Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)

2.Klassikalıq yaki erkin bazar – bunda bazarda kóp sanlı islep shıǵarıwshılar hám tutınıwshılar qatnasadı hám olar ortasındaǵı múnásibet erkin básekege tiykarlanǵan, bahalarbolsa talap hám usınıs ortasındaǵı qatnas arqalı qáliplesedi.

3.Házirgi zaman rawajlanǵan bazarı – bunda mámleket de bazar qatnasıwshısı bolıp, bazar tártiplesken boladı, mámleket tárepinen basqarıladı.

III. Ámel qılıw xarakterine qarap:

1.Nızamlı bazar;

2.Tártipsiz bazar;

IV. Báseki gúresine qarap:

1.Erkin báseki bazarında islep shıǵarıwshılar, tutınıwshılar erkin ekonomikalıq hárekette boladı;

2.Monopolistik bazarda kóp mayda firmalar hár qıylı tovarlardı islep shıǵarıwda erkin

hárekette boladı;

3.Oligopoliya bazarında iri firmalar bir túrdegi yaki hár qıylı túrdegi tovarlardı islep shıǵarıwda húkimranlıq qıladı;

4.Sap monopoliya bazarında iri bir firma ónimlerdi islep shıǵarıwda jeke ózi

húkimranlıq etedi, derlik báseke bolmaydı.

V. Mazmunı hám isletiliwine qarap, yaǵnıy bazar obyektiniń túrlerine qarap:

1.Tutınıw tovarları bazarı – bunda islep shıǵarıw hám tutınıw ushın zárúr bolǵan sanaat hám azıq –awqat ónimleri satıladı;

2.Xızmet kórsetiw bazarı – bunda halıq, kárxanalar hám mámleketke hár qıylıxızmetler usınıs etiledi. Máselen, kommunal – turmıslıq xızmet; turizm, transport, medicinalıq, repetitorlik xızmetleri, xabar quralları menen támiynlew xızmeti hám t.b.lar;

3.Úy–jay bazarı – bunda kóshpes múlk penen sawda–satıq qılınadı;

4.Miynet kúshi yaki miynet bazarı – bunda bazar ekonomikasınıń tábiyatınan kelip shıqqan halda, miynet kúshi de tovar sıpatıda satıladı. Bul is penen tiykarınan miynet birjaları shuǵıllanadı;

5.Investiciya bazarı – finans bazarınıń ózine tán kórinisi bolıp, onı eki buwınǵa ajıratıw múmkin: 1 - ssuda kapitalı bazarı hám 2 – qımbat bahalı qaǵazlar bazarı.

Birinshi bazarda, tiykarınan, hár qıylı kreditler beriledi.

Ekinshi bazarda bolsa akciya, obligaciya, veksel, chek, depozit kibiler satıladı.

6.Innovaciya bazarı yaki intellektual bazar - onda aqılıy miynet jemisi esaplanatuǵın texnikalıq jańalıqlar, oylap tabıwshılıq hám racionalizatorlıq usınısları, ilmiy ideyalar, isskustvo hám ádebiyat shıǵarmaları, hár qıylı maǵlıwmatlar aldı – sattı qılınadı hám t.b.

VI. Aylanısqa shıǵarılatuǵın ónimlerdiń túrlerine qarap:

1.Kótere satıw bazarda tiykarınan kóp muǵdardaǵı tovarlardıń aldı - sattısı ámelge asırıladı;

2.Usaqlap satıw bazarı kótere satıw bazardan parıq qılǵan halda tovarlardı, tiykarınan kem muǵdarda satıw ámelge asırıladı hám t.b.

Joqarıda keltirip ótilgen hár qıylı túrdegi bazarlar bir–biri menen óz ara baylanıslı hám bir– birin tolıqtırǵan halda rawajlanadı. Olar ortasındaǵı teńsalmaqlılıq nátiyjesinde ekonomikalıq teńsalmaqlılıq júzege keledi.

52

4. Bazar infrastrukturası hám onıń elementleri

Bazar sharayatında qarıydardıń húkimi áhmiyetli esaplanadı. Yaǵnıy qarıydar ózine ne kerek ekenligin ózi belgileydi, tovar onı qanaatlandıradıma yaki qanaatlandırmaydıma?

