Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)
.pdfPuldıń mánisi onıń wazıypalarında sáwlelenedi:
1. Pul qun ólshew birligi.
Qunnıń pulda sáwleleniwine baha deyiledi. Tovardıń bahası talap hám usınıs nızamı bir – birine tuwrı túskende ǵana tovardıń qunın sáwlelendiredi. Ónimge bolǵan talap joqarı bolǵanda onıń bahası da qunınan jokarı, usınıs joqarı bolǵanında bahası qunınan tómenbolıwı múmkin.
Dáslep pul birlikleri hám olardıń atları kóbinese belgili awırlıq qımbat metallar menen baylanıslı bolǵan, valyutalardıń atları da (funt, sterling) sonnan derek beredi. Lekin waqıt ótiw menen "salmaq" atı pul birliginen qımbat metal-lardıń xaqıqıy salmaǵınan parıq qıla baslaǵan.
2. Pul aylanıs quralı.
Puldıń aylanıs quralı sıpatındaǵı wazıypası sonnan ibarat, ol tovarlar aylanısı processinde daldalshı bolıp maydanǵa shıǵadı.
Dáslep tovarlardı almastırıwda altın hám gúmis quymalarınan paydalanılǵan.
Áste-aqırın quymalar ornına teńgeler isletilgen. Altın hám gúmis teńgeler aylanıs processinde jemirilgen yaki olardıń sıpatı buzıla baslaǵan. Sol sebepli aylanısqa altınnıń ornın basıwshı, pul sıpatıda qaǵaz pullar islep shıǵarılǵan. Demek, usı aylanıs tarawı qaǵaz pullardıń júzege keliwine sebep bolǵan.
3. Toplaw wazıypası.
Pul aylanıstan shıǵarılǵannan soń baylıq toplaw wazıypasın orınlay baslaydı.
Natural xojalıq sharayatında baylıq toplaw ónim toplaw formasıda bolǵan. Tovarlardı sheklenbegen muǵdarda saqlab bolmaydı. Puldı qálegen muǵdarda saqlaw múmkin. Pullar banklerde de saqlanadı. Puldıń qádirsizleniwi onı basqasha formada toplawǵa sebep boladı. Adamlar pulların islep shıǵarıwga sarıplaydı, awıllarda sıyır, qoy, qozı, kóshpes múlklerdi satıp aladı, altın hám gúmis taǵınshaqlar, antikvariatlardı satıp aladı. Islep shıǵarıwdı rawajlandırıw maqsetinde jańa texnika hám texnologiyalardı satıp alıw da toplaw esaplanadı.
4. Tólew wazıypası.
Tólew wazıypası naq pullar járdeminde ámelge asırıladı. Puldıń tólew wazıypası renta, salıq, kreditke tólewler kórinisinde boladı. Bunıń sebebi islep shıǵarıw processiniń málim dáwirdi talap qılıwı esaplanadı. Bunday jaǵdayda puldıń tólew wazıypasınan veksel hám banknotalar kelip shıǵadı. Banknotalar menen bir qatarda aylanıstıń kredit qurallarınan jáne biri – chekler payda boladı. Chek amanat iyesi tárepinen óz esabındaǵı puldan chekte kórsetilgen shaxsqa beriw haqqında bankke jazılǵan buyrıqlar esaplanadı.
Halıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlarda esap - kitaplar altın menen támiynlenbegen milliy valyutalarda (dollar, marka, ena h.t.b.) ámelge asırıladı.
5. Pullar jáhán pulı wazıypasın orınlaydı. Biraq olar málim formaǵa teńlestiriledi, tiykarınan AQSh dollarına. Milliy ekonomikanıń jáhán ekonomikasına qosılıwı puldıń qádirin asırıwdı talap etedi.
Puldıń mánisi hám wazıypaları haqqındaǵı sorawdı juwmaqlaǵanda, puldıń jáne bir wazıypasın aytıp ótiw zárúr.
Gáp almasıwdı ámelge asırıwda júzege keletuǵın qárejetler haqqında barmaqta. Bul qárejetlerge: iskerlik júrgiziw tarawına tiyisli bolǵan maǵlıwmatlardı toplaw, bazarda potetsial sheriklerdi tańlaw, reketshilerge pul tólew, pochta qárejetleri, qamsızlandırıw qárejetleri kiredi.
Bul qárejetler transaktsion qárejetler deyiledi. Pul bunday qárejetlerdi kemeytiriw imkanın beredi. Sonıń ushın puldıń wazıypasın paydalı tovar emes, almastırıwdı ámelge asıratuǵın hám onıń aylanısın tezlestiretuǵın qaǵaz pullar orınlaydı.
31
4. Puldıń tovarǵa aylanıwı. Miynet kúshi – tovar
Ómirde kópshilik puldı kapital dep esaplaydı. Egerde pul aldı-sattı wazıypasın orınlasa, ol tek ǵana aylanıs kuralı esaplanadı. (T – P - T) Pul aylanısqa qoyılǵanda onıń qunı assa kapitalǵa aylanadı. (P – T - P1). Puldıń qunı dáslepki qunnan joqarı boladı. Puldıń aylanısta kóbeyiw processi qádim - qádim dáwirlerde de ushıraǵan. Sútqorlıq kapitalın buǵan mısal etiw múmkin. Biraq sútqorlıq kapitalı islep shıǵarıw processinde emes, bálki aylanıs processinde kóbeygen.
Kapitalizm dáwirinde puldıń muǵdarı jallanba miynet esabınan asıp baradı. Is beriwshi islep shıǵarıw processinde miynet kúshin satıp aladı.
Miynet kúshi tovarǵa aylanadı. Miynet kúshi tovar eken, ol qun hám tutınıw qunına iye boladı.
Jallanǵan isshi 8 saatlıq is kúnin málim bóleginde ózine miynet etse, qalǵan bóleginde oǵan is bergen múlk iyesine isleydi. Bul dáwirde ol qun hám tutınıw qunın jaratadı. Tutınıw qunınıń qásiyeti onıń óz qunınan kóp qun jaratıw menen sáwlelenedi.
Miynet kúshining qunı isshiniń hám onıń shańaraq aǵzalarınıń tirishilik baylıqlarınıń jıyındısınan ibarat. Miynet kúshiniń qunına tásir etetuǵın eń áhmiyetli faktor miynet ónimdarlıǵı esaplanadı. Amerikada miynet kúshi qunınıń joqarı bolıwı usı mámlekette miynet
ónimdarlıǵınıń joqarı ekenliginen dálil beredi.
