Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)

Bazar ekonomikası sharayatında jámiyet aǵzalarınıń dáramatların olardıń isbilermenlik háreketlerine qarap túrli dárejede qáliplesiwine alıp keledi.

Mámleket bunday jaǵdayda halıqtı kúshli sotsiallıq qorǵaw siyasatın alıp baradı. Milliy dáramattı qayta bólistiriw nátiyjesinde aralıq qısqaradı. Biraq, tiykarınan insanlardıń óz mútájliklerin qanaatlandırıwǵa olardıń miynet súygishligi, miynetke bolǵan qatnasıǵı áhmiyetli rol oynaydı. Isjaqpas, erinshek adamlardıń mútájligi mámlekettiń sotsiallıq siyasatı nátiyjeli, ekonomikanıń rawajlanıw dárejesi joqarı bolǵanda da qanaatlandırılmaydı.

Demek, insanlardıń óz mútájliklerin qanaatlandırıw eń birinshi náwbette ózine baylanıslı. Mútájlikler sheksiz boladı. Insanlardıń jaqsı jasawı menen baylanıslı bolǵan arzıwúmitleri úziliksiz ráwishte ósip baradı. Bul bolsa mútájliklerdiń ósip barıwı nızamında óz sáwleleniwin taptı. Islep shıǵarıwdıń ósiwi, halıq dáramatlarınıń, kárxana paydasınıń ósip barıwın sáwlelendiredi. Aqıbetinde bul ekonomikalıq rawajlanıw insanlardıń mútájlikleriniń ósip barıwın táminleydi. Mútájliklerdiń ósip barıwı xalıqtıń ekonomikalıq hám sotsiallıq turmıs sharayatları menen sáwlelenedi.

3. Islep shıǵarıwdıń nátiyjeliligi hám onıń kórsetkishleri

Ekonomikalıq resurslardı únemlew, ekonomikalıq resurs qárejetleri islep shıǵarıw nátiyjeliligin asırıw pánniń dıqqat orayında turǵan mashkala esaplanadı. Bul mashqala házirgi kúnde, ásirese, keskin qoyılmaqta. Sebebi bul wazıypanı orınlaw menen mámleket óz ekonomikalıq ǵárezsizligin táminleydi.

Bazar ekonomikası sharayatında islep shıǵarıwdıń tiykarǵı maqseti payda alıwǵa qaratılganlıǵı sebepli, hár bir ekonomikalıq subekt kóbirek payda alıwǵa umtıladı. Sonıń ushın da islep shıǵarıw nátiyjeligi alınǵan paydanıń (P) islep shıǵarıwǵa sarplanǵan resurs qárejetlerine (Q) qatnası menen anıqlanadı:

Nátiyjelilik = ( P / Q) * 100%

Ekonomikalıq ádebiyatlarda ekonomikalıq nátiyjeliliktiń bas kriteriyası haqqında da bir qansha pikrler bar. Ayırım alımlar islep shıǵarıw nátiyjeli-liginiń bas kriteriyası payda, basqa biriwleri bolsa jalpı milliy ónim, sap ónim, úshinshileri milliy dáramat, tórtinshileri bolsa qosımsha ónim dep kórsetedi. Biz házir bul jerde pikirlerdiń qaysı biri durıs ekenligi haqqında tereń toqtalıp otırmaymız, biraq sonı aytıp ótiw kerek, kópshilik alımlar tárepinen bazar ekonomikası sharayatında nátiyjeliliktiń bas kórsetkishi alınǵan paydanıń qárejetlerge qatnası, yaǵnıy rentabellik yaki paydalılıq dárejesi menen belgilenedi, dep tan alınadı. Islep shıǵarıw nátiyjeliligi kóp qırlı másele bolıp, bul aytılǵan bir ǵana tiykarǵı kórsetkishte, onı tolıq ráwishte hár tárepleme sáwlelendirip bolmaydı. Sonıń ushın islep shıǵarıw nátiyjeliligin tolıq sáwlelendiriwde onda qatnasqan faktorlardıń ónimdarlılıǵın, olardan nátiyjeli paydalanıw dárejesi arqalı belgilenedi.

Bulardan biri miynet ónimdarlıǵı esaplanadı. Miynet ónimdarlıǵı dep isshi kúshiniń waqıt birligi dawamında ónim jaratıw qábiletine aytıladı hám islep shıǵarılǵan ónimniń (tutınıw qunınıń) sarplanǵan miynet muǵdarına qatnası menen belgilenedi. Sarplanǵan miynet muǵdarı bolsa, islengen waqıt penen, is kúni, is saatı h.t.b. menen belgilenedi. Eger miynet ónimdarlıǵın

MÓ, ónimdi Ó menen, sarplanǵan is waqıtın bolsa W menen belgilesek, miynet ónimdarlıǵı tómendegishe anıqlanadı:

MÓ = Ó / W

Miynet ónimdarlıǵı sarplanǵan miynettiń hár birligi ornına, yaǵnıy is qunı, is saatı, esabına islep shıǵarılǵan ónim muǵdarı menen anıqlanadı.

Nátiyjelilikti anıqlawda kapital ónimdarlıǵı degen kórsetkishten paydalanıladı hám ol islep shıǵarıwda qatnasqan kapitaldıń hár bir birligi ornına alınǵan ónim, dáramat yaki payda menen anıqlanadı. Eger kapital ónimdarlıǵın KÓ dep, islep shıǵarıwda qatnasqan kapital muǵdarın K, ónimdi Ó, jalpı dáramattı JD menen, paydanı P menen belgilesek,

21

tómendegi kórinisler payda boladı. Islep shıǵarıwda qatnasqan kapital birligine islep shıǵarılǵan ónim KÓ = Ó / K kórinisi tiykarında, jalpı dáramatqa bolsa KÓ = JD / Kkórinisi tiykarında hám sarplanǵan kapitalǵa qarata alınǵan payda KÓ = P / K

kórinisi arqalı esaplanadı.

Islep shıǵarıwdıń áxmiyetli faktorlarınan biri jer esaplanıwınan sebepli, jerden paydalanıw nátiyjeliligi kórsetkishi de anıqlanadı. Bul kórsetkish alınǵan ónim kóleminiń jer maydanına (gektarǵa) qatnası menen esaplanadı.