Biraq sonıń menen birge qarıydar bazardıń uzaq yaki jaqınlıǵın, oǵan jetip barıwı ushın transport qurallarınıń qolaylıǵı, bazardaǵı ónimlerdiń sıpatı hám bahasınıń qanaatlandırarlı bolıwı menen qızıǵadı. Bul máseleniń bir tárepi. Máseleniń ekinshi tárepinde bolsa, ónim islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiwshi tarawlardıń ózine tán talap hám qásiyetleri jatadı. Bul jaǵday tábiyiy esaplanıp, tutınıwshılar menen islep shıǵarıwshı hám xızmet kórsetiwshiler ortasında keskin qarama - qarsılıqlardı keltirip shıǵaradı. Usınday sharayatta bazar infradúzilmesi júzege keletuǵın bárshe qarama - qarsılıqlardı sheshiw, yaǵnıy hám tutınıwshılardıń talapların qanaatlandırıw, hám islep shıǵarıw hám sawda ushın qolay sharayat jaratıp beriwden ibarat boladı.

Xosh, solay eken, bazar infrastrukturası ne?

«Bazar qatnasıqların qáliplestiriw tiyisli ortalıqsız – tovar, pul bazarlarında hám miynet resursları bazarında xojalıq júrgiziwshi subektler ortasında óz ara baylanıstıń támiynleniwi kerek bolǵan bazar infrastruktura-sız kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı… Bazarǵa ótiwden aldın bazar infra-strukturasın jaratıw zárúr. Finans, bank–kredit sistemaları menen baylanıslı máselelerdi sheshiw, qamsızlandırıw, auditorlıq, yuridikalıq hám konsalting firmaları hámde shólkemlerin, birja sistemasın jaratıw zárúr» ([4]. 260– 261 betler).

Bazar infradúzilmesiniń bul bárshe elementleri islep shıǵarıwshılardıń sawda – satıq, finans–kredit jumıslarına, sherik tabıwına, miynet kúshin jallawǵa kómeklesedi, mámlekettiń ekonomikanı tártipke salıwshı ilájların ámelge asıradı, islep shıǵarıwshılar menen tutınıwshılar ortasında baylanıslar ornatıwǵa járdem beredi. Olardıń ayırımları mámleket sistemasındaǵı kárxana hám shólkemler bolsa, qalǵanları ǵárezsiz shólkemlerden ibarat bolıp, kórsetilgen xızmeti ushın xaqı aladı.

Bazar infrastrukturasınıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat:

1.Sanaat ónimleri boyınsha: qabıl etiw, ornatıw, jaylastırıw, saqlaw, talapqa muwapıq tutınıw ushın jetkizip beriw;

2.Awıl xojalıq ónimleri boyınsha: qabıl etiw, juwıw, qurıtıw, sortlarǵa ajıratıw, jaylastırıw, ornatıw, konteynerlerge salıw, saqlaw, kerek bolǵanda suwıtıw hám tutınıw ushın bir tempte jetkizip beriw;

3.Barlıq túrdegi ónim ushın: iri tutınıwshılarǵa jetkizip beriw ushın tovarlardı toplaw yaki kerisinshe, mayda tutınıwshılarǵa talapqa muwapıq jetkizip beriw ushın iri partiyadaǵı tovarlardıń komplektin maydalastırıw;

4.Isbilermenlik háreketin kreditlestiriw;

5.Isbilermenlik táwekelshiligin qamsızlandırıw;

6.Tovar tabıwdı támiynlew;

7.Isbilermenlerdi dizimnen ótkiziw;

8.Bazar qatnasıwshılarınıń máplerin xuqıqıy qorǵaw;

9.Bazar qatnasıwshılarına konsalting, injiniring, auditor, proekt–smeta xızmetin kórsetiw.

Solay etip, bazar infrastrukturası hám onıń elementleri barlıq bazar túrleriniń ámel qılıwı hámde mámleketlar ara ekonomikalıq qatnasıqlardı tártipke salıwdı támiynleydi.

Tiykarǵı atama hám túsinikler:

Bazar ekonomikası. Bazar ekonomikasınıń tiykarǵı belgileri. Bazar ekonomika-sında ámel qılıwshı tiykarǵı nızamlar, bazar mexanizmi, bazar strukturası, bazar obyekti, bazar subekti.