Miynet ónimdarlıǵı joqarı bolsada miynet kúshi qunı pás bolıwı múmkin. Bunday halda qániygeli miynet kúshine bolǵan talap pás boladı.
Sonıń menen birge miynet kúshi qunına mámlekettiń islep shıǵarıw kúshleriniń rawajlanıw dárejesi, mádeniyat dárejesi, tabiyiy – ıqlım sharayatı, miynet kúshiniń tariyxıy qáliplesiw processi, bilim alıwǵa hám qániygelikti asırıwǵa sarıplanǵan qárejetlerdińmuǵdarı, qasızlandırıw sistemasınıń jaǵdayı hám t.b. tásir ótkizedi.
Solay etip, tovar almasıw, miynet kúshiniń tovarǵa aylanıwı, puldıń kelip shıǵıwı hámonıń wazıypaları bazar hám bazar ekonomikasınıń kelip shıǵıwına sebep boldı hám onıń rawajlanıwına shárt-shárayat jarattı.
Tiykarǵı atama hám túsinikler:
Natural xojalıq, tovar xojalıǵı, ápiwayı tovar xojalıǵı, kapitalistik tovar xojalıǵı, tovar, tovardıń tutınıw qunı, tovar qunı, tovardıń almasıw qunı, barter, miynet, jámiyetlik miynet, anıq miynet, abstrakt miynet.
32
4- tema: Múlkshilik qatnasıqları
1.Múlkshilik qatnasıqlarınıń mánisi
Ekonomikada islep shıǵarıw qurallarına qarata múlkshiliktiń túrleri hám formaları úyreniledi. Múlkshilik qatnasıqları materiallıq hám ruwxıy baylıq-lardı islep shıǵarıw hámde jámiyet baylıqların ózlestiriw processlerinde júzege kelip, hár qanday ekonomikalıq sistemanıń negizin hám ondaǵı ekonomikalıq qatna-sıqlardı sáwlelendiredi. Múlkshilik islep shıǵarıwshılar ortasında júzege kele-tuǵın óz - ara qatnasıklardı sáwlelendiredi. Islep shıǵarılǵan ónimniń bólisti-riliwi almastırıw dárejesin hámde tutınıw dárejesin belgileydi. Ulıwma alǵanda múlkshilik qatnasıqları múlkke iyelik etiw hám onnan paydalanıw hámde basqarıw processinde júzege keletuǵın ekonomikalıq qatnasıqlar esaplanadı.
Múlkshilik qatnasıqları, onıń obyektleri hám subektleri bolıwın talap etedi. Múlk obyektleri bul múlkke aylanǵan barlıq materiallıq hám ruwxıy baylıqlar, tábiyiy baylıqlar, aqılıy miynet jemisleri, insannıń miynet etiw qábileti hám t.b. Múlk obyektiniń tiykarǵı buwını islep shıǵarıw quralları kimdiki bolsa, islep shıǵarılǵan ónimler de soǵan tiyisli boladı.
Múlk subekti bul jámiyette málim ekonomikalıq statusqa iye bolǵan, múlk obyektin
ózlestiriwde qatnasıwshılar, múlkiy múnásibetler qatnasıwshıları bolıp olar jámáát, topar, yaki basqa jámiyetlik toparlarǵa birlesedi. Múlk subektleri ayırım adamlar, shańaraqlar, túrli kórinistegi kárxanalar, shet el puqaraları, shólkemler hám mámleket esaplanadı. Yaǵnıy bular ulıwma múlkiy múnásibetlerde qatnasıwshı bárshe fizikalıq hám yuridikalıq shaxslar esaplanadı.
Múlkke iyelik etiw múlkdarlıq huqıqınıń onıń iyesi qolında bolıwın bildiredi hám jaratılǵan materiallıq baylıqlardı ózlestiriwdiń jámiyetle-siwin sáwlelendiredi.
Ayırım jaǵdaylarda múlk iyesi múlkke iyelik huqıqın saqlap qalǵan halda óz múlkinen ózi paydalanbaydı, bálki basqa adamlarǵa paydalanıw ushın beredi. Bunda arenda qatnasıǵı júzege kelip, bul jaǵdayda múlkten paydalanıw yaǵnıy mal múlktiń ekonomikalıq iskerlikte isletiliwi yaki jámiyetlik ómirde qollanıwı júzege keledi. Mal - múlkten paydalanıw júz bergende ol dáramat alıw yaki jeke mútájlikti júzege keltiredi. Múlkti biylik etiw (basqarıw) bul malmúlk táǵdirin ǵárezsiz sheshiwdi bildiredi. Ol malmúlkti satıw, miyras etip qaldırıw, sawǵa etiw, ijaraǵa beriw kibi jayǵdaylarda júz beredi.
Múlkshilik óz mánisine kóre huqıqıy hám ekonomikalıq qatnasıqlar mazmunın ózinde sáwlelendiredi. Múlkshiliktiń huqıqıy hám ekonomikalıq mazmunı óz ara baylanıslı bolıp birbirin tolıqtırıp turadı. Sonıń ushın múlkshilik hám huqıqıy, hám ekonomikalıq kategoriya esaplanadı.
Múlkshilik huqıqıy mániste múlkke málim huqıqıy iyelik múnásibetin sáwlelendiredi.
Sonıń ushın materiallıq baylıqlardıń túrli subektler ortasında bólis-tiriliwi hám ózlestiriliwiniń huqıqıy normaları belgilep beriledi. Usıǵan kóre múlk iyesi ózine nızamda belgilengen buyımǵa ǵana iyelik etiw, paydalanıw yaki biylik etiw huqıqın aladı. Mámleket múlkshilik qatnasıqların bekkemleydi hám qorǵaydı.
Huqıqıy normalar, bir tárepten múlkshilik qatnasıqların qorǵasa, ekinshi tárepten múlkshilik qatnasıqların rawajlandıradı. Solay etip, múlkshiliktiń xuqıqıy normaları birinshiden islep shıǵarıw quralları hám jaratılǵan materiallıq baylıqlardıń málim subektlerge tiysli ekenligin, ekinshiden, múlk iyeleriniń xaq xuqıqları mámleket tárepinen nızam menen qorǵalıwı, úshinshiden, mal-múlkti qorǵaw usılların belgilep beredi.