Nátiyjelilikti anıqlawda bul kórsetkishlerden tısqarı ónimniń miynet sıyımlılıǵı, material sıyımlılıǵı, energiya sıyımlılıǵı degen kórsetkishler de qollanılıp, olar islep shıǵarılıp atırǵan ónimniń hár bir birligin jaratıw ushın ketken yaki islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan miynet, energiya hám materiallıq zatlar muǵdarın sáwlelendiredi.

Bul kórsetkishlerdiń hár biri islep shıǵarıwda qatnasqan túrli faktorlar nátiyjeliligin sáwlelendirip, bir-biri menen úziliksiz baylanısta boladı, bir-birin tolıqtıradı.

Islep shıǵarıw nátiyjeliligin asırıw ushın oǵan tásir etetuǵın faktorlardı da biliw zárúr. Islep shıǵarıw nátiyjeliligin asırıwǵa bir qansha faktorlar tásir etedi:

Ilimiy –texnikalıq rawajlanıwdı tezlestiriw hám onıń nátiyjelerin tezlik penen islep shıǵarıwda qollanıw;

Islep shıǵarıwdı racional jaylastırıw, qániygelestiriw hám kooperaciyalaw;

Ekonomikanıń strukturalıq bólimlerin hám onıń shólkemlestiriwshilik buwınların ózgertiw;

Islep shıǵarıwshılardı xoshametlew hám olardıń aktivligi asırıw;

Bar bolǵan tábiyiy, materiallıq hám miynet resurslarınan aqılǵa muwapıq, únemlep paydalanıw, jańa arzan, sıpatlı shiyki zat hám energiya túrlerin, eginlerdiń jańa hasıldar sortların, násildarlı sharwa mallardı tawıp islep shıǵarıwǵa engiziw;

Adamlardıń bilim dárejesin, qániygeligin asırıw, jetekshi isshi hám qániygelerditayarlaw; Bul sanap ótilgen faktorlar islep shıǵarıw nátiyjeliligin asırıwǵa tásir etetuǵın tiykarǵıhám

pútkil ekonomikanıń bárshe tarawları ushın ulıwmalıq faktorlar esaplanadı. Bulardan tısqarı anıq alınǵan xojalıqlarda, tarmaqlarda hám territoriyalarda nátiyjelilikti asırıwdıń usı jerdiń sharayatlarınan kelip shıǵatuǵın qanshadan - qansha faktorlar bar bolıp, olardı tawıp iske salıw hám paydalanıw nátiyjeliligin keskin asırıwdıń keń imkaniyatları bolıp esaplanadı. Biz bul jerde islep shıǵarıw nátiyjeliligin asırıwdıń bárshe faktorları tuwrısında anıq toqtala almaymız. Biraq onıń áhmiyetli hám házirgi kúnde respublikamız ushın aktual faktorlardan biri bolǵan ilimiy - texnika rawajlanıwı tuwrısında qısqasha toqtalamız.

Pán - texnika rawajlanıwı pán tarawındaǵı islep shıǵarıw quralları, texnologiya, basqarıw hám basqa kóplegen ózgerislerdi óz ishine aladı. Házirgi dáwirde pán - texnikatez pát penen rawajlanbaqta hám ol ilgeridegi texnika rawajlanıwına qaraǵanda bir qansha abzallıqlarǵa iye.

Házirgi dáwrdegi pán - texnika rawajlanıwınıń abzallıǵı sonda, aldınǵı mámleketlerde pán jańalıqları tezlik penen islep shıǵarıwǵa engiziledi, sebebi pán tuwrıdan tuwrı islep shıǵarıwshı kúshke aylanıp baradı.

Házirgi dáwirdegi islep shıǵarıwdıń texnikalıq bazasın bekkemlew elektronika, radioelektronika, telemexanika, atom energiyası, ximiya hám basqa pánlerdiń erisken jetiskenlikleri menen tuwrıdan tuwrı baylanıslı.

Tiykarǵı atama hám túsinikler:

Mútájlik hám onıń túrleri: absolyut, haqıyqıy, materialık, ruwxıy hám sotsiallıq mútájlikler, birinshi hám ekinshi dárejeli mútájlikler. Mútájlikler transformaciyası. Tańlaw mashqalası. Paydalılıq.. Ekonomikalıq resurslar. Resurs-lardıń sheklengenligi. Mútájliklerdiń sheksizligi. Islep shıǵarıw nátiyjeliligi. Payda. Payda kólemi. Payda norması. Miynet ónimdarlıǵı. Kapital

ónimdarlıǵı. Islep shıǵarıw nátiyjeliligin asırıwǵa tásir etiwshi faktorlar.

22

2.1. - tema: Ekonomikalıq xızmet hám onıń túrleri 1.Ekonomikalıq xızmettiń mazmunı hám túrleri

Adamlar mútájligi hár qıylı bolıp, olardı qanaatlandırıw da túrli jollar menen ámelgeasırıladı hám bul is ekonomikalıq xızmetti talap etedi.

Ekonomikalıq xızmet insan tirishiligin táminlew usılları, qurallarınıń jıyındısı esaplanadı. Ekonomikalıq xızmet tórt bólimnen ibarat, onı:

-islep shıǵarıw;

-bólistiriw;

-almastırıw;

-tutınıw tarawlarına bólip úyreniw múmkin.

Islep shıǵarıw materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı jaratıw processi. Onı eki túrge bóliwmúmkin.

1.Materiallıq islep shıǵarıw - anıq materiya formasına iye. Máselen, sanaat, awıl xojalıǵı, qurılıs, baylanıs hám basqalar.

2.Materiallıq emes islep shıǵarıw – materiallıq formaǵa iye bolmaǵan, xızmetler kórsetiw.

Máselen, oqıtıwshı xızmeti materiallıq kóriniste emes, biraq ol hámmege zárúr. Bul tarawǵa den sawlıqtı saqlaw, halıq tálimi, mádeniyat ham basqa usıǵan uqsaǵan tarawlar kiredi.

