaǵnıy turmıslıq zárúrlik dárejesi esaplanadı. Tovardıń payda keltiriw ózgesheligi degende, tańlanǵan ónim qarıydarınıń diydine túwrı keliwi, onıń mútájligin tolıq qanaatlandıra alıwı hám ulıwma tutınıw prcessinde qarıydar tolıq qanaatlanıw payda etiw qusaǵanlardı túsiniwimiz múmkin. Demek, paydalılıq qansha joqarı bolsa, bahada sonshelli joqarı boladı. Biraq, bahanıń ósip barıwınıń shegarası bar hám biz onı tutınıwdıń toyınıwı dep ataymız, yaǵnıy paydalılıq eń joqarı dárejege shıqqanǵa shekem ósip baradı, soń ol kemeye baslaydı. Paydalılıqtıń joqarı dárejesin tovar tutınıwınan alınatuǵın eń joqarı qanaatlanıw shegarası menen belgileymiz.

Paydalılıqtıń jáne bir tárepi bar, biz onı tutınıw waqtı dep ataymız. Tutınıw waqtı qanshelli qolaylı hám waqıttı únemlese, qarıydar ushın sonsha maqul boladı. Máselen, eki shańaraqtı alayıq. Birinshi shańaraq palaw tayarlaw ushın tayar tuwralǵan geshirdi 300 swmnan satıp aladı. Ekinshi semya bolsa pútin geshirdi 150 swmnan satıp aladı hám ózi qırshıp tuwraydı. Buǵan yarım saat waqıt ketedi, dep aytayıq. Demek yarım saat waqıt sarp etken ekinshi semya 150 swm únemleydi. Biraq yarım saat waqıttıń qádiri joqarı bolǵan semyada, sol yarım saattı basqa iske sarplap (máselen ónermentshilikke), 200 swm pul tabadı. Sol sebepten bahası joqarıraq bolsa da tuwralǵan geshirdi satıp aladı.

Bahaǵa tásir etiwshi jáne bir faktor bul báseki bolıp esaplanadı: ol bahaǵa usınıs arqalı tásir kórsetedi. Eger básekishiler kóp bolsa, baha tómenleydi, eger az bolsa, baha bálent bolıwı múmkin. Máselen, búgin bazarǵa 1 tonna alma usınıs etildi, dep esaplayıq. Eger usı ónim 20 satıwshınıń qolında bolsa, 350 swmnan, 10 satıwshınıń qolında bolsa, 450 swmnan satılıwı múmkin. Demek, birinshi jaǵdayda báseki bar, ekinshi jaǵdayda bolsa báseki joq.

Bahanıń jetilisiwine inflyaciya hám óz tásirin tiygizedi. Inflyaciya tutınıwshıǵa keri tásir tiygizedi, sebebi bul islep shıǵarıw qárejetleriniń ósip barıwı hám tovarlar qıtshılıǵınıń kóbeyiwi esabınan júzege keledi.

Juwmaqlap aytqanda, bahanı júzege keltiriwshi faktorlar oǵan hár qıylı dárejede tásir kórsetedi hám soǵan qarata baha tebrenip turadı. Onıń tómengi hám joqarı shegarası bar.

Tómengi shegara islep shıǵarıw qárejetleri menen belgilenedi, yaǵnıy baha dárejesi qárejetti qaplap, az bolsa da payda alıw imkanın beriwi kerek. Máselen, islep shıǵarılǵan tovar 1000

67

swmǵa tústi, onı hesh bolmaǵanda 1050 swmǵa satıw kerek, sonda ol 50 swm payda kóredi. Eger ónimdi ol 995 swmnan satsa hám zıyan kóredi, demek, monopol abroydaǵı qarıydar hám bahanı ózi bilgenishe túsire almaydı, sebebi onıń tómengi shegarası bar.

Bahanıń joqarı shegarası bolsa qarıydardıń satıp alıw qábiletin belgileydi. Mısalı ushın, tovardıń bahası 10.000 swm bolsa, bazarda 300 satılıwı múmkin, baha 12.000 swmǵa kóterilse

50 danası satılmay, olarǵa ketken qárejet hám qaplanbay qaladı. Demek, payda alıw málim bir baha dárejesinde bolıwı kerek.

2. Baha túrleri

Ádette «baha» sózi ulıwmalasqan túsinik sıpatında qabıl etiledi. Oǵan tovar, xızmet atı qosılǵanda ǵana, ayqınlasqanday boladı.

Máselen, «muz qaymaq bahası», «kino bileti bahası» deyilgende ǵana anıqlıq kirgendey boladı. Haqıyqatında bolsa, ekonomikada bir ǵana «baha» sózi negizinde onıń hár qıylı túrleri jatadı hám onı tómendegi túrlerge bóliw múmkin.