Múlkshilik ekonomikalıq mániste islep shıǵarıwda áhmiyetli orındı iyeleydi hám adamlar ortasındaǵı quramalı xojalıq qatnasıqların quraydı. Múlkshilik qatnasıqları ekonomikalıq múlkshiliktiń onıń ajıralmas úsh jaǵdayı: iyelik etiw, paydalanıw, hám biylik etiwdı (basqarıwdı) belgilep beredi. Sonıń ushın múlk iyesine dáramat keltirse ǵana, múlk ekonomikalıq realizaciya qılınǵan esaplanadı. Keri jaǵdayda, yaǵnıy islep shıǵarıwda
33
qatnaspasa yaki múlk iyesine dáramat keltirmese, ol tek ǵana ―huqıqıy‖ kategoriya bolıp qaladı. Hár qanday jámiyettiń ekonomikalıq dúzilisi menshikten baslanadı. Menshik qatnasıqlarına tiykarlanbaǵan hesh bir jámiyet joq. Sonlıqtanda ekonomikalıq qatnasıqlardıń bir
bólegin menshik qatnasıqları quraydı.
Menshik qatnasıqları jámiyettegi baylıqlardı ózlestiriw menen baylanıslı bolǵan ekonomikalıq qatnasıqlar esaplanadı. Bul qatnasıqlar múlkke iyelik etiw, onnan paydalanıw hám onı biylik etiw (basqarıw) jaǵdaylarında júzege keledi. Bul úsh jaǵday múlkke iyelik etiw, paydalanıw hám biylik etiw menshik-liktiń ajıralmas bólimleri esaplanadı.
Múlkke iyelik etiw - bul menshik huqıqınıń menshik iyesiniń qolında saqlanıp turıwın ańlatadı. Bul jaǵdayda menshik bolǵan baylıq bólimlerge bólinip ózlestiriledi. Múlkke iyelik etiw saqlanǵan halda, onı ámelde isletiw ózgeniń qolında bolıwı múmkin. Bunıń nátiyjesinde múlkten kelgen payda bólistiriledi, onıń bir bólegin múlk iyesi, al ekinshi bólegin múlkti ámelde isletiwshi ózlestiredi.
Múlkti paydalanıw - bul múlk bolǵan baylıqtı ekonomikalıq xızmette qollanıp, onı xojalıq aylanısına kirgizip, onnan nátiyje alıwdı ańlatadı. Bul jaǵdayda baylıq dáramat tabıw yaki insan mútájligin qanaatlandırıwǵa jumsaladı. Eger múlk iyesi óz múlkin ózi paydalansa, iyelik etiw hám paydalanıw bir qolda boladı. Alınǵan nátiyje tek ǵana menshik iyesine tiyisli boladı. Al iyelik etiw hám paydalanıw ajıralǵan jaǵdayda, nátiyje bólistirilgen halda ózlestiriledi.
Múlkti biylik etiw (basqarıw) - bul múlk bolǵan baylıq táǵdiyrin ǵárezsiz sheshiwdi yaǵnıy múlkti satıp jiberiw, ijaraǵa beriw, miyras etip qaldırıw, asırap abaylap kóbeytiw yaki onı joq etip jiberiw menen baylanıslı háreketlerdi ámelge asırıwdı bildiredi.
Menshik ulıwma ekonomikalıq kategoriya. Ol qatnasıq sıpatında óz obyekt-lerine hám subektlerine iye.
Menshik obyektleri - bul menshikke aylanǵan barlıq baylıq túrleri.
Olarǵa jer, suw, tábiyiy kánler, ósimlikler hám haywanatlar dúńyası, mashinaúskeneler, imaratlar, qurılmalar, ónimler hám xızmetler, tariyxıy - mádeniy estelikler, ilimiy - texnikalıq bilimler, tovarlar, miynetke bolǵan aqlıy (ruwxıy) hám fizikalıq qásiyetler h.t.b. kiredi. Mine bul materiallıq hám materiallıq emes formadaǵı ónimlerdi ózlestiriw menen baylanıslı menshik qatnasıqları qáliplesedi hám ónimler menshikke aylanǵanda ózlestiriledi.
Menshik subektleri - bul menshik obyektlerin ózlestiriwde qatnasıwshılar yamasa menshik qatnasıqlarınıń qatnasıwshıları.
Bularǵa ayırım adamlar, shańaraqlarxarakterge iye boladı.
Menshik obyektlerin ózlestiriw tómendegishe eki jolda ámelge asırıladı:
1.Óndiris resursların ózlestiriw. Bunda materiallıq hám miynet resursların menshik iyesi óz menshigine aylanǵannan soń ózlestiredi.
2.Óndiris nátiyjelerin ózlestiriw - bul óndirilgen ónim hám xızmetlerdi, olardı satıwdan kelgen dáramatlardı kimniń menshigine aylanǵanlıǵın bildiredi. Óndiris ásbapları kimniń menshiginde bolsa, nátiyje soǵan tiyisli boladı.
Bazar ekonomikası menshik formalarınıń kóp túrliligin talap etedi. Ózbekstan Respublikası
Konstitutciyasında da: «Bazar qatnasıqların rawajlandırıwǵa qaratılǵan Ózbekstan ekonomikasınıń tiykarın hár qıylı menshik formaları quraydı» dep kórsetilgen.
34
2. Múlk túrleri hám olardıń ekonomikalıq mazmunı
Ekonomika tariyxında múlkshiliktiń úsh túri bar dep kelingen. Waqıt ótiwi menen múlkshilik qatnasıqları júzesinen pikirler ózgerip jańa múlkshiliktiń formaları payda boldı.
Házirgi ekonomikalıq ádebiyatlarda múlktiń ulıwmalıq, aralas, jeke, individual, mámleketlik, jámáá, shirket, máhálle, miyras múlki kibi túrleri bar dep belgilenbekte. Ayırım ekonomikalıq ádebiyatlarda bolsa mámleket múlki, shirket múlki, miyras múlk hám taǵı basqalardı ulıwmalıq múlktiń quramlılıq bólekleri sıpatıda analiz qılınsada, shet el ekonomikalıq ádebiyatlarda olar ayırıqsha múlk túri sıpatıda sáwlelendiriledi.