Bul tarawlarda jaratılǵan baylıqlardıń bir bólegi adamlardıń mútájliklerin qanaatlandırıwǵa baǵdarlanadı, basqa bir bólegi bolsa islep shıǵarıw mútájliklerin qanaatlandırıwǵa sarplanadı. Baylıqlardıń bunday etip bóliniwi pútkil jámiyetlik islep shıǵarıwdıń da eki úlken bólimlerden ibarat bolıwın tiykarlap beredi:

1.Ondiris quralların islep shıǵarıw bólimi, yaǵnıy ónidiristiń óz tutınıwı ushın resurslar jaratıw.

2.Tutınıw buyımların islep shıǵarıw bólimi, adamlar ushın tutınıw baylıqların jaratıwshı bólim.

Islep shıǵarıw hár dayım tákirarlanıp hám tiklenip turatuǵın úziliksiz process bolǵanı ushın biz onı tákirar islep shıǵarıw deymiz. Onı ekige bóliw múmkin:

1.Ápiwayı tákirar islep shıǵarıw – tutınıw buyımları hám xızmetleriniń aldınǵı dárejede, ózgermegen kólemde islep shıǵarıw.

2.Keńeytirilgen tákirar islep shıǵarıw – tutınıw buyımları hám xızmetleriniń aldınǵı kólemge qaraǵanda kóbirek islep shıǵarıw, sıpatınıń jaqsılanıp barıwına aytıladı.

Islep shıǵarıw processi júz beriwi ushın, álbette, onda qatnasatuǵın faktorlar bolıwı kerek. Islep shıǵarıw faktorları tovar hám xızmetler islep shıǵarıwda qatnasatuǵın resurslar esaplanadı. Biz olardı isshi kúshi, miynet quralları, miynet predmetlerine bóliwimiz múmkin.

Isshi kúshi yaki islep shıǵarıwdıń jeke faktorı bul isshi kúshiniń aqılıy hám fizikalıq miynet etiw qábiletiniń ózinde sáwleleniwi esaplanadı. Jánede anıǵıraq aytsaq, isshi kúshi miynetke jaramlı halıq, onıń fizikalıq hám aqılıy qábileti, bilimi hám intelekti, qániygeligi hám uqıplılıǵı jıyındısı esaplanadı.

Miynet quralları dep – tábiyat baylıqlarına tásir ótkize alatuǵın bárshe qurallarǵa aytıladı. Máselen: stanok, mashina, asbáp-úskeneler hám basqalar.

Miynet predmetleri – insan óz tásirin ótkizetuǵın tábiyat baylıqları. Miynet predmetleri shiyki zat halatında hám tayar ónim kórinisinde bolıwı múmkin.

Miynet quralları hám miynet predmetleri jıyındısın biz islep shıǵarıw quralları dep ataymız. Islep shıǵarıw faktorları insaniyat tariyxınıń bárshe basqıshları ushın ulıwma bolsada, bul

faktorlarǵa túrli ádebiyatlarda túrlishe túsinikler beredi. Házirgi bazar ekonomikasına tiyisli ádebiyatlarda islep shıǵarıwdıń tórt faktorı tábiyiy resurs, insan resursları, kapital hám isbilermenlik qábileti kórsetip ótiledi.

Tábiyiy resurslar jer, jer astı hám jer ústi baylıqları. Tábiyiy resurslar tovarlar hám xızmetlerdi islep shıǵarıwda paydalanılatuǵın tábiyiy baylıqlar esaplanadı. Janlı tábiyat hám toǵay resursları solardıń qatarına kiredi. Insan resursları bul isshi kúshi esaplanadı.

23

Kapital degende islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiwdiń barlıq tarawlarında isletiletuǵın islep shıǵarıw quralların, satıwǵa tayar turǵan tovarlardı, yaǵnıy qurallar hám isshi kúshin satıp alıwǵa baǵdarlanǵan pul qarjıları túsiniledi.

Isbilermenlik degende tovar hám xızmetlerdi islep shıǵarıw ushın bárshe firmalarǵa zárúr bolǵan basqarıw hám shólkemlestiriwshi qániygelikleri túsiniledi, yaǵnıy shólkemlestiriwshi, jańalıqqa umtılıwshı, ekonomikalıq qáwipten, juwapkershilikten qorıqpaytuǵın adamlar isbilermenlik qábilietine iye bolǵan shaxslar esaplanadı. Isbilermen islep shıǵarıwdıń joqarıda aytıp ótilgen úsh faktordı jámleydi.

Bólistiriw – bul islep shıǵarıw processinde payda bolǵan baylıqlar jámiyet aǵzalarınıń jámiyetlik miynet iskerliginde qatnasıw dárejelerine qarap óz qosqan úleslerine jarasa is haqı kórinisindegi baylıqlarǵa iye bolıwı.

Bólistiriw máselesine júdá qádimnen baslap úlken itibar menen qaralǵan. Orta Aziya alımlarınan Al - Farabiy qaraslarında bólistiriw máselesi júdá keń hám ózine tán usılda talıqlanadı. Ol jámiyet hám adamlar qolındaǵı múlk hám baylıqlardı tuwrı bólistiriw mámleket qurılısında tiykarǵı másele – degen pikirdi bildiredi. «Bul – basqarılıwı eń qıyın bolǵan is, kimde - kim óz ıqtıyarında bolǵan múlkti payda shıǵarıw ushın aylanısqa qoymasa, onı tek ózi ushın ǵana jamǵarsa, júdá úlken zıyan keltiredi». Bólistiriw múlkti, ónim, baylıqlar esabın tuwrı jolǵa qoyıwdan baslanadı. Usı pikir Al-Farabiy tárepinen aldınǵı orınlarǵa shıǵarıladı. «Birinshi náwbette,- deydi alım, jer hám orınlardıń muǵdarı, keyin olardıń iyeleri hám tutqan orınları, onnan keyin bolsa júdá kerekli bolǵan azıq - awqatlar, egislik jerler, saray hám jeke úylerdiń muǵdarı esapqa alınıwı zárúr» ([11], 42-bet).