Demping baha, ol qarsılaslardı sıǵıp shıǵarıp, óz ornın iyelewde qollanıladı, yaǵnıy oǵada tómen bahalardıń qollanılıwı bolıp tabıladı. Demping baha qarsılasın sındırıp, básekini hálsizlendiriw ushın paydalanǵanlıǵı sebepli, onı mámleket biykarlaydı. Sonıń ushın bul baha jasırın qollanıladı.

Standart bahalar qarıydar jaǵdayına qarap qollanıladı. Bunda baha ózgermese de payda kóbeyiwi múmkin. Mısalı ushın, shokolad bahasın ózgertpegen halda, onı arzanraq qaǵazǵa orap, quramındaǵı qant hám sarı may muǵdarın kemeytiriw múmkin.

Ózgermeli bahalar sharayatqa qaray asırılıp, yaki kemeytirilip turıladı. Mısalı ushın, qanday da bir tovarǵa talap joqarı bolǵanda, soǵan qaray onıń bahası da bálent boladı, ádettegi tovar jaǵdayına kelgen soń bahası arzanlastırıladı yaki máselen, qıs máwsimi baslanǵanda qıskı tovarlar bahası bálent, máwsim aqırına shekem arzanlasadı.

Arnawlı hújjetlerde belgilep qoyılǵan baha hám tarifler preyskurant bahalar deyiledi. Ol qarıydar ushın maǵlıwmatnama baha bolıp, tovar sol baha átirapında satılıwın bildiredi.

Bundan tısqarı, tovarlardıń satılıwı kólemine qaray, kótere (kontrakt) hám usaqlap satıw bahaları ózgeshelenedi. Kótere bahalarda tovarlardıń úlken bólegi satıladı hám bahalar bir qansha tómen boladı. Xalıqtıń tutınıw tovarları bolsa, tiykarınan, usaqlap satıw bahalarında satıladı.

Bahalar belgili territoriyalar boyınsha da ózgesheleniwi múmkin. Sonıń ushın da bazardıń túrine qaray jergilikli, milliy hám jer júzlik bahaları ámel qıladı. Jergilikli baha tek ǵana belgili bazarǵa tán bolıp, sol territoriya dógeregindegi faktorlar tásirinde payda boladı. Milliy bazar bahası bir mámleket dógereginde ámel etiwshi bahalar bolıp tabıladı. Jer júzlik baha degende, jáxán bazarında xalıq aralıq sawda - satıq tájriybesinde tán alınǵan bahalar túsiniledi. Bul bahalar

óz-ara parıqlansa da bir - birine jaqın, sebebi olar birdey faktorlar tásirinde qáliple-sedi. Biraq faktorlardıń tásir dárejesi hár túrli bolǵanı ushın olar birdey emes.

Mámleket tárepinen joqarı shegarasınıń belgileniwi hám onnan artıp ketpeytuǵın bahalar - limit bahalar dep ataladı. Bul bahalar járdeminde inflyaciya jılawlawdı hárekette boladı.

Dotaciyalanǵan baha - bul mámleket byudjeti esabınan, kem dáramatlı shańaraqlar, jumıssız hám mayıplardı turmıslıq zárúr ónimler menen kem bolsada támiyinlep turıw ushın arnawlı arzanlastırılǵan bahalar bolıp esaplanadı.

Erkin bazar bahaları talap hám usınıs tiykarında qáliplesedi. Erkin bahalar satıwshıǵa da, qarıydarǵa da qolaylı bolǵan, yaǵnıy barlıq bazar subektleri máplerin jámlestiredi.

68

3. Ózbekstanda baha siyasatı

Bazarda payda bolatuǵın baha bazar ekonomikasınıń aynası bolsa, báseki onı júzege keltiriwshi kúsh bolıp tabıladı. Báseki hám baha mexanizmleri óz tásirleri menen bazardı háreketlendiriwshi tiykarǵı mexanizmler bolıp, bazar ekonomikasınıń basqarılıwında sheshiwshi áhmiyetke iye. Báseki ortalıǵın júzege keltiriw menen baylanıslı bolǵan máselelerden biri baha siyasatı bolıp tabıladı. Sotsiallıq tańlaw aqıbetinde kárxanalardıń bir bólegi irilenip, monopol statusqa iye boladı. Olar óz-ara kelisip, erkin bahalar ornına monopol bahalardı ornata baslaydı.

Bunıń nátiyjesinde básekiles kárxanalar kemeyip ekonomikalıq erkinlik sheklenedi hám óz náwbetinde monopoliyadan paydalanıp tovarlar bahasın arzanlastırmay, olardıń sapasın asırmay turıp, paydanı maksimallastırıw imkaniyatı payda boladı. Bunda xesh qanday háreket islemey turıp, jaqsı payda alıw imkaniyatı támiy-inlenedi, dep túsiniliwi múmkin.