Bazar ekonomikası múlkshilik formalarınıń hár qıylılıǵın talap etedi. Sebebi tovar almastırıw processinde tovar belgili múlk obyekti bolǵanda ǵana aldı-sattı qılınadı. Sonıń ushın da Ózbekstan Respublikası Konstituciyasında da «Bazar qatnasıqların rawajlandırıwǵa qaratılǵan Ózbekstan ekonomikası-nıń negizin hárqıylı formalardaǵı múlk quraydı» ([13], 19 – betler) dep atap ótilgen.
Jámiyet rawajlanıwınıń házirgi basqıshında mámleket múlkinen tısqarı islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiw tarawlarındaǵı múlkleriniń hár qıylı túrleri, jámiyetlik shólkemler múlki, uy xojalıǵı hám jeke tamarqa xojalıǵı hámde jeke tártiptegi miynet iskerligi menen baylanıslı bolǵan miynetkeshlerdiń jeke múlki, sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlar tarawındaǵı aralas múlk formaları hám jeke múlk tiykarındaǵı iskerlikler ámel qılmaqta.
«Ózbekstan Respublikasınıń múlkshilik haqqındaǵı» nızamında mámleket múlki, jámáá múlki, jeke múlk, individual múlk hám aralas múlk túrleri bar dep kórsetilgen.
Mámleket múlki – bul mámleket ıqtıyarındaǵı túrli kórinistegi múlk bolıp, oǵan mámleket tárepinen tolıq iyelik qılınadı hám paydalanıladı. Mámleket múlki tiykarınan eki jol menen payda boladı:
Jeke múlkti mámleket, xalıq múlkine aylandırıw.
Mámleket qarjısı esabınan múlklerdi qáliplestiriw.
Mámleket múlkine usı mámleket territoriyasındaǵı jer, suw, hawa boslıǵı, jer astı hám jer ústi tábiyiy baylıqları, mámleket kólemindegi ekonomikalıq hám strategik áhmiyetke iye bolǵan kárxanalar, sotsial – mádeniy binalar, medicina shólkemleri hám emlewxanalar hámde basqalar kiredi.
Bazar ekonomikası mámleketlik múlk monopoliyasınıń qısqarıwın talap etedi.
Jámáát múlki – belgili maqset jolında jámááge birlesken adamlar tárepinen materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı awızbirshilik penen ózlestiriwdi bildiredi. Jámáát múlki mámleket múlkin kárxana jámáási satıp alıwı, taban tólep kárxana qurıwı, akciya shıǵarıp, olardı satıw arqalı shólkemlestiriledi. Bul múlk túriniń tiykarǵı qásiyeti sonnan ibarat, ol bir shaxsqa tiyisli bolmay, málim topar, yaǵnıy jámááge tiyisli boladı. Oǵan kooperativ múlk, ijara hám jámáá kárxanalarınıń aktsioner jámiyetleri, shirketler jámáá hám diniy shólkemlerdiń múlkleri kiredi. Onda islep shıǵarıw quralları hám olardıń nátiyjelerinde paydalanıw hám ózlestiriw múlk iyesi bolıwshı miynet jámáásine tiyisli boladı.
Jeke múlk - ayırım adamlarǵa tiyisli jallanba miynetke tiykarlanǵan hám óz iyesine payda keltiriwshi múlk esaplanadı. Isbilermenlik penen shuǵıllanıw, jallanıp islew, kredit mekemelerine qoyılǵan qarjılar, qımbatlı qaǵazlardan alınatuǵın dáramatlar, miyras tártipte malmúlkti qolǵa kirgiziw kibiler jeke múlkke mısal boladı.
Individual múlk - bul puqaralardıń jeke hám ulıwmalıq mútájliklerin qanaatlandırıwǵa qaratılǵan múlki bolıp, múlk formaları ishinde áhmiyetli orın tutadı, sebebi hár bir shaxs óziniń hám shańaraǵınıń múlkin kóbeytiw maqsetinde miynet qıladı. Sonıń ushın da individual múlk shaxstıń yaki onıń shańaraq aǵzalarınıń miyneti nátiyjesinde kóbeyip baradı. Ulıwma individual múlk puqara-lardıń jámiyetlik islep shıǵarıwdaǵı qatnasıhám óz xojalıǵıda is júrgiziwden túsken dáramatı tiykarında qáliplesedi. Individual múlk obyekti bolıp wy – jay, baǵ háwlisi, transport quralları, pul jamǵarmaları, jeke tutınıw hám úy–ruzger ushın mólsherlengen buyımlar, xojalıǵıdaǵı individual iskerligi ushın kerekli islep shıǵarıw quralları esaplanadı.
35
Aralas múlk - túrli formadaǵı múlklerdiń qosılıp ketiwi nátiyjesinde payda bolatuǵınmúlk bolıp, kóp jaǵdaylarda qospa kárxanalar, shet el shólkemleri hám puqaralar yaki sırt el mámleketiniń, rezident emes yuridikalıq shaxstıń úlesi esabınan shólkemlestiriledi. Bul múlk obyekttiń túrli múlkdarlar qatnasıwında ózlestiriliwin bildiredi.
Ózbekstanda bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde múlkshilik formalarınıń hár qıylı bolıwı islep shıǵarıwdı rawajlandırıw hám onıń nátiyjeliligin asırıw ushın bárshe imkaniyatlardan paydalanıw, shólkemlestiriwshilik hám básekini júzege keltiriw ushın qolay imkaniyat hám sharayatlar jaratıp bermekte. Múlk túrlerine qarap, ayırım mámleketler ekonomikalıq resurslarınan qanday paydalanıwdı ózleriniń imkaniyatlarınan, jámiyet ekonomikalıq sistemasınıń qásiyetlerinen kelip shıǵıp sheshedi.
Ekonomikalıq sistema - jámiyet aldında turıwshı ekonomikalıq mashqala-lardı sheshiw usılları, mexanizmleri hám qurallarınıń jıyındısı. Adamzat jámiyeti júzege kelgennen baslap ekonomikalıq sistemanıń 4 túri júzege kelgen hám usı kúnde de ámel qılıp kelmekte. Ekonomikalıq sistemanıń eń ápiwayı túri dástúriy ekonomikalıq sistema esaplanadı.
