Ekonomikalıq teoriya (Kalenov K)

Jer júzlik valyuta sistemasın islep shıǵıw maqsetinde 1944-jılda Bretton Vudsda AQSh awqamlas mámleketlerdiń anjumanı bolıp ótti. Anjumanda valyuta kursların basqaratuǵın sistemanı dúziw haqqında kelisimge qol qoyıldı. Bul anjuman Bretton Vudsda bolǵanlıǵı sebebinen, Bretton Vuds sisteması dep ataladı.

Jańa sistema dáslepki sistemanıń kemshiliklerinen azat bolǵan bolıwı kerek edi. Sońıraq jáne bir anjuman shaqırıldı, bunda xalıq aralıq valyuta fondı (XVF) payda etildi. XVF mámleketlerara valyuta qatnasıqların tártipke sala basladı. Bretton Vuds sisteması xalıq aralıq zapas sıpatında altın hám dollardı qollana basladı. Dollar jer júzlik pul sıpatında tán alındı.

XX ásirdiń 60-jıllarınıń aqırına kelip kapitalistlik xojalıq sistemasınıń baynalminallasıw hám transmilliy kapitaldıń júzege keliwi nátiyjesinde Bretton Vuds sistemasında qarsılıqlar júzege kele basladı.

1971-1973 jılga kelip Bretton Vuds sisteması AQSh tıń rásmiy túrde altındı dollarǵa almastırıwdan bas tartıwı nátiyjesinde xızmet kórsete almay qaldı. Urıstan soń payda bolǵan sistemanıń buwınları ámelde isten shıqtı. Dollardıń erkin súziwi altınnıń jer júzlik bazarında valyuta sıpatında qollanılıwına tochka qoyıldı.

Yamaykadaǵı kelsim 1969-jılda shólkemlestirgen XVF tárepinen kollektiv valyuta sistemasın shólkemlestiiwdi maqset etip qoydı. Kollektiv valyuta, altın hám dollardıń absolyut kóriniwi bolıwı kerek edi. Dáslep kollektiv valyuta paritet hám valyuta kursınıń tiykarı bolıp xızmet qıldı. Lekin, keyinshelik ol nátiyje bermedi.

Yamayka valyuta sisteması valyuta qatnasıqların tártipke salıw mashqalasın sheshpedi.Sonıń ushın "Ulıwma bazar" ǵa kiriwshi mámleketler ózleri ushın ulıwma valyuta sistemasındúziwge qarar etti. Bul valyuta – Evropa valyuta sisteması (EVS) bolıp, ol 1979-jıldıń mart ayınan baslap usı kúnge shekem ámel qılıp kelmeqte.

Evropa valyuta sistemasınıń tiykarǵı elementi jasalma islep shıǵılǵan Evropa valyuta birligi EKYu esaplanıp, onıń járdeminde mámleketler ortasındaǵı ekonomi-kalıq baylanıslar ámelge asırılmaqta. Házirgi kúnde Evropa ekonomikalıq awqamına aǵza bolmaǵan mámleketlerdiń bankleri de bul valyutalar járdeminde esap-kitapların alıp barılmaqta. EKYu dıń xalıq aralıq esap–kitapların ámelge asırıwdaǵı roli artıp baratırǵan bolsada, házirgi kúnde Evropa mámleketleri, AQSh mámleketleri onıń ámel qılınıwınan qanaatlanbaǵan.

Házirgi kúnde Evropa valyutasınıń aylanısqa qosılıwı da birden-bir valyuta sistemasınıń jańa túri júzege kelmegeninen xabar beredi. Bunıń sebebi mámleketlerdiń mápleri ortasında júdá

úlken ayırmashılıqqa iye ekenligi esaplanadı.

2. Valyuta túrleri

Valyuta – italyansha "Valuta" sózinen alınǵan bolıp "qun" degen túsinigin sáwlelendiredi. Valyuta konvertirleniwi hám likvidliligine qaray tómendegi túrlerge ajıratıladı:

-Qattı valyuta

-Jumsaq valyuta

-Ekzotik valyuta

Qattı valyuta – bul valyuta duńyanıń hár qanday jerinde erkin satıladı hám satıp alınadı. Qattı valyutalarǵa: Evrovalyuta, Amerika dolları (USD) Avstraliya dolları (ASD) kiredi. Bul valyutalar hesh qanday mashqlasız bir mámleketten ekinshi mámleketke "súzip" ótedi.

Jumsaq valyuta - Evrovalyutaǵa burınǵı sotsialistik mámleketlerdiń valyutaları kirmeydi.

Qattı valyutalar toparına kirmeytuǵın qalǵan valyutalardıń barlıǵı jumsaq valyuta esaplanadı. Bul valyutalar belgili bir mákanda háreket etedi. Bunday valyutaga burınǵı sotsialistik mámleketlerdiń usı kúndegi valyuta birlikleri kiredi.

Rossiya rubli, qazaq teńgesi BMSh mámleketlerinde erkin almaslanadı hám olardıń bankleri esap-kitap operaciyaların alıp baradı. Olardıń óz-ar, hámda qattı valyutalarǵa qaraǵanda kursı belgilenedi.

Ekzotik valyutalarǵa – bul valyutalar likvid valyuta emes. Oǵan tómendegishe mámleketlerdiń valyutaları kiredi:

121

-Hindistan – rupiyi;

-Malayziya – rengi;

-Avǵanstan – avǵanı;

-Bagama – dolları.

Hár qanday valyuta belgili bir kursta satıladı hám satıp alınadı.