Sonıń esabınan mámleket báseki ortalıǵın júzege keltiriw ilajların kóredi. Administrativ

-buyrıqpazlıq ekonomikalıq sistemadan bazar ekonomikasına ótip atırǵan mámleketlerde mámlekettiń baha tarawındaǵı siyasatı bahalardı erkinles-tiriwdi, milliy bazar bahaların jáxán bazar bahalarına jaqınlastırıwǵa qaratılǵan.

Bahalardı erkinlestiriw siyasatı áste-aqırınlıq penen xalıqtıń dáramatların ósip barıwın támiyinlew arqalı ámelge asırıladı. Soǵan qaray bahalar tómendegi jollar menen erkinlestiriledi:

-bahalardı birden yaki «hálsiretetuǵın» tárizde qoyıp jiberiw,

-bahalar ósiwin jasalma ráwishte toqtatıp qoyıw

-bahanı mámleket tárepinen basqarıwdı hám qadaǵalawdı belgili bir dárejede saqlap qalıw. Respublikada xalıqtıń alıp atırǵan dáramatlarınıń sotsial - ekonomikalıq real shárt -

sharayatların itibarǵa alınǵan halda ekonomikalıq reforma jolları tańlap alınǵan.

Eski awqam negizinde júzege kelgen bir qansha mámleketler bahanı erkinlestiriwdiń eń jaqın jolın tańlap aldı. Bul joldıń áhmiyetinen kelip shıqqan halda barlıq túrdegi shiyki zatlar, tutınıw buyımları hám xızmetler bahası bir qansha erkin qoyıp jiberiledi. Nátiyjede bolsa bahalar keskin astı. Bunıń aqıbetinde tiykarǵı xalıqtıń birden kámbaǵallasıwına sotsial jaǵdaydıń keskinlesiwi júzege keldi. Islep shıǵarıw páseyip, milliy sanaat hám awıl xojalıǵınıń isten shıǵıwı gúzetildi.

Bahalardı erkinlestiriwge birinshi basqıshta (1992-jıl basında) keń kólemdegi islep shıǵarıwdıń texnika quralı bolǵan ónimler ayırım túrdegi xalıq tutınıw tovarları, orınlanǵan jumıslar hám xızmetlerdiń erkin bahaları hám tariflerine ótildi. Xalıqtı qorǵaw maqsetinde bolsa sheklengen kólemdegi azıq-awqat hám sanaat ónimleriniń bahalarınıń shegarası belgilep qoyıldı.

Bahalardı erkinlestiriwdiń ekinshi basqısında (1993-jıl) kelisilgen kótere bahalardı mámleket tárepinen tártipke salıw tamamlandı. Qatań belgilengen bahalarda satılatuǵın tovarlar hám xızmetlardiń sanı qısqartırıldı.

Bahalardı erkinlestiriwdiń keyingi basqıshında (1994-jıl) xalıq tutınıw tovarlarınıń tiykarǵı túrleriniń bahaları erkin qoyıp jiberildi. Transport hám kommunal xızmetlerdiń tarifleri asırıldı. Sonday etip respub-likada ekonomikanı reformalastırıwdıń birinshi basqıshı bahalardı basqıshpa

- basqısh tolıq erkinlestiriw menen tamalandı. Joqarıdaǵı pikirlerden juwmaq etip, bahalardı erkinlestiriw, rejelesti-rilgen ekonomikadan bazar ekonomikasına ótiwdiń tiykarǵı faktorı esaplanadı dep aytıw múmkin. Sebebi erkin baha:

-Ónim islep shıǵarıwshılar menen tutınıwshılardıń óz-ara qarım - qatnasınıń bekkemligin támiyinleydi.

-Bazardaǵı talap va usınıs teńsalmaǵın támiyinleydi, yaǵnıy bazarda ótpey qalǵan tovarlar toplanbaydı hám tovar qıtshılıǵı júzege kelmeydi.

-Ishki bahalardı jer júzlik bahalarına muwapıqlastırıw processin ámelge asırıw tártibin belgilep beredi.

-Baha xalıqtıń hám kárxanalardıń dáramatları ortasındaǵı teńlikke erisiw processine jandasıw sheńberin belgilep beredi.

69

9 - Tema : Talapkershilik hızmeti. Isbilermenlik kapitalı hám onıń aylanısı. Óndiris shıǵınları hám dáramat. Kárxana paydası

Jobası

1.Biznes hám isbilermenliktiń ulıwmalıqları hám ayırmashılıqları.