Bunday sistema tómen rawajlanǵan kópǵana mámleketlerde bar. Bunday jámiyetlerde islep shıǵarılatuǵın ónimler hám xızmetler ádette on, júz jıllar dawamında ózgermey qaladı. Qullası, dástúriy ekonomikada islep shıǵarıw júdá áste ózgeretuǵın úrp-ádetler menen belgilenedi. Dásturiy islep shıǵarıw ápiwayı qayta islep shıǵarıwǵa mas túsedi.
Ekonomikalıq sistemalardan jáne biri administrativ buyrıqpazlıq sisteması bolıp, oǵan
Burınǵı Awqamdaǵı hámde sotsialistlik sistemada bolǵan mámleketlerdi kiritiw múmkin.
Administrativlik buyrıqbazlıq sistemasınıń tiykarǵı qásiyetleri múlktiń ulıwmalıq ekenligi hám islep shıǵarıw nátiyjesi bolǵan materiallıq baylıqlardıń oraydan turıp bólistiriliwi, xojalıq buwınlarında ekonomikalıq erkinliktiń joqlıǵı esaplanadı.
Bazar ekonomikası sistemasında múlktiń kóp bólegine mayda múlk iyeleri iyelik qıladı. Múlk forması rawajlanǵan sayın sap bazar ekonomikasınan aralas ekonomika-lıq sistemaǵa
ótiledi. Házirgi dáwirdegi bazar ekonomikası sisteması hár qıylı modellerdiń kórinisin ózinde sáwlelendiredi. Bul modeller hár bir mámleket ekonomikasınıń qásiyetlerin sáwlelendiredi. Sonıń ushın da bul modeller mámleketlerdiń atları menen ataladı: Qubla Koreya modeli,
Amerika modeli, Turkiya modeli, Yaponiya modeli, Shveytsariya modeli, Ózbek modeli hám taǵı basqalar.
Aralas ekonomikalıq sistemada mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı inkar etil-meydi. Bazar ekonomikasına iye bolǵan mámleketlerde kópshilik ekonomikalıq sheshimlerdi bazar belgilesede, olardıń sheshiminde mámlekettiń roli barǵan sayın asıp barmaqta. Bazar menen mámleket qatnası tiykarında ekonomikalıq sistemanı hám rawajlanıwdı aralas ekonomika dep ataw imkanın beredi.
3. Múlkti mámleket qaramaǵınan shıǵarıw hám menshiklestiriw mashqalaları
Joqarıda keltirip ótilgenindey bazar ekonomikasınıń tiykarǵı shártlerinen biri hár túrli múlk formalarınıń bolıwı. Sebebi kóp ukladlı ekonomika hám básekelesiwshi ortalıqtı shólkemlestiriw tiykarında múlkshiliktiń hár qıylı formalarınıń háreket etiwi jatadı.
Sabıq Awqam dáwirinde Respublikamızda mámleket múlki húkmranlıq qılǵan. Ulıwma xalıq múlki subekti bolıp mámleket esaplanǵan. Bul jaǵday bolsa halıq arasında «mámlekettiki»me demek «xesh kimdiki», yaki «birewdiki» degen pikirlerdi payda etken. Nátiyjede mámleket múlkine xojasızlarsha múnásibet qáliplesip, ulıwma halıq múlki abaylap kóbeytiriliwi ornına ayırım jaǵdaylarda talan – taraj qılınǵan. Sonıń ushın ekonomikalıq reformalardıń eń áhmiyetli wazıypası múlkiy qatnasıqlardı túpten ózgertiw bolıp, onıń túp mánisi múlkti óz eleri qolına beriw, isbilermenlikke keń jol ashıp beriw hám múlkdarlarda jańa múlk iyesi túsinigin qáliplestiriwden ibarat. Bunıń ushın bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde kóp mámleketlerde múlkti menshiklestiriw hám mámleket qaramaǵınan shıǵarıw zárúriyatı júzege keldi. Múlkti mámleket qaramaǵınan shıǵarıw menshiklestiriwge qaraǵanda keń túsinik esaplanadı. Múlkti mámleket qaramaǵınan
36
shıǵarıw bul múlk esabınan jeke múlkten tısqarı basqa mámleketlik emes múlk formaların júzege keltiriw esaplanadı. Ol mámleket kárxanaların aktsionerlik jámiyetlerge aylandırıw; mámleket kárxana-sın satıp, jámáát múlkine aylandırıw; múlkti qunına qarap shıǵarılǵan chekler boyınsha puqaralarǵa biypul beriw, ayırım mámleket kárxanalarınıń shet el firma hám puqaralarına satıw yaki qarız esabına beriw hám usı kibi ilajlardı óz ishine aladı. Múlkti mámleket qaramaǵınan shıǵarıw sharayatına qarap pullı, yaki jeńillikler tárizinde ótkiziledi. Óz forması hám usılınan qattiy názer bul iláj hár qıylı múlkshiliktiń júzege keltiriliwin támiynleydi.
Menshiklestiriw – bul mámleket múlkine iyelik etiw huqıqın mámleketten jeke shaxslarǵa ótiwi. Onıń 3 modeli bar:
Menshiklestirwdiń 1-modeli múlkti bárshe xalıqqa biypul tárizde teń bólistiriliwi. Bunday massalıq menshiklestiriwden maqset qısqa múddet ishinde chekler bazarınıń engiziw esabınan múlkdarlardıń keń kólemin shólkemlestiriw bolıp, ol menshiklestiriwdiń chekli (vaucherli) modeli deyiledi. Ol Rossiyada qollanılǵan.
Menshiklestirwdiń 2-modeli - kárxana múlkin onıń jámáátine biypul tárizde ótkiziw bolıp, onıń itibarlı tárepi sonda, kárxana miynet etiwshi jámáá ıqtıyarında boladı, bul bolsa miynet jámáási hám karxananıń islep shıǵarıw baǵdarın saqlap qalıwına sebep boladı.
Menshiklestirwdiń 3-modeli - múlkti bóleklep yaki tolıq tárizde satıp alıw. Bunıń abzallıq tárepi onıń múlkdarda haqıqıy múlk iyesi, juwapkershiligi kúsheyip, mámleket byudjetine de múlkdarǵa da payda beredi. Bul model mámleket múlkiniń xalıqtıń sotsiallıq qorǵalatuǵın bólegine biypul yaki jeńillikli tárizde ótkiziwdi biykar etpeydi. Bul model Ózbekstandaǵı menshiklestiriw dástúriniń tiykarın quraydı. Bunda menshiklestiriw processi úsh basqıshta ámelge asadı.