Bazardıń wazıypaları: xabar, dáldálshılıq, bahalardı qáliplestiriw, basqarıw, bazar qatnasıqları, bazardıń túrleri. Bazar infradúzilmesi; bazar infradúzilmesiniń wazıypaları: audit; konsalting; investiciya; innovaciya.

53

6.1– tema: Ózbekstan Respublikasında bazar ekonomikasınıń qáliplesiwi

1.Ózbekstanda ekonomikalıq reformalardıń zárúrligi hám olardıń tiykarǵı

shártleri

Bizge málim, XX ásirdiń aqırında dúńyanıń rawajlanıwında áhmiyetli ózgerisler júz berdi. Yaǵnıy sabıq sotsialistlik awqamlas respublikalar ǵárezsiz boldı. Bul jaǵday ǵárezsiz mámleketler ortasında jámiyetlik - ekonomikalıq baylanıslardı ornatıwda hám ulıwma olardıń rawajlanıwında bir qansha mashqalalardı júzege keltirdi. Bul mashqalalardıń kóplerin jáhán kóleminde ǵana sheshiw múmkin bolıp qaldı. Bul bolsa óz náwbetinde dúńya tanımaytuǵın, jańadan qáliplestirilgen ǵárezsiz mámleketlerdiń jáhán xojalıǵına kirip barıwı, solay eken, bul mámleket ekonomikasın jáhán talaplarına juwap beretuǵın tárizde qáliplestirip, rawajlandırıwdı zárúr etip qoyadı. Bul álbette júdá quramalı process. Sebebi Sabıq Awqam quramında bolǵan bárshe respublikalar ekonomikası tómen jaǵdayda edi. Ózbekstanǵa da basqa ǵárezsiz mámleketlerdey tómen ekonomika miyras bolıp qaldı. Onıń turmısqa jaramlı emesligi, ekonomikalıq sistema mámleket múlkshiligine tiykarlanǵanlıǵı, kárxanalardıń orayǵa qaramlılıǵı hám ekonomikalıq xuqıqlarǵa iye emesligi, xalıq xojalıǵı hádden tısqarı monopoliyalas-tırılǵanlıǵı mámleket halqınıń turmıs dárejesin júdá páseytirip jibergen edi.

Qısqası, buyrıqpazlıqqa tiykarlanǵan ekonomika islep shıǵarıw pátleriniń pásiyip ketiwine, barǵan sayın kúsheyip baratıǵan ekonomikalıq krizis, giperinflyaciya kibi kópǵana jámiyetke zıyan keltiriwshi hádiyseler menen sáwlelenedi. Ulıwma alǵanda Ózbekstan Sabıq Awqam dáwirinde shiyki zat jetkizip beriwshi bazaǵa aylanıp qalǵan edi.

Respublika territoriyasındaǵı kárxanalardıń kópshiligi ónimdi ishki bazar ushın emes, bálki basqa awqamlas respublikalar ushın islep shıǵaratuǵın edi. Tarmaqlarda juwmaqlanbaǵan texnologiya processine iye islep shıǵarıw shólkem-lestirilgen edi. Olar shiyki zattı dáslepki qayta islew hám yarım tayar ónimlerdi shıǵaratuǵın edi. Bul ónimlerdi arzanǵa satıp, basqa respublikalarda olardı tayar ónim halına keltirilgennen keyin, onı qımbat bahada Respublika ushın satıp alınar edi. Sonıń nátiyjesinde 1990-jılda Ózbekstannıń respublikalar ara sawda aynalısında keri sawda 3,7 milliard rubldi yaki milliy ónimniń 11 protsentin quradı. Bunnan tısqarı, respublikamız neft hám basqa energetika derekleri menen óz

-ózin támiynlew imkaniyatına iye bolsada, shetten 10 million tonnadan artıq neft satıp alatuǵın edi. Sonıń menen birge halıq ushın zárúr bolǵan ónimler ǵálle, qant, gósh, sút ónimleri, kartoshka kibilerdi de tiykarınan shetten satıp alınatuǵın edi.