Jámiyette qarar tapqan bólistiriw mexanizmi islep shıǵarıwdıń nátiyjeliligin belgilewshi faktorlardan biri esaplanadı. Sonnan kelip shıqqan halda erkin bazar ekonomikası bólistiriw qatnasıqlarında ózine tán áhmiyetke iye, yaǵnıy bólistiriw endi mámleket emes, bálki bazar orınlaydı. Islep shıǵarıw qurallarınıń bazarda erkin satılıwı olardıń háreketin tezlestiredi, tovar qıtshılıǵına shek qoyıladı. Sol sebepten bazarda islep shıǵarıwshı emes, bálki qarıydar óz húkimin ótkizedi, tovar hám xızmetlerdiń sıpatına hám bahasına qarap tańlap alıw imkanına iye boladı.

Almastırıw - jámiyet aǵzalarınıń sotsial-ekonomikalıq párawanlıǵı ushın hár qıylı materiallıq baylıqlar zárúr. Sonıń ushın da olar ortasında almastırıw processi ámelge asadı, yaǵnıy bul processte ónim hám xızmetler jaratılmaydı, bálki olar málim muǵdarlıq qatnasta birbirine almastırıladı. Endi erkin bazar ekonomikası sharayatında tutınıw bulyımları hámxızmetler, arnawlı tutınıw tovarları hám xızmetler bazar arqalı erkin bahalarda almastırıladı. Almastırıw islep shıǵarıw menen tutınıwdı bir-birine baylanıstırıp turadı.

Tutınıw - jámiyet aǵzaları islep shıǵarıw processinde úziliksiz tákirar ráwishte qatnasıwları, ózleriniń fiziologiyalıq miynet etiw qábiletlerin tiklew ushın jaratılǵan materiallıq baylıqlardıń tutınıwı esaplanadı. Ónimler, birinshiden, tirishilik ushın adamlardıń ózleri tárepinen tutınıladı, ekinshiden, islep shıǵarıwdı dawam ettiriw ushın onıń ózinde isletiledi. Tutınıw iskerlik sıpatında jeke, shańaraq, toparlıq hám ulıwma milliy tutınıw tárizinde júz beredi. Máselen, jeke buyımlardan hár bir adam jeke tártipte paydalanadı. Televizor, mebel hám basqalar shańaraqtıń birgeliktegi tutınıwı esaplansa, balalar baqshası, mektep, emlewxana úskeneleri bir topar admlar tárepinen isletiledi. Armiya qáwipsizlik xızmeti hám basqalardan pútkil halıq paydalanadı.

Demek, ónim hám xızmetler tutınılıwı menen birge, olar qayta jartılıwı lazım. Sonnan kelip halda, sheksiz mútájlikti qanaatlandırıw úziliksiz ekonomikalıq iskerlikti talap etedi.

24

2. Islep shıǵarıwdıń ulıwma nátiyjeleri

Islep shıǵarıwdıń túrli faktorlarınıń birgelikte isletiliwi nátiyjesinde tovar hám xızmetler júzege keledi. Olardı jaratıwshı kárxanalardıń sanı oǵada kóp. Sırttan qaraǵanda hár bir kárxana ózi ǵárezsiz is júrgizip atırǵanǵa uqsaydı. Biraq hár qıylı tovarlar hám xızmetlerdiń jaratılıwı nátiyjesinde individual qarjılar bir biri menen birigip ketedi, yaǵnıy jámiyetlik islep shıǵarıw júzege keledi.

Demek, jámiyetlik islep shıǵarıw pútkil jámiyet kóleminde makroekonomikalıq islep shıǵarıw esaplanadı. Jámiyetlik islep shıǵarıwdıń nátiyjesi milliy ónim esaplanadı.

Jalpı milliy ónim (JMÓ) - jıl dawamında mámleket puqaraları tárepinen jaratılǵan jámi tovar hám xızmetlerdi bazar bahalarındaǵı ulıwma qunına aytıladı. Milliy ónim islep shıǵarıw hám xızmet kórsetiw tarawları jıllıq iskerliginiń nátiyjeliligin sáwlelendiriwshi kórsetkish esaplanadı.

Milliy ónim túrli tarmaqlarda islep shıǵarılsa da, olar eki túrli natural buyımlasqan hám qun kórinisinde esapqa alınadı.

Natural buyımlasqan túri de eki bólimnen: islep shıǵarıw quralları hám tutınıw tovarlarınan turadı. Tutınıw tovarları bolsa, óz náwbetinde tutınıw buyımlarınan hám halıqqa kórsetiletuǵın túrli xızmetlerden ibarat.

Milliy ónim qun boyınsha 3 bólimnen ibarat:

1.Islep shıǵarıw processinde tutınılǵan islep shıǵarıw quralları qunınıń ónimge

ótken bólegi (S).

2.Jańadan jaratılǵan ónimniń bir bólegi, yaǵnıy isshilerdiń miynetine tiyislibólegi zárúriy ónimniń qunı esaplanadı (V).

3.Jańadan jaratılgan ónimniń múlkdarlar, isbilermenler hám jámiyet ushınjaratılǵan qosımsha ónim qunınan (M) ibarat.

Milliy ónimdi anıǵıraq sáwlelendirsek,

JMÓ = S + V + M

Islep shıǵarıw processinde jaratılǵan hám usı processte tutınılǵan islep shıǵarıw qurallarınıń qunın ayırǵannan soń qalǵan ónim sap milliy ónim (SMÓ) di quraydı.

Demek, sap milliy ónim (SMÓ) di islep shıǵarıwda bánt bolǵan menejerler, isshiler, diyxanlar hám basqalardıń jańadan sarp etilgen miyneti menen jaratılǵan zárúriy hám qosımsha ónimnen ibarat.

Zárúriy ónim dep isshi hám xızmetshilerdiń zárúriy is waqıtında jaratılǵan miynet kúshin normal jaǵdayda saqlaw hám qayta tiklew ushın zárúr bolǵan ónimge aytıladı, yaǵnıy ol xızmetshilerdiń alǵan is haqısına tuwrı keledi. Sap ónimniń zárúriy ónimnen artıqsha bólegi qosımsha ónim deyiledi hám ol isbilermenlerge, múlkdarlarǵa, mámleketke tiyisli boladı.