Birinshi basqısh – 1992 - 1993 jıllarda ámelge asırıldı. Bul waqıtta derlik bárshe úyjaylar menshiklestirilip, awıl xojalıǵındaǵı hár bir shańaraqqa jer ajıratıldı. Sawda, turmıslıq xızmet, jergilikli taǵı kishi hám orta kárxanalar satıldı hám aktsionerlerge bólip berildi.
Ekinshi basqısh - 1994 -1995 jıllarǵa tuwrı keledi. Bul dáwirde mıńlap iri hám orta kárxanalar aktsionerlerdiń múlkine aylandırıldı. Bul dáwirde kishi biznestiń sanı 70000 ǵa jetti.
Úshinshi basqısh - 1996 jıldan baslandı. Bul basqısh juwmaqlanıwshı qásiyetke iye bolıp, bul dáwirde menshiklestirilmegen obyektler dizimine kirmegen bárshe obktler hám kárxanalar mámleket qaramaǵınan shıǵarıladı.
2004 jıldıń 1-yanvarına kelip dizimnen ótken kishi hám orta kárxanalar 263,8 mıńdı quradı.
Mámleketlik emes sektorǵa 2004-jılda iskerlik kórsetip atırǵan bárshe kárxanalardıń 89,9 protsenti tuwrı kelgen. Olarda bánt bolǵanlar sanı 2002–2003 jıllar ishinde 471 mıń adamǵa kóbeygen.
Respublikada mámleket múlkin menshiklestiriwdiń ózine say qásiyetleri I.A.Karimov tárepinen bayan qılınǵan ekonomikalıq reformalardıń tiykarǵı qaǵıydalarınan kelip shıǵadı.
Bular:
1.Mámleket múlkin menshiklestiriw respublikada ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń tiykarın quraydı.
2.Múlkti menshiklestiriw processi mámleket tárepinen basqarıladı.
3.Menshiklestiriwdi xuqıqıy normativ tárepinen támiynlewde nızamǵa ámel qılınadı.
Tiykarǵı atama hám túsinikler:
Múlk, múlk subektleri hám obyektleri, múlkiy qatnasıqlar, xuqıqıy hám ekonomikalıq qatnasıqlar. Múlk túrleri: mámleket múlki, jámáát múlki, jeke múlk, aralas múlk, múlkti menshiklestiriw modelleri hám basqıshları. Ekonomikalıq sistema, administrativ buyrıqpazlıq sistema, bazar ekonomikası sisteması, aralas ekonomika sisteması, mámleket qaramaǵınan shıǵarıw hám menshiklestiriw.
37
5 - tema: Islep shıǵarıw. Tutınıw hám toplaw. Investiciya 1. Islep shıǵarıw hám onıń túrleri
Jámiyette makroekonomikalıq teńsalmaqlıqtı júzege keltiriw tákirar islep shıǵarıw processiniń tiykarǵı mashqalalarınan biri esaplanadı. Islep shıǵarıw bir jola bolatuǵın háreket emes, islep shıǵarıw úziliksiz process. Hár dayım tákirarlanıp hám tiklenip turatuǵın bul process tákirar islep shıǵarıw dep ataladı.
Tákirar islep shıǵarıw eki túrge bólinedi:
-ápiwayı tákirar islep shıǵarıw,
-keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw. Ápiwayı tákirar islep shıǵarıw dep islep shıǵarıw kóleminiń bir muǵdarda tákirarlanıwına aytıladı. Keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw deb islep shıǵarıw processin úziliksiz ráwishte ósip barıwına aytıladı. Bazar ekonomikası sharayatında keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıwdıń deregi bolıp, kárxanalardıń sap islep shıǵarıw dáramatları alınǵan kreditler hám amortizaciya qarjıları esaplanadı. Adamzat jámiyetiniń rawajlanıwı, jáhán kóleminde halıq sanınıń ósiwi, tutınıw kóleminiń túrli dárejesin támiynlewshi tákirar islep shıǵarıw processiniń hár dayım keńeyip barıwın talap etedi. Demek, keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw processi jıl sayın islep shıǵarıw kólem-leriniń keńeyiwin, yaǵnıy onda paydalanıp atırǵan resurslar, isshi kúshin, islep shıǵarıw quralların hám shiyki zatlardı jıl sayın kóbirek dárejede tutınıwdı, sonıń menen birge tákirar islep shıǵarıw processi nátiyjesinde islep shıǵarılǵan tovarlar hám xızmetler kóleminiń jıl sayın asıp barıwın hám usıǵan mas ráwishte, aylanıs, bólistiriw hám tutınıw processine jıl sayın kóbirek tovarlar hám xızmetler kelip túsiwin bildiredi. Sonıń ushın ekonomika hár dayım jańalanıp turıwshı tovarlar hám xızmetler, materiallıq hám finanslıq resurslarınıń sheńberlik háreketinen ibarat boladı.
2. Makroekonomikalıq teńsalmaqlıq
Makroekonomikalıq process quramalı bolıp, pútkil jámiyet dárejesindegi iskerlikti bildiredi hám ol millionlap tovarlar hám xızmetler jaratılıwın,olardı millionlap adamlar tutınıwın bildiredi. Makroekonomikalıq hárekettiń bir tegis ámelge asıwı ushın ondaǵı ekonomikalıq qatnasıqlar, yaǵnıy tákirar islep shıǵarıwdıń túrli tárepleri ortasındaǵı qatnaslar áhmiyetli rol oynaydı.
Jámiyette makroekonomikalıq teńsalmaqlıqtı júzege keltiriwdiń bazar usılı tovarlar hám xızmetler, materiallıq hám finanslıq resurslar háreketin óndiriwshiler máplerin, qábiletlerin esapqa alǵan halda támiynleydi. «Bazar ekonomikası - bul adamzat jámiyetiniń XX ásirlik
ómiri dawamında júzege kelgen eń úlken ájaybatı, siyasiy hám ekonomikalıq iskerliktiń eń joqarı forması esapla-nadı», - deydi J.M.Keyns.