Respublikanıń 2003-jılǵa kelip sırtqı sawda oborotı 6689,2 mln. AQSh dolların quradı. Bul kórsetkish 2002-jılǵa salıstırǵanda 2003jılda 17,3 protsentke kóbeygen. Ulıwma sırtqı sawda oborotınıń 31,4 protsenti yaki 2105,4 mln AQSh dollarında ǴMA mámleketleri úlesine tuwrı kelgen. Bul kórsetkish 2002–2003 jıllar ishinde 15,4 protsentke, uzaqdaǵı shet el mámleketleri menen bolsa, 18,2 protsentke ([16]. 14–bet) kóbeygen.

Islep shıǵarıw faktorlarınan nátiyjeli paydalanbaslıq nátiyjesinde mámleket milliy dáramatı ósiwi júdá tómen edi. Bunnan tısqarı, kóbirek ónim islep shıǵarıw maqsetinde tábiyiy resurslardan paydalanıw, respublika tabiyiy resursları hám ekologiyalıq ortalıqqa da júdá úlken muǵdarda, qaytarıp bolmaytuǵın dárejede zıyan jetkizildi. Buǵan Aral apatshılıǵın mısal etip alıwımız múmkin.

Joqarıda keltirilgen unamsız aqıbetler nátiyjesinde respublikamızǵa ǵárez-sizlikke iye bolǵan waqıtta tómen rawajlanǵan ekonomika Sabıq Awqamnan miyras bolıp qalǵan edi.

Bul kibi jaǵday tek ǵana bizde emes, basqa respublikalarda da gúzetildi. Sonıń ushın, Awqam tarqalıp ketkennen keyin, awqamdaǵı respublikalar basshıları hár bir respublika ushın bazar ekonomikasına ótiwdiń ayırıqsha proektlerin islep shıǵıwdı usınıs qılǵanlar. Ózbekstanda da bazar qatnasıqlarınan keń paydalanıw jolı menen ekonomikanı turaqlastrıw respublika dástúri islep shıǵıldı.

Bul dástur bazar ekonomikasına ótiw bul jámiyetlik islep shıǵarıw, respublika xalıq xojalıǵınıń nátiyjeliligin asırıwdıń áhmiyetli quralı bolıp, halıqtıń turmıs dárejesin

54

kóteriw, olardıń sotsiallıq járdemge mútáj qatlamların mámleket-lik qorǵawın támiynlew, respublika siyasiy hám ekonomikalıq ǵárezsizligine erisiwge tiykar jaratatuǵın birden-bir jol edi.

2. Respublikada bazar reformaların ámelge asırıw hám onıń tiykarǵı baǵdarları

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, Sabıq Awqam tarqalǵannan keyin, ǵárezsizlikke erisken respublikalar bazar ekonomikasına ótiw jolın tańladı. Biraq bul wazıypanı bárshe birdey, yaǵnıy bir joybar tiykarında alıp bara almas edi. Sebebi bárshe respublikalar ekonomikasınıń rawajlanıw dárejesi hám quramı hár qıylı edi.

Sonıń ushın Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimov: «Sotsiallıq baǵdarlanǵan bazar ekonomikasın qurıwda respublikanıń ózine tán qásiyetlerin esapqa alatuǵın, Ózbekstannıń keshegi, házirgi kúni hám kelesi rawajlanıwına tolıq mas keletuǵın absolyut jańa standartları, ózine tán jol zárúr» degen ([4]. 72 bet) edi.

Usıǵan tiykar rejeli – oraylasqan ekonomikadan bazar sisteması, yaǵnıy ulıwma jańa sharayatlarda islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw formaları tárepine respublikamız óz shárt - sharayatların esapqa alǵan halda dáslepki qádemlerdi qoydı. Bul qádemler «sekiriw» yaki «shok usılı» jolı menen emes, bálki tınısh, maqsetke baǵdarlanǵan háreketler menen adımladı.