Zárúriy hám qosımsha ónimge bóliniw jámiyet rawajlanıwınıń hámme basqıshlarında bar. Biraq olar ortasındaǵı qatnas túrli dáwirlerde túrlishe bolǵan. Máselen, sabıq sotsialistlik jámiyette ekono-mistler qosımsha ónim jeke múlkshilik dáwirine tán dep túsindirip, sotsialistlik múlk dáwrinde ol bolmaydı dep esaplaǵanlar. Demek, qosımsha ónimniń mazmunın tolıq túsingen xalda, onı kóbeytiw hám bólistiriwdi tuwrı jolǵa qoyıw zárúr. Qosımsha ónimdi tiykarınan úsh jol menen kóbeytiw múmkin:

1.Isshilerdiń sanın kóbeytiw arqalı.

2.Is kúnin uzaytırıw arqalı.

3.Isshi kúshiniń shegarası ózgermegen halda zárúriy is waqıtın kemeytiriw arqalı. Bazar ekonomikası sharayatında qosımsha ónim qosımsha qun kórinisinde boladı. Islep

shıǵarıwda jaratılǵan qosımsha qun satılıw processinde paydaǵa aylanadı. Paydadan hár bir islep shıǵarıw qatnasshıları óz úleslerin aladı. Máselen, mámleket salıǵı kórinisinde h.t.b. Paydanıń qalǵan bólegi isbilermenlerdiń sap paydası. Olar bul paydadan, óz mútájliklerin qanaatlandırıwǵa, islep shıǵarıwǵa, investiciyanı tartıwda hám basqa túrli processlerde paydalanadı. Demek, qosımsha ónimdi kóbeytiw, jámiyet aǵzalarınıń hámmesi ushın paydalı esaplanadı.

25

3. Miynet ónimdarlıǵı hám oǵan tásir etiwshi faktorlar

Miynet ónimdarlıǵı – islep shıǵarıw processindegi adamlar miynetiniń paydalılıǵı, nátiyjeliligi hám ónimdarlıǵı ekenligin bilgenimiz halda, miynet ónimdarlıǵı qanday ólsheniwin hám esaplanıwın da kórip shıǵamız. Hár bir adam óz miynetine jaqsı haqı tóleniwin qáleydi. Biraq bul nárse hár dayım jaqsı hám sıpatlı miynet etiw menen baylanıslılıǵın kóz aldımızga keltire bermeymiz. Biraqta biz úyrengen miynettiń muǵdarı hám sıpatı degen túsinik eń sońında onıń nátiyjeliliginde, ónimdarlıǵında jámlenedi.

Miynet ónimdarlıǵı hár bir mámleket, jámiyet, tarixıy dáwirdiń ekonomikalıq rawajlanıw dárejesin sáwlelendiredi. Demek, miynet ónimdarlıǵı insannıń waqıt birliginde málim muǵdarda

ónim hám xızmetlerdi jarata alıwı esaplanadı.

Ádette miynet ónimdarlıǵın bir saat, is kúni, háptesi, bir ay hám jılda jaratılǵan ónimler kólemi menen esaplaw qabıl etilgen. Miynet ónimdarlıǵın ólshew hám esaplawdı bárshe ushın eń túsinerli hám ápiwayı jolı jaratılǵan ónim awırlıǵı, kólemi hám birligin bir saatqa salıstırmalı tárizde alıp esaplawǵa boladı. Mısalı, bir saatta diyxan 100 kg pomidor terdi, qurıwshı 75 dana gerbishti imarat diywalı ushın taqladı, satıwshı 100 qarıydarǵa xızmet etti hám t.b.

Sonnan kelip shıqqan halda miynet ónimdarlıǵı MÓ dep, ónimdi Ó dep, sarıplanǵan is waqıtın W dep belgilesek, miynet ónimdarlıǵın tómendegishe sáwlelendiriw múmkin:

MÓ = Ó / W

Insan xızmetindegi kóp qırlı jumıslardıń bárshesi hám anıq ólshemge kire bermeydi. Sebebi miynet hár qıylı bolǵanı ushın onıń nátiyjesin ketken waqıt penen ólshew qıyın.

Sol sebepli, miynet ónimdarlıǵı qun, pul formasında ólshenedi: swm, tenge, dollar,marka, frank, rubl kibiler járdeminde. Máselen, bir ayda fermer 25000 swm, baspaxanada hárip teriwshi 20000 swm, júk tasıwshı 10000 swm, tokar 30000 swmǵa iye bolǵan ónim islep shıǵarǵan bolsa, olardıń miynetiniń ónimdarlıǵın salıstırıw ańsat.

Pulda esaplanǵan ónimdi islewshiler sanına bólsek, miynet ónimdarlıǵı kelip shıǵadı. Mámlekette tómendegi faktorlar miynet ónimdarlıǵına tuwrıdan – tuwrı tásir tásir ótkizedi.

1.Miynet resurslarınıń sıpatı: isshilerdiń maǵlıwmatı hám tayarlılıq dárejesi, yaǵnıy maǵlıwmatlı hám qániygeli isshiler ózleriniń islep shıǵarıw wazıypaların nátiyjeli orınlaydı.

Demek, miynet ónimdarlıǵın tómendegishe asırıw múmkin: a) tálim hám oqıtıw dástúrleri sıpatın jaqsılaw menen;

b) islewshilerdiń talap - mútájliklerine sáykes tálim alıw hám tayarlıqtan ótiw imkaniyatların keńeytiriw menen.

Isshilerdiń miynet etiw ǵayratı ónimdarlıqqa tásir etiwshi jáne bir unamlı qásiyet esaplanadı, yaǵnıy óz isin súyetuǵın hámde usı isi sebepli qanaatlanıwshılıq sezimi payda bolatuǵın adamlar islewge hoshameti jetispeytuǵın adamlarǵa qaraǵanda jaqsıraq isleydi.

2.Mashina hám úskenelerdiń sıpatı. Texnika qanshelli quramalı bolsa, miynet

ónimdarlıǵı da sonshelli joqarı boladı. Jańa texnologiyalar, jańa usıllar hám mashinalardı qollanıw sebepli islep shıǵarıwdaǵı ózgerislerden ónimdarlıqtı asırıw ushın isbilermen tárepinen paydalanılıwı múmkin.

Isbilermenler mashinalardı nátiyjeli qollaw ushın miynetti bólistiriwden de paydalanıwları, yaǵnıy quramalı úlken wazıypalardı bir maydaraq ayırım operaciya-lardı orınlawǵa qániygelestiriliwi lazım.