Jámiyette makroekonomikalıq teńsalmaqlıqtı júzege keltiriwde tákirar islep shıǵarıw processiniń bárshe tarawlarında makroekonomikalıq teńsalmaqlıqtıń túrleri boyınsha teńsalmaqlıqtı júzege keltiriwdi talap etedi. Makroekonomikalıq teńsalmaqlıqtıń tómendegi túrleri bar:
1.Jámiyetlik talap penen usınıs ortasındaǵı teńsalmaqlıq. Jalpı talap dep, hár qanday bahalar dárejesinde tutınıwshılar, isbilermenler hám mámleket tárepinen satıp alınıwı múmkin bolǵan jámi ónimlerge aytıladı.
Jalpı usınıs degende ekonomika islep shıǵaratuǵın bárshe tovar hám xızmetler túsiniledi. Dáramatıń ósiwi oǵan mas ráwishte óndiriwshiler tárepinen jáne qosımsha tovarlardı usınıs etiwdi bildiredi.
2.Islep shıǵarıw menen tutınıw ortasındaǵı teńsalmaqlılıq. Bul jerde islep shıǵarıw tiykarǵı orındı iyelep, tutınıw onıń negizin belgileydi. Islep shıǵarıw dárejesiniń ósiwi tutınıw dárejesiniń ósiwine alıp keledi. Sonıń menen birge tutınıw da islep shıǵarıw dárejesine tásir etedi.
38
Insan óz xarakterine kóre, turmıs dárejesin jaqsılawǵa, tutınıp atırǵan ónimler sıpatın, túrin,
ónimlerdiń tutınıw qásiyetlerin jaqsılap barıwǵa háreket qıladı. Nátiyjede islep shıǵarıw da insanlardıń turmıs dárejesine tásir etedi.
3.Úy xojalıǵı dáramatı menen olardıń qárejeti ortasındaǵı teńsalmaqlılıq. Úy xojalıǵı dáramatları dep is xaqı, ónimler, sıylıqlar, mámleket transfert tólem-leri kórinistegi jalpı dáramatqa aytıladı. Úy xojalıǵı qárejetleri dep, onıń tutınıw ónimlerine, úy jay, elektr energiya, mádeniy dem alıw, bilim alıw hám basqa tovarlarǵa hám xızmetlerge bolǵan sarıplarǵa aytıladı. Bul úy xojalıǵı dáramatları hám qárejetleri teńsalmaqlılıǵınıń buzılıwı jámiyettiń ulıwma ekonomikalıq teńsalmaqlılıǵınıń buzılıwına alıp keledi.
4.Pul massası menen tovar hám xızmetler massası ortasıdaǵı teńsalmaqlılıq. Bizge málim, JIÓ niń tákirar islep shıǵarıw processindegi háreketi pul massası arqalı ámelge asırıladı. Sonıń ushın jámiyette bar bolǵan pul massası tovarlar hám xızmetler massasına teń bolmaǵı lazım. Egerde jámiyette tovarlar hám xızmetler massasına salıstırǵanda pul massası asıp yaki kemeyip ketse, bul óz náwbetinde tákirar islep shıǵarıw processinde jalpı ishki ónim háreketi teńsalmaqlılıǵınıń buzılıwına alıp keledi. Bul jaǵday óz náwbetinde tákirar islep shıǵarıw processinde úzilisler, tosıqlar, tar buwınlardı júzege keltirip, bul ulıwma ekonomikalıq teńsalmaq-lılıqtıń buzılıwına alıp keledi.
Bunnan tısqarı toplaw menen investiciya ortasındaǵı teńsalmaqlılıq, inves-ticiya dárejesi menen ekonomikalıq ósiw dárejesi ortasındaǵı teńsalmaqlıqlardı kórsetip ótiwmúmkin.
Makroekonomikalıq turaqlılıq quralı sıpatında ekonomikanı xarakterlep beriwshi, onıń ekonomikalıq rawajlanıwınıń baǵdarların, ondaǵı ámelge asıp atırǵan processlerdi belgilep beriwshi, kópǵana kórsetkishler bar. Olarǵa: jalpı milliy ónim (JMÓ), jalpı ishki ónim (JIÓ) hám basqalar kiredi. Jalpı ishki ónim (JIÓ) - mámlekette belgili dáwir ishinde islep shıǵarılǵan ónim hám kórsetilgen xızmetler qunınıń jıyındısı. JIÓ ekonomikanıń túrli tarawları hám tarmaqları, kárxanaları ónimleriniń jıyındısı sıpatıda táriplew múmkin. JIÓ quramına tómendegiler kiredi: tutınılǵan óndiris quralları qunı (amortizaciya ajıratpaları), sarıp etilgen shiyki zat, janılǵı hám materiallardıń qunı, halıqtıń, kárxanalardıń dáramatları. JIÓ kórsetkishi ekonomikalıq iskerliktiń nátiyjesin anıq kórsete almaydı. Sebebi ekonomikanıń ayırım buwınlarında ayırım ónimler yaki olardıń bólekleri shiyki zat materialları sıpatıda bir neshe tarmaq kárxanalarında islep shıǵarıwǵa xızmet qıladı. Sol sebepli onda tákirar esaplar júzege keledi. Buǵan jol qoymaslıq ushın JMÓ (jalpı milliy ónim)nen paydalanıladı. JMÓ jıl dawamında mámleket puqaraları tárepinen (jer júziniń qay jerinde bolıwınan qaramastan) jaratılǵan jámi tovar hám xızmetlerdiń bazar bahalarındaǵı ulıwma qunı esaplanadı. Bul ayırıqsha qunǵa iye bolǵan ólshem esaplanadı, sebebi ol millet párawanlıǵı haqqında kóp maǵlıwmat beredi, yaǵnıy JMÓ kóbeygen sayın tutınıwshılar alsa bolatuǵın tovarlar kóbirek boladı. JMÓ di ishki, yaǵnıy qárejetler hám dáramatlar jolı menen esaplaw múmkin. Qárejetler boyınsha esaplaǵanda, bárshe tutınıwshılardıń tovarhám xızmetlerdi satıp alıwǵa sarplaǵan pulı jámlenedi. Máselen, belgili jılda halıq óz tutınıwı ushın 40 mlrd.sum, firmalar, shólkemler, xojalıqlar 50 mlrd. swm, mámleket mekemeleri bolsa 30 mlrd. swm sarıplaǵan dep oylayıq.