Bugin Ózbekstannıń tarixıy, milliy hám mádeniy qásiyetleri esapqa alındı. Sebebi,mánisine kóre «shok usılı» menen dawalaw ekonomikalıq revolyuciyanıń forması esaplanadı. Bizde bolsa, biziń ekonomikalıq rawajlanıw dárejemizdi, halıqtıń quramı hám turmıs dárejesin esapqa alǵan halda bul joldı qollap bolmas edi. Usıǵan tiykarlanıp Prezidentimiz bir qansha mámleketlerge barıp, olardıń tájriybelerin úyrenip, bazar qatnasıqlarına ótiwdiń ózine tán jolın islep shıqtı. Bul haqqında I.A.Karimov tómendegilerdi aytıp ótedi: «Biz basqa mámleketlerdiń rawajlanıw processinde toplaǵan hám respublika sharayatında engiziwge bolatuǵın bárshe unamlı tájriybelerden paydalanıw imkaniyatın biykarlamaymız. Házirgi waqıtta birer bir standarttan, hátteki ol belgili bir mámlekette unamlı nátiyjelerge alıp kelgen bolsa da, olardan nusha kóshiriw ulıwma jaramaydı. Sonısı anıq ráwshan, belgili qural hám usıllar qaysı mámleket ushın baǵdarlanǵan bolsa, olar usı mámleketke tán bolǵan belgili sharayatlarda ǵana unamlı nátiyje beriwi múmkin» ([4].87-88 betler).

Respublikada ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwdıń tiykarǵı baǵdar-ları tómendegilerden ibarat:

1.Múlkiy qatnasıqlardı reformalaw;

2.Agrar reformalar;

3.Finans-kredit hám baha siyasatı;

4.Basqarıw sistemasın reformalaw hám bazar infractrukturasın jaratıw;

5.Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar reforması;

6.Jámiyetlik reformalar.

Ekonomikalıq reformalardıń bul tiykarǵı baǵdarları I.A.Karimovtıń «Ózbek-istan ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw jolında» kitabında bayan etildi.

Ózbekstannıń bazar qatnasıqlarına ótiwiniń ózine tánligi hám jańa tábiyatı, onıń finanslıq qásiyetlerinde, logikalıq óz ara baylanısqan mámlekettiń bazar qatnasıqlarına ótiwi Prezident I.A.Karimov tárepinen islep shıǵılǵan bes principte óz sáwleleniwin tapqan.

Bul principler tómendegiler:

Birinshiden, ekonomikanı ideologiyadan azat etiw. Ekonomikadan ústin turıwı, onıń ishki mazmunın qurawı lazım.

Ekinshiden, quramalı ótiw dáwirinde mámlekettiń ózi bas reformator bolıwı zárur.

Mámleket pútkil xalıqtıń máplerin gózlep, reformalar processiniń baslawshısı bolıwı, ekonomikalıq rawajlanıwdıń jetekshi baǵdarların belgilew, ekonomikada, jámiyetlik tarawda hám suveren mámleketimizdiń jámiyetlik – siyasiy ómirinde túp ózgerislerdi ámelge asırıw siyasatın islep shıǵıwı hám izshil ámelge asırıwı kerek.

55

Úshinshiden, pútkil jańalanıw hám rawajlanıw processi nızamlarǵa tiy-karlanıwı kerek. Ekonomikalıq ózgerisler sınalǵan ámeliy kúshke iye bolǵan nızamlarǵa tayanǵanda ǵana bul ózgerisler sezilerli nátiyjeler beriwi múmkin.

Tórtinshiden, demografiya tarawındaǵı real jaǵdaydı, halıqtıń real turmıs dárejesin esapqa alǵan halda bazar qatnasıqlarına ótiw menen bir qatarda adamlardı sotsiallıq qorǵaw tarawında kúshli ilájlardı aldınnan ámelge asırıw kerek. Sotsiallıq qorǵaw hám kepilliklerdiń kushli, tásirsheń mexanizmi ámel qılǵanda ǵana jámiyetlik– siyasiy turaqlılıqtı saqlaǵan halda bazar ekonomikasına qaray tınımsız rawajlanıp barıwdı támiynlew múmkin.

Besinshiden, jańa ekonomikalıq, bazar qatnasıqların puxta oylap, basqıshpa - basqısh qarar taptırıw lazım…. Sonıń menen birge bazarǵa basqıshpa – basqısh ótiw principi ayırıqsha itibarǵa ılayıq. Bul jetekshi principlerden biri. Ol ekonomikalıq reformalardıń pútkil ishki logokasın, rawajlanıp barıwı hám xarakterin belgilep beredi ([6]. 10–11 betlar), degen.