Miynetti bólistiriwdiń áhmiyeti álleqashan ańlap jetilgen. Adam Smit «Xalıqlar baylıǵınıń tábiyatı hám sebepleri haqqındaǵı izertlewler» atlı shıǵarmasında soday dep jazılǵan:

«Bir isshi sımdı tartadı, ekinshisi tuwrılaydı, úshinshisi qırqadı, tórtinshisi ushın

ótkirleydi, besinshisi qalpaqsha ornatılatuǵın ushına forma beredi. Qalpaqshanı tayarlaw eki yaki úsh ǵárezsiz operaciyalardı talap qıladı; unı ornatıw óz aldına operaciya,

26

túyrewishti iyiriw bolsa basqa bir operaciya; hátteki tayar túyrewishlerdi qaltashalarǵa oraw da ǵárezsiz bir operaciya esaplanadı, mine usı túrdegi kishirek bir manufakturanı kórgen edim, ol jerde tek ǵana on adam isler edi. Olar júdá kámbaǵal bolsada, qızǵın jumıs islep kúnine 48000 túyrewish islep shıǵara alar edi. Biraq olardıń bárlıǵı jeke halda hám bir - birinen ǵárezsiz ráwishte islegende de usı arnawlı iske úyretilmegeninde, olardıń birewi de kúnine múmkin 12, hátteki 1 dana túyrewish isley almas edi». Adam Smit sáwlelendirgen túyrewish fabrikası jámiyetlik miynet bólistiriwinińabzallıǵın kórsetedi.

1. Islep shıǵarıwdıń tábiyiy sharayatı. Bul sharayat qanshelli qolay bolsa, ónimdarlıq sonshelli joqarı boladı, tábiyiy sharayattı insan ózgerte almaydı, biraq texnikanı jetilistiriw arqalı qolaysız hám tábiyiy sharayatta da ónimdarlıqtı asırıp barıwı múmkin.

Bazar ekonomikası sharayatında miynet ónimdarlıǵına, jańa basqarıw hám końyunktura, jańai tovar hám xızmetlerge bolǵan talap ta sezilerli tásir kórsetedi. Bizge málim, talap kóbeyse, bahalar ósedi hám bul jaǵday islep shıǵarıwdı kúsheytiriwdi talap etedi. Bul bolsa óz náwbetinde, miynet ónimdarlıǵın asırıwǵa alıp keledi. Eger keri jaǵday bolıp, talap kemeyse, islep shıǵarıw turǵınlıq hám kriziske júz buradı.

Ekonomikaǵa tán nızamlılıq bul miynet ónimdarlıǵınıń asıp barıwı esaplana-dı, sol sebepli resurslar sheklengen bolıwına qaramay, ónim kóbeyip baradı.

Tiykarǵı atama hám túsinikler:

Ekonomikalıq iskerlik, islep shıǵarıw. Materiallıq hám materiallıq emes islep shıǵarıw. Isshi kúshi. Miynet quralları. Miynet predmetleri. Islep shıǵarıw quralları. Tábiyiy resurslar. Kapital. Isbilermenlik. Bólistiriw. Almastırıw. Tutınıw. Jalpı milliy ónim (JMÓ). JMÓniń natural buyımlasqan hám qun kórinisindegi formaları. Sap milliy ónim. Zárúriy ónim, qosımsha ónim.

Qosımsha ónim massası hám norması. Miynet ónimdarlıǵı, oǵan tásir etiwshi faktorlar.

27

3 - tema: Tovar islep shıǵarıw hám pul, olardıń ekonomikalıq rawajlanıwdaǵı ornı

1. Xojalıq júrgiziw formaları

Jámiyette ekonomikalıq sistemanıń túrli formadaǵı modelleri bar. Biraq uzaq tariyxıy dáwirlerden baslap milleti, elatı, geografiyalıq jaylasıwına, mámlekettiń siyasatına qaramastan bárshe ushın ulıwma bolǵan natural hám tovar xojalıǵı ámel etip kelgen.

Natural xojalıq degende óziniń mútájliklerin qanaatlandırıw ushın ámelge asırılatuǵın islep shıǵarıw processi túsiniledi. Bunda islep shıǵarılǵan ónimniń muǵdarı tutınılǵan tovarlardıń muǵdarına teń boladı.

Natural xojalıqtıń qásiyetleri tómendegilerden ibarat:

-bir qıylı ónimler islep shıǵarıwshı ápiwayı patriarxal xojalıqlardıń háreket etiwi;

-miynetti bólistiriw hám qániygelesiwdiń joqlıǵı;

-islep shıǵarıwdıń tar sheńberde ámelge asıwı;

-múlkke jámiyetlik jámáá tárepinen iyelik etiwi;

-almasıw, aldı – sattı qatnasıqlarınıń joqlıǵı.

Natural xojalıq islep shıǵarıw processiniń rawajlanıwınıń dáslepki basqıshı bolıp, ol ekonomikalıq rawajlanıwdıń barlıq basqıshlarında, dástúriy bazar ekonomikasında da saqlanıp qaladı. Jámiyettiń rawajlanıwı miynet ónimdarlıǵınıń asıwı menen, jámiyetlik miynet bólisiwiniń tereńlesip barıwı menen baylanıslı. Nátiyjede adamlar birer-bir kásipke qániygelese baslaydı hámde ózleriniń artıqsha bolǵan miynet ónimlerin almastıradı, hámde olar óz ara jámiyetlik qatnasıqlarǵa kirisedi.

Tovar xojalıǵı degende óziniń mútájlikleri ushın emes, bálki bazar ushın, almastırıw ushın islep shıǵarıwdı ámelge asıratuǵın xojalıq júrgiziw forması túsiniledi. Tovar xojalıǵıda islep shıǵarılǵan ónimlerdiń muǵdarı islep shıǵarıwshılardıń tutınıwınan kóp bolıwı kerek.