Demek, JMÓ di islep shıǵarıw qárejetleri (40+50+30=120) 120 mlrd. swmnan ibarat. Dáramatlar boyınsha JMÓ tovar hám xızmetlerdi satıwdan túsken pul dáramatların toplaw arqalı esaplanadı. Máselen: barlıq firma hám shólkemler 50 mlrd. swmlıq tovar hám xızmetlerdi satqan, fermer hám jámáát xojalıqları tamarqa iyeleri bolsa, ónim satıwdan 60 mlrd. swm dáramat alǵan. Mámleket kárxanalarınıń ónim hám xızmetlerdi satıwdan alǵan dáramatı 40 mlrd swm. Demek, JMÓ150 mlrd. swm (50+60+40=150).
JMÓ esaplarında nominal hám real JMÓ kórsetkishleri bar. Aǵımdaǵı bazar bahalarında esaplanǵan milliy ónim nominal milliy ónim, ózgermes bahalarda esaplanǵan milliy ónim real milliy ónim deyiledi. Hár qıylı jıllarda islep shıǵarılǵan JMÓ qunın baha ózgermegen jaǵdayda salıstırıw múmkin. Bunnan tısqarı baha dárejesi ekonomikada inflyaciya (baha dárejesiniń ósiwi) yaki deflyaciya (baha dárejesiniń kemeyiwi) barlıǵın
39
hám onıń qanday dárejede tásir etkenligin biliw imkanın beredi. Baha dárejesin indeks formasında sáwlelendirip, tómendegi kóriniste jazıw múmkin.
Aǵımdaǵı jıldaǵı tutınıwshılar sebetshesiniń bahası JMÓ niń indeksi = –––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Bazis jıldaǵı tutınıwshılar sebetshesiniń bahası
«Bazis jılı» salıstırıwdıń baslanǵısh dáwirin bildiredi. Biraq bahanıń ulıwma dárejesin esaplaw ushın JMÓ baha indeksinen paydalanıladı. Ol óz ishine tutınıw tovarlarınan tısqarı, investitsion tovarlar, mámleket tárepinen satıp alınatuǵın hámde xalıqara bazarda satılǵan hám satıp alınǵan tovar hám xızmetler bahalarında aladı. Demek, JMÓ ning bahalar indeksi nominal JMÓ di real JMÓ ge aylandırıp esaplaw imkanın beredi.
Onı tómendegishe esaplaw múmkin:
Nominal JMÓ Real JMÓ = ––––––––––––––
Bahalar indeksi
JMÓ kórsetkishine sap eksport (eksport hám import ortasındaǵı parıq) kiredi. Biraq túrli mámleketlerde sırtqı sawda salmaǵı hár kıylı. Sonıń ushın milliy ekonomika rawajlanıwdárejesin anıqlaw ushın JIÓ kórsetkishinen paydalanıladı. JIÓ - mámleket territoriyasında bir jıl dawamında islep shıǵarılǵan, tamamlanǵan kórinistegi tovar hám xızetlerdiń bazar bahalarındaǵı ulıwma qunı esaplanadı. Rawajlanǵan mámleketlerde XX ásirdiń 50 jıllarınan baslap statistikada JIÓ kórsetkishi qollanıla baslandı. Bul kórsetkish járdeminde milliy ekonomikanı rawajlanıw nızamlıqları hám tendenciyaları analiz etiledi, basqa mámleketlerdiń ekonomikasınıń rawajlanıw nátiyjeleri menen salıstıradı, ekonomikanı islep shıǵarıw strukturasına baha beriledi, ekonomikanı qanshelli sırtqı ekonomikalıq baylanıslarǵa baylanıslı ekenligi anıqlanadı. JIÓ kórsetkishiJMÓ nen mámlekettiń sırtqı kapital sarplarınan alǵan payda saldosı muǵdarına parıq qıladı. Házirgi sharayatta iri kárxanalar iskerligi de kúsheyip barmaqta.
Ózbekstanda JIÓ tiykarǵı ekonomikalıq kórsetkish esaplanadı.
Elimizdiń ekonomikasındaǵı ámelge asırılıp atırǵan strukturalıq ózgerisler ayrıqsha itibarǵa ılayıq.
Bizge burınǵı sovet sistemasınan bir tárepleme rawajlanǵan, tek shiyki zat jetiristiriwge baǵdarlanǵan, paxtanıń jeke biyligi qıyratıwshı dárejede háwij alǵan óndiris hám sotsiallıq infrastruktura kútá izde qalǵan, xalıqtıń jan basına tutınıw kórsetkishi eń pás bolǵan ekonomika miyras bolıp qalǵanlıǵın hámmemiz jaqsı bilemiz.
Ekonomikamızda júz berip atırǵan unamlı ózgerislerdi ayqın kóz aldımızǵa keltiriw ushın tómendegi cifrlardı keltirip ótpekshimen.
Eger bunnan onbes jıl burın, yaǵnıy 2000-jılda elimizdiń jalpı ishki óniminde sanaattıń úlesi tek 14,2 protsentti quraǵan bolsa, 2010-jılda bul kórsetkish 24 protsentti, awıl xojalıǵınıń úlesi bolsa, 30,1 protsentten 17,5 protsentke qısqardı.
2010-jılda awıl xojalıǵı ónimlerin islep shıǵarıw 2009-jılǵa salıstırǵanda 6,8 protsentke, 2000jılǵa salıstırǵanda bolsa, 1,8 esege asqanı da usını kórsetedi.
Biziń bul baǵdardaǵı eń úlken tabısımız jalpı ishki ónim quramında kishi biznes hám isbilermenliktiń úlesiniń kóbeyiwine jáne elimiz ekonomikasın rawajlandırıwda onıń roliniń sezilerlik dárejede artqanında kórinbekte.
2000-jılda JIÓ niń derlik 31 protsenti ekonomikanı jedel rawajlandırıp atırǵan usı sektorınıń úlesine tuwra kelgen bolsa, 2010-jılda bul kórsetkish 52,5 protsentti quradı.
Kárxanalar arasında kooperaciyalıq baylanıslar bekkemlenbekte, bul processke kishi kárxana hám jeke biznes subektleri barǵan sayın keń tartılmaqta.
40