Solay etip, reformalardıń bárshe baǵdarları hám bazar qatnasıqlarına ótiw principleri bar ekonomikalıq sistemanıń izshillik penen bazar ekonomikasına ótiwge qaratılǵanlıǵı menen sáwlelenedi.

3. Bazar qatnasıqlarına ótiw processinde makroekonomikalıq turaqlılıqqa erisiw wazıypaları

Respublikada bazar qatnasıqlarına ótiw dáwirinde ekonomika aldında bir qansha wazıypalar turadı. Bular:

-menshiklestiriw hám báseki ortalıǵın jaratıw processlerin tereńlestiriw;

-makroekonomikalıq turaqlılıqqa erisiw;

-milliy valyutanı bekkemlew;

-ekonomika stukturalıq dúzilisin túpten ózgertiw;

-sotsiallıq kepilliklerdi jaratıw, yaǵnıy kushli jámiyetlik siyasat júrgiziw nátiyjesinde kushli demokratiyalıq mámleketti qáliplestiriw.

Bul wazıypalardı orınlawdıń teoriyalıq hám ámeliy tiykarların Prezidentimiz I.Karimovtıń «Ózbekstan ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriw jolında» kitabında sáwlelendirip berilgen.

Bazar qatnasıqlarına ótiw dáwirinde mámleket múlkin menshiklestiriw nátiyje-sinde eki tiykarǵı wazıypa sheshiledi. Birinshiden, mámleket ıqtıyarındaǵı múlk óziniń xaqıqıy iyeleriniń qolına tapsırıladı. Ekinshiden, kóp ukladlı ekonomika hám báseke ortalıǵın júzege keltiriledi.

Ekonomikanı turaqlastırıw bazar qatnasıqların qáliplestiriw jolındaǵı quramalı process. Ol eń aldı menen qıtshılıq jaǵdayın saplastırıwǵa qaratıladı. Qıtshılıq jaǵdayı kriziske ushırawdıń aldın alıw ushın islep shıǵarıw nátiyjeliligin asırıw, ónim hám xızmetlerdiń sıpatın jaqsılaw, olardıń túrlerin jetilistiriw, hámde básekige shıdamlı bolıwıǵa alıp keledi. Bul jaǵday bazarda talap hám usınıstıń teńsalmaqlılıqta bolıwın támiynleydi. Turaqlılıq bolsa keń mániste muwapıqlastırıw degendi ańlatadı, yaǵnıy makroekonomikalıq teńsalmaqlı-lıqtı ornatıw degendi ańlatadı. Bul bolsa óz náwbetinde islep shıǵarıwdıń birden páseyiwin, massalıq jumıssızlıqtı, inflyaciyanıń aldın alıwǵa imkan beredi.

Turaqlılıqqa tómendegi jollar menen jantasıw múmkin:

Birinshiden, monetar jantasıw: ol puldıń qádirsizleniw dárejesin páseytirip turadı hámpul aylanısın turaqlastıradı.

Ekinshiden, islep shıǵarıw hám isbilermenlik xızmetin xoshametlep, ekonomikalıq turaqsızlılıqtı saplastırıwǵa háreket qıladı.

Bul jantasıwlar negizinde ekonomikalıq turaqlılıqqa erisiwdiń tiykarǵı miyzanları tómendegiler:

1. Islep shıǵarıw koleminiń qısqarıwına jol qoymaw;

2. Áhmiyetli tarmaqlarda islep shıǵarıwdı jetilistiriw ushın qolay sharayatlardı jaratıw;

56

II – Bólim. Mikroekonomika 7– tema: Talap hám usınıs nızamı

1. Talap túsinigi hám talap nızamı

Bizge belgili, adamlar ómiri dawamında hár dayım bir nársege iye bolıwdı qáleydi. Adamlardıń jasawı hám kamal tabıwı ushın kerek bolatuǵın turmıslıq qurallarǵa bolǵan zárúriyatı mútájlik esaplanadı. Insan hár dayım ózine zárúr bolǵan nárselerdi satıp alıp, mútájliklerin qanaatlandırıwǵa háreket qıladı. Biraq mútájlikti qay dárejede qanaatlandırılıwı onıń belgili tovarǵa bolǵan talabı menen belgilenedi. Biraq ol adamnıń dáramatına, onıń satıp alıw qábiletine baylanıslı. Demek talap - bul pul menen támiynlengen mútájlik, mútájliktiń tek ǵana pul menen támiynlegen bólegi talap boladı, qalǵanı bolsa «qálew» bolıp qala beredi. Sonnan kelip shıǵıp talapqa tómendegishe táriyp beremiz.