Tovar xojalıǵı dáslep ápiwayı tovar xojalıǵı formasında júzege keledi. Ápiwayı tovar xojalıǵı menen, tiykarınan, diyxanlar, ónermentler shuǵıllanadı. Bul dáwirde tovar xojalıǵı pútkil ekonomikanı kamrap almaydı. Miynet bólistiriwiniń tereńlesiwi, miynet ónimdarlıǵınıń rawajlanıwı menen ápiwayı tovar xojalıǵı keńeytirilgen ulıwmalasqan tovar xojalıǵı jaǵdayında ámelge asadı. Bunda adamlar jaratqan ónim ǵana emes, bálki miynet kúshi de tovarǵa aylanadı.

Miynet bazarında miynet kúshi de satıladı. Demek, tovar xojalıǵınıń áhmiyetli elementi – tovar bolıp qaladı.

Tovar - bul insanlardı tutınıw mútájliklerin qanaatlandıratuǵın almasıw yaki satıw ushın, islep shıǵılǵan adamlar miynetiniń nátiyjesi esaplanadı. Tovar xojalıǵı islepshıǵarıw

– almastırıw – bólistiriw – tutınıw sisteması tiykarında ámelge asadı.

2. Tovar hám onıń onıń qásiyetleri

Tovarda sáwlelengen miynettiń eki jaqlama xarakteri. Tovardıń eki qıylı qásiyeti bolıp, bul onıń qun hám tutınıw qunına iye ekenligi.

Tovardıń tutınıw qunı bul adamlardıń jámiyetlik mútájliklerin qanaat-landırıw imkaniyatı esaplanadı. Tovardıń tutınıw qunı materiallıq hám ruwxıy kóriniste bolıwı múmkin.

Tovardıń almasıw qunı onıń qunın sáwlelendiriw ushın ayrıqsha áhmiyetke iye. Sebebi almasıw processinde adamlar ózleriniń sarplaǵan miynetlerin teńlestiriwge háreket etedi.

Qunnıń miynet tiykarında júzege keliwi haqqındaǵı teoriyalardıń tiykarshıları (Aristotel, U.Petti, Adam Smit) ónimlerdi oǵan sarplanǵan miynet tiykarında almastırıladı degen pikirdi ilgeri súrgen. Olar almasıw processinde ónimniń sanı, awırlıǵı, formasın esapqa almaǵan.

Almasıw processinde tovardıń tutınıw qunı esapqa alınadı. Tovardıń tutınıw qunı onıń sıpat jaǵınan qásiyetin sáwlelendiredi. Tigiw mashınası menen, toqıw mashinasınıń adamlardıń mútájliklerin qanaatlandırıw qásiyeti hár qıylı. Olardıń tutınıw qunları miynet birdey sarıplansada hár qıylı qásiyetke iye boladı. Demek, almasıw processinde oǵan sarıplanǵan jámiyetlik miynet sarpı esapqa alınadı.

28

Ulıwma miynet hám jámiyetlik miynet jámiyet rawajlanıwınıń bárshe basqısh-larında bar bolǵan. Insanlar miynet islegenler, biraq olardıń miyneti dáslep jeke halda ámelge asırılǵan. Insanlar óz miynet ónimlerin almastırǵanlarında óz-ara jámiyetlik qatnasıqqa kirisken. Miynet jámiyetlik xarakterge iye bolǵan. Qun tovardıń emes, bálki tek ǵana miynettiń jámiyetlik qásiyeti esaplanadı.

Házirgi dáwirde tovarlardı qun tiykarında emes, bálki tutınıw qunı tiykarında almastırıw kerek degen pikir ilgeri súrilmekte. Bul teoriya "shegaralanǵan paydalılıq teoriyası" dep ataladı.

Hár qanday islep shıǵarıw processinde jaratılǵan ónim yaki kórsetilip atırǵan xızmetler óziniń málim qunına iye boladı. Ol ádette qun nızamına ámel qılınǵan halda islep shıǵarılǵan ónimge sarıp etilgen jámiyetlik záruriy miynet penen ólshenedi.

Egerde tovardıń qunı oǵan sarıplanǵan jámiyetlik miynet penen ólshense, bul miynettiń muǵdarı, sıpatı hám dawamlılıǵı qalay anıqlanadı? Karl Marks miynetti ápiwayı hám quramalı miynetke ajıratqan. Ápiwayı miynetlerdiń jıyındısın, quramalı miynetke teńlestirgen.

Bul ápiwayı miynettiń muǵdarı hám onıń koeffitsienti qalay anıqlanadı? Bul soraw ashıq qalǵan.

Miynettiń qun teoriyası boyınsha onıń sarpı bazarda anıqlanadı. Biraq shegaralan-ǵan paydalılıq teoriyası tárepdarlarınıń pikiri boyınsha bazardaǵı ónimlerdi qarıydarlar oǵan qansha miynet sarıplanǵanlıǵına qarap emes, bálki onıń paydalılıǵına qarap satıp aladı.

Tek ǵana tovardıń paydalılıǵı tovarǵa jámiyetlik xarakter beredi. Jazbaytuǵın ruchkanı, sıpatsız sútti oǵan miynet sarıplanǵanlıǵına qaramastan satıp almaysız. Ol sizge payda berse ǵana satıp alasız. Mútájligińizdi qanaatlandırasız. At góshin Rossiyada satıp almaydılar. Jılan góshin shet elden miynet sarıp etip alıp kelsede onı (Kıtay yaki Yaponiyadaǵı kibi) Ózbekstanda xesh kim satıp almaydı.

Shegaralanǵan paydalılıq teoriyasına muwapıq tovardıń qımbatlılıǵı, kerekliligi qalay anıqlanadı?

Bul sorawǵa juwap beriw ushın shegaralanǵan paydalılıq teoriyasınıń tárepdarları nemis ekonomisti bolǵan G.Gossen nızamınan (1810-1858) paydalanadı.

Hár bir tovardan keyingi tovar óziniń paydalılıǵın joytıp baradı.

Bul K.Mengerdiń mısalı járdeminde sáwlelenedi. Toǵayda jasap atırǵan adamǵa 5 qap dán beremiz dep koz aldıńızǵa keltiriń. Ol:

1- qaptı onıń awqatına

2- qaptı eginge

3- qaptı úy quslarına

4- qaptı pivoǵa

5- qaptı – totı quska isletedi.

Qaraqshılar 2 qaptı urlap ketse bul adam qanday is tutadı?