2.Kárxananıń tiykarǵı formaları.

3.Menedjment hám marketing.

4.Ekonomikalıq shıǵınlar túsinigi, olardıń túrleri hám quramı.

5.Kárxananıń xojalıq xızmetiniń nátiyjeliligi. Payda norması hám massası.

6.Kommerciyalıq shıǵınlar hám kommerciyalıq payda.

1. Biznes hám isbilermenliktiń ulıwmalıqları hám ayırmashılıǵı

Bazar ekonomikası isbilermenlik hám bizneske tiykarlanǵan ekonomika. Biznes degende qandayda xızmet penen bánt bolıwdı hám isbilermenlerdiń ekonomikalıq qatnasıqları túsiniledi. Házirigi waqıtta ekonomikalıq xızmettiń qálegen túri menen shuǵıllanıwshı xojalıq subektleriniń is háreketleri biznes hám isbilermen-lik penen tıǵız baylanıslı. Biznes isbilermenlik qatnasıǵı sıpatında óz subekt-lerine iye. Olarǵa:

-jeke tártipte biznes penen shuǵıllanıwshılar,

-isbilermen birlespeler,

-mámleketlik shólkemler h.t. basqalar kiredi. Biznes keń mazmundaǵı túsinik. Isbilermenlikonıń bir forması. Isbilermenlik tovar islep shıǵarıw, xızmet kórsetiw jolı menen dáramat tabıwdı ańlatadı. Bazar ekonomikası jaǵdayında isbilermenlik ekonomikanı háreketke keltiriwshi kúsh sıpatında xızmet etedi. Isbilermenlik ulıwma aqsha tabıw emes, al qandayda tovar islep shıǵarıw, xızmet kórsetiw yamasa dóretiwshilik penen shuǵıllanıwdı bildiredi.

Bizneske isbilermenlikten basqa basqasha jollar menen máselen, jerdi yamasa múlkti ijaraǵa berip renta alıw, basqalardı jallap isletiw arqalı dáramat tabıw, aqshanı bankke qoyıp protsent alıw sıyaqlı xızmetler de kiredi. Biraqta bul xızmetlerde hesh nárse dóretilmeydi, al tek ǵana baylıqtan baylıq arttırıladı. Bunday xızmetler isbilermenlikke kirmeydi. Sonlıqtan da isbilermenlik jumıs islemey turıp, kapital esabınan dáramat tabıwdı biykarlaydı.

Ózbekstan Respublikası isbilermenlik haqqındaǵı nızamına muwapıq “Isbi-lermenlik menshik subektleriniń dáramat tabıw maqsetinde táwekelshilik etiw hám múlk juwapkershiligi tiykarında hárekettegi nızamlarǵa súyengen halda ekonomikalıq xızmetlerdi kórsetiw“ -dep kórsetilgen.

Rejeli ekonomikadan bazar sistemasın ótiw dáwirinde isbilermenliktiń tómendegitoparları payda boladı:

1.Mayda islep shıǵarıw menen bánt bolǵan isbilermenler.

2.Aqıl miyneti menen shuǵıllanıwshı isbilermenler.

3.Fermerler.

4.Jámáát hám aktsionerlik menshiktiń birliktegi iyeleri.

5.Óz kárxanasına iye, basqalardı jallap isletetuǵın isbilermenler.

Menshik formalarınıń kóp túrliligine baylanıslı isbilermenlikti tek ǵana jeke xızmet penen bir qatarda jámáátlik, semyalıq, mámleketlik hám aralas (qospa) isbilermenlikler de háreket etedi. Isbilermenler qanshelli kóp bolǵan sayın, óndiris rawajlanıp, ekonomika joqarı dárejedegi

ósiw kórsetkishlerine iye boladı.

Isbilermenlik penen shuǵıllanıw ushın aldı menen huqıqıy kepillikke iye bolıwı kerek hám nızam qaǵıydalar menen qorǵalıw zárúr. Isbilermenlerge qolaylı jaǵdaylar jaratıp beriwde máselen, “Ózbekstan Respublikasınıń isbilermenlik haqqındaǵı”, ”Ózbekstan Respublikası menshik haqqındaǵı” nızamları hám t.b. nızamlarında isbilermenlikti shólkemlestiriwdiń, oǵan tiyisli bolǵan huqıqları hám juwapkershilikleri kórsetilgen.

Eń aldı menen isbilermenlikti shólkemlestiriwge belgili bir muǵdardaǵı qarjı talap etedi. Sebebi isbilermenler hám biznesmenler erkin túrde jumıs alıp barıwı ushın ózleriniń qarjılarına iye bolsa maqsetke muwapıq bolar edi. Isbilermenliktiń eń zárúr faktorı

70