Talap - bul tutınıwshınıń belgili jerde hám belgili waqıtta tovar yaki xızmet satıp alıw imkaniyatı.

Basqasha qılıp aytsaq, talap qarıydar qaltasındaǵı pulına baylanıslı boladı.

Talaplar xár qıylı bolıp, birdey tovar yaki xızmetlerge bolǵan talaptıń eki túri bar:

a)jeke talap - bul ayırıqsha alınǵan shaxs, shańaraq, kárxana yaki firmanıń tovardıń usı túrine bolǵan talabı;

b)bazar talabı - bul bir qansha, yaǵnıy kópshilik tutınıwshılardıń usı túrdegi tovar yaki xızmetke bolǵan talaplar jıyındısı. Talap muǵdarı hár dayım birdey bolmaydı, ol bir qansha faktorlar tásiri astında ózgerip turadı. Talapqa tásir etiwshi faktorlardıń eń tásirsheńi bul baha. Baha hám satıp alınatuǵın tovarlar muǵdarı ortasındaǵı bolatuǵın baylanıslılıqtı tómendegi tablitsa maǵlıwmatları tiykarında kórip shıǵamız:

1-tablitsa

Tablitsadan kórinip turıptı, tovar birliginiń bahası qanshelli tómen bolsa, tutınıwshılardıń satıp alıw quwatı, yaǵnıy satıp alıwı múmkin bolǵan tovar muǵdarı sonshelli kóp boladı hám kerisinshe.

Talap nızamınıń ózine tán qásiyeti sonnan ibarat, tovar bahası menen satıp alınıp atırǵan tovar muǵdarı ortasında keri baylanıs bar.

1 - suwret. Talap qıya sızıǵı

bul jerde: OP - tovarlar bahası. OQ - tovarlar muǵdarı. D - tovar talabı.

Tovar bahası menen tovar muǵdarı ortasındaǵı baylanıs tovar qıya sızıǵı deyiledi hámol talap nızamın sáwlelendiredi.

58

Talap muǵdarına joqarıda aytıp ótilgenindey, bahadan tısqarı basqa bir neshe faktor tásir etedi. Bular:

1.Tutınıwshılardıń diydi hám ádetleriniń ózgeriwi. Ol tiykarınan rekla-manıń yaki modanıń ózgeriwi nátiyjesinde júz beredi.

2.Bir-biriniń ornın basıwshı tovarlar. Máselen: eki qıylı bir túrdegi tovar bir qıylı talaptı qanaatlandırıwı múmkin. Bul tovarlardıń biriniń bahasınıń ózgeriwi, ekinshisine bolǵan talaptı ózgertedi.

3.Tolıqtırıwshı tovarlar bahalarınıń ózgeriwi. Máselen: kóp túrdegi tovarlar birgelikte satıp alınadı. Ayaq kiyim bahasınıń ósiwi oǵan bolǵan talaptı tómenletedi, sonın menen ayaq kiyim mayına bolǵan talap ta páseyedi.

4.Tovar paydalılıǵınıń ózgeriwi. Máselen: palız miywelerdiń máwsimge qarap, den sawlıq ushın payda ekenligi haqqındaǵı maǵlıwmat oǵan bolǵan talaptı asıradı.

5.Átirap–ortalıqtaǵı ózgerisler. Máselen: eger hawa ısıp ketse, salqın ishimlikler hám muzqaymaqqa bolǵan talap asadı hám kerisinshe.

6.Halıq dáramatlarınıń ózgeriwi, yaǵnıy halıq dáramatlarınıń asıwı, olardıń satıp alıw quwatın asıradı, bul bolsa tovarlarǵa bolǵan talaptı asıradı.