Ol pivoǵa hám totıqusqa dán isletpeydi. Ózine kerekli, paydalı bolǵan mútájli-gine isletedi. Yaǵnıy hár bir qosımsha tovardıń paydalılıǵı kemeyip baradı.

Dáslep qaralǵanda qun hám shegaralanǵan paydalılıq teoriyaları bir-birine qarama-qarsı bolıp kórinedi. Lekin A.Marshal joqarıdaǵı teoriyalardı qayshınıń eki tárepine uqsatadı. Yaǵnıy birar bir nárseni qırqqanda qayshınıń joqarı hám tómen tárepi birdey orın iyelegenindey qun hám paydalılıq shegarası nızamı bazarda tap usınday orın tutadı. Bahalardıń qáliplesiwinde, qun nızamı usınıs tárepinen, shegeralanǵan paydalılıq teoriyası bolsa talap tárepinen tásir ótkizedi, hámde tutınıwshılardıń háreketlerin sáwlelendirip beredi.

Tovardıń qunı hám tutınıw qunı óz ara qarama - qarsı bolǵan birlikti quraydı. Bunıń sebebi tovarda paydalanılǵan miynettiń eki túrli xarakterge iye ekenliginde.

Miynet paydalı bolǵanlıǵı sebepli tutınıw qunın jaratadı. Yaǵnıy ol anıq, konkret miynet esaplanadı. Hár qanday anıq miynet óziniń jaratıwshılıq, texnolo-giyalıq dárejesi, isshiniń bilimi hám maqseti kibi qásiyetleri menen parıqlanadı.

29

Lekin, usıǵan qaramastan hár qıylı islep shıǵarıwshılardıń miynetin ulıwmalastıratuǵın qásiyet bar. Miynettiń qanday bolıwınan qattiy názer oǵan insan fiziologiyalıq tárepinen qaralǵanda energiya sarıplaydı.

Bul: energiya – nerv, kóz nurı, fizikalıq hám aqılıy miynet sarpı. Yaǵnıy ulıwma insaniylıq miynetiniń sarpı – abstrakt miynet espalanadı. Abstrakt miynet tovar almasıwda kerek bolatuǵın qundı jaratadı.

Biz miynettiń sıpat kórsetkishlerin kórip shıqtıq. Endi onıń muǵdar kórsetkishin kórip shıǵamız.

Tovarǵa sarıplanǵan qunnıń muǵdarı oǵan sarıplanǵan jámiyetlik zárúriy miynetke teń. Jámiyetlik zárúriy miynet jámiyettiń islep shıǵarıw kúshleriniń rawajlanıw dárejesindegi ortasha miynet ónimdarlıǵı hám ortasha miynet tezligindegi miynet sarpı menen ólshenedi.

Máselen, yaponlar bir televizor islep shıǵarıwǵa 1 saat sarplasa, inglizler 2,7 saat waqıt sarplaydı. Ingliz Yaponiyada islese ol da 1 saat waqıt sarplaydı. Demek, miynet sarpı hár qıylı mámlekette hár qıylı boladı hám onıń sarpı islep shıǵarıw kúshleriniń dárejesine baylanıslı boladı.

Tovardıń qunına miynet ónimdarlıǵı hám miynet tezligi túrlishe tásir ótkizedi. Miynet

ónimdarlıǵınıń asıwı tovar qunın páseytirse, miynet intensiv-liginiń asıwı ónim qunın asıradı.

3. Puldıń mánisi hám wazıypaları

Puldıń júzege keliwi uzaq tarixıy dáwirge barıp taqaladı. Samarqandta IX ásirlerde pul bolǵan, 1507jıllarda pul reformaları ótkizilgen. Buxarada altın teńgeler usı waqıtlarda engizilgen. Lekin pul aylanısta keń qollanılmaǵan. Sawdagerler, baylar halıqtıń bir bólegi pul járedeminde aylanısqa kirisken bolsada, halıqtıń kóp bólegi natural xojalıq tiykarında jasaǵan hám ónimlerdi ónimlerge almastırıw járdeminde qatnasıqlarǵa kirisken. Dáslep jámáátte miynet qural-larınıń, miynet ónimdarlıǵınıń rawajlanıwı, jámiyetlik miynet bólistiriwiniń rawajlanıwına alıp kelgen. Bul dáwirde adamlar ónimlerin óz ara almasıwǵa kirisken.

Almastırıw processiniń dáslepki basqıshı qunnıń ápiwayı yaki tosınnanlıq forması dep ataladı:

1 balta 4 qap dánge almastırıladı.

Jámiyetlik miynet bólistiriliwiniń rawajlanıwı nátiyjesinde tovarlardıń túrleri kóbeyedi.

Almasıwdıń keńeytirilgen forması júzege keledi. Almasıwdıń bunday formasın tómendegishe sáwlelendiriw múmkin.

1 balta 14 qap dánge, 11 etikke, 11 qoyǵa teńlestirildi.

Jámiyetlik islep shıǵarıwdıń rawajlanıwı almasıwdıń ulıwmalasqan usılı-nıń qáliplesiwi menen almasıw processi tártipke túsedi hám tovarlar dúńyasınan bir tovar ajıralıp shıǵadı. Usı tovar tiykarında qalǵan tovarlardıń qunı sáwlelendiriledi. Uzaq dáwirler dawamında hár qıylı mámleketlerde ulıwmalıq ekvivalent sıpatında duz, shıǵanaq, teri, temir, altın usıǵanlar isletiledi hám nátiyjede bárshe mámleketler ulıwmalıq ekvivalent sıpatında altınnan paydalanadı.

Altınnıń ulıwmalıq ekvivalent sıpatında isletiliwiniń sebebi:

-onıń totlanbawı;

-muǵdarı az bolsada, bahanıń joqarı ekenligi;

-onıń tábiyatta kem ushırawı;

-bólinsede, ózinniń qunın joytpaslıǵı.

Demek, puldıń júzege keliwi, tovar islep shıǵarıw hám almastırıw qıyınshılıqlarınıń keskinlesiwi nátiyjesi esaplanadı. Pul (altın yaki gúmis) ulıwmalıq ekvivalent rolin oynawshı arnawlı tovar.

Pul - barlıq tovarlar hám xızmetlerdi satıw hám satıp alıw múmkin bolǵan ulıwmalıq ekvivalent.

30