7.Halıq sanınıń ósiwi. Máselen: halıqtıń tuwılıw dárejesiniń ósiwi nátiyjesinde akusherlik xızmeti, mektepke shekemgi tárbiya, mektep tárbiyası kibi xızmetlerge, balalarushın kerekli ónimlerge talap asadı.

Bahadan tısqarı talapqa tásir etiwshi faktorlardıń bárshesi talaptı oń yaki shep tárepke jılısıwına alıp keledi, yaǵnıy baha ózgeriwi talap muǵdarın ózgertirse, sızılmada bul ózgeris talap qıya sızıǵı boylap gúzetiledi, bunda hár bir bahaǵa tán ráwishte ónim muǵdarı da ózgeredi.

Sızılmada bul tómendegishe sáwlelenedi:

Р

2 - suwret. Talap qıya sızıǵınıń bahadan tısqarı faktorlar tásirinde ózgeriwi.

Talaptıń D1 yaki D2 tárepine ózgeriwi joqarıda keltirilgen, yaǵnıy bahaǵa baylanıslı bolmaǵan faktorlar nántiyjesi.

Talap D sızıǵı boyınsha ózriwine talap muǵdarınıń ózgiriwin hám sonıń menen birge talap nızamın sáwlelendiredi. Talaptıń D sızıǵı boyınsha ózgeriwi talap elastikligi deyiledi.

59

2. Usınıs túsinigi hám usınıs nızamı

Bazardaǵı tovarlardıń bahası tek ǵana talapqa baylanıslı bolmay, bálki bazardaǵı ónimler muǵdarına da tuwradan tuwrı baylanıslı. Yaǵnıy bazarǵa usınılıp atırılǵan ónimler muǵdarı qansha kóp bolsa, olardıń bahası sonsha tomen boladı hám kerisinshe.

Bazarǵa satıw maqsetinde keltirilgen yaki keltiriliwi anıq bolǵan tovarlar muǵdarına usınıs deyiledi. Ónim bahasınıń ózgeriwi menen bazarǵa usınıs qılınıp atırǵan tovarlar muǵdarı da ózgeredi.

Usınıstıń bahaǵa qarata ózgerip turıwın tómendegi tablitsada kóriw múmkin.

2 – tablitsa

Tablitsada kórinip turǵanınday, ónimge qoyılǵan baha qanshelli joqarı bolsa, bazarǵa keltirilip atırǵan ónimler muǵdarı sonshelli kóp boladı. Bul - ónimniń bahası menen onıń muǵdarı ortasında tuwrı baylanıs barlıǵınan dálalat beredi. Bul baylanıstı grafik kórinisinde sáwlelendiremiz:

Р

4000

3000

2000

1000

3 - suwret. Usınıs qıya sızıǵı.

Bul jerde: OP - tovarlar bahası. OQ - tovarlar muǵdarı. S - bazardaǵı usınıs. Grafikdagi

S sızıǵı usınıs qıya sızıǵı deyiledi hám usınıs nızamın sáwlelendiredi.

Sızılmada kórsetilegnindey, usınıs kóleminiń ózgeriwi tovar bahasına tuwrı baylanıslı. S qıya sızıǵı boyınsha usınıs kóleminiń bahaǵa qarata ózgeriwi usınıs elastikligi deyiledi. Usınıs ta talapqa uqsap tek ǵana bahaǵa baylanıslı emes. Usınıstıń ózgeriwine baxadan tısqarı jáne kópǵana faktorlar tásir qıladı, olar tómendegiler:

1.Resurslar bahasınıń ózgeriwi. Bizge málim ónimniń bahası tuwrıdan tuwrı resurslardıń bahasına baylanıslı. Resurslar bahası assa, ónim bahası da asadı. Nátiyjede usınıs qılınıp atırǵan ónim kólemi kemeyedi hám kerisinshe islep shıǵarıw qarejetleriniń kemeyiwi islep shıǵarıw kólemin asıradı hám sonıń menen birge, ónim usınısı da asadı.

2.Texnologiyanıń ózgeriwi. Jańa texnologiyanıń engiziliwi resurslardan nátiyjeli paydalanıw hám sonıń menen birge kóbirek ónim islep shıǵarıwǵa alıp keledi. Demek, usınıs kóbeyedi.

60