Valyuta kursı – bir mámleket valyutasınıń ekinshi mámleket valyutasında sáwleleniwi esaplanadı. Máselen, 2015-jıl Ózbekstanda 1 dollar = 2200 swmǵa teńlestirildi. Valyuta kursı talap hám usınısqa baylanıslı. Shet el valyutasına usınısqa qaraǵanda talap artsa, milliy valyutanıń kursı paritetke qaraǵanda páseyedi yaki kerisinshe.

Shet el valyutasına bolǵan talap hám usınıs mámlekettiń tólem balansına baylanıslı boladı.

Demak, valyuta kursı da tólem balansına baylanıslı boladı. Tólem balansı aktiv bolǵanda shet el valyutasınıń usınısı joqarı boladı, passiv bolǵanda shet el valyutasına talap joqarı boladı.

Mámleketlerdiń tólem balansındaǵı ayırmashılıq olar ortasındaǵı valyuta qatnasıqlarınıń jaǵdayın sáwlelendiredi. Valyuta kursı eki túrde boladı:

-Súzip júriwshi valyuta kursı.

-Belgilengen valyuta kursı.

Súzip júriwshi valyuta kursı – valyutanıń real kursı esaplanadı.

Belgilengen valyuta kursı – kúnde belgilenetuǵın valyuta kursınıń muǵdarı bolıp, xalıq

aralıq esaplarda, statistika esabatlarında qollanıladı.

Valyuta kursı arnawlı shólkemlestirilgen valyuta birjalarında belgilenedi. Onıń kursı belgili bir waqıtta belgilenedi. Valyuta kursı xalıq aralıq valyuta bazarında hám kotirovka tiykarında belgilenedi. Kotirovka – bir mámleket valyutasın xalıq aralıq sawda daqatnasatuǵın mámleketlerdiń valyutasına qaraǵanda belgileniwi esaplanadı. Xalıq aralıq valyuta bazarındaǵı valyuta kursı hám talap hám usınıs tiykarında júzege keledi.

Xalıq aralıq valyuta bazarı, valyuta kursın belgilewde onıń ornı joq. Xalıq aralıq valyuta bazarı onıń qatnasıwshıları járdeminde payda boladı. Qatnasıwshılar: brokerler, bankler, valyuta penen sawda etiw xuquqına (litsenziyaǵa) iye bolǵan shólkemler esaplanadı. Xalıq aralıq valyuta bazarı (Evro bazar) valyuta hám pul bazarın óz ishine aladı. Bul bazarlar hár túrli wazıypalardı, hár qıylı qáwip qáter astında ámelge asıradı.

Valyuta kursı "aktiv" valyuta kursına hám "passiv" valyuta kursına ajıratıladı.

Bankler valyuta bazarında aktiv qatnasıwshılar esaplanadı. Iri kommerciyalıq bankler valyutaga eki qıylı kurs belgileydi. Birinshisi satıwshı ushın, ekinshisi qarıydar ushın. Satıwshı ushın hám qarıydar ushın belgilengen valyuta kursı ortasındaǵı pırı ank paydası esaplanadı.

3. Valyuta siyasatı

Házirgi jer júzlik mámleketlerin óz - ara integraciyalasıwı valyuta qatnasıq-ların nátiyjeli rawajlanıwına baylanıslı. Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A. Karimov bul haqqında: -

«Sotsial hám ekonomikalıq processlerdi mámleket jolı menen tártipke salıw hámmege belgili dástúrler finans, kredit, salıq, valyuta siyasatı, bahalardı qadaǵalaw hámde tikkeley tásir etiwdiń basqa shara-ları járdeminde ámelge asırıladı» ([4], 43 bet) degen edi. Valyuta qatnasıqları tábiyiy ámelge asatuǵın process emes. Valyuta qatnasıqların tártipke salıw, mámleket-tiń valyuta siyasatı járdeminde ámelge asırıladı.

Milliy valyuta kursı páseygende eksporttı asırıw maqsetke muwapıq boladı. Bunday jaǵdayda mámleketke qosımsha valyuta kirip keledi. Importtı bul halda shek-lew zárúr. Valyuta qatnasıqlarınıń turaqlı emesligi milliy mámlekettiń jer júzlik bazarındaǵı abıroyın tómenletedi. Bunday jaǵdayda mámleket valyuta qat-nasıqların basqaratuǵın qurallardan paydalanadı. Bul qurallar diskont siyasatı hám valyuta intervenciyası bolıp esaplanadı.

Diskont – bankler tárepinen alınatuǵın protsent esaplanadı. Bank protsentlarin páseytiriw yaki asırıw menen shet el valyutalarınıń kirip keliwin tártipke saladı. Bul siyasat mámlekette ekonomikalıq awhalın turaqlı bolsa ǵana nátiyje beredi.

122

Valyuta intervenciyasında oraylıq bank valyutanıń talap hám usınısın basqaradı. Puldıń qádrsizleniwi valyutalardıń paritetlik qábliyetin páseytiredi. Bunday jaǵdayda valyuta intervenciyasi valyuta kursın devolvaciya (valyuta kursın rásmiy ráwishte páseytiriw) hám revolvaciya (valyuta kursın rásmiy túrde kóteriw) etiw menen tártipke salınadı.

Valyuta qatnasıqların tártipke salıwda sawdada protektsionizm hám fritiderlik siyasatın qollawdan hám paydalanıladı.

Protektsionizm siyasatı – mámlekettiń milliy ekonomikasın shet el básekesinen, ishki bazardı shet el tovarları kirip keliwinen qorǵawǵa qaratılǵan siyasat bolıp tabıladı. Eksporttı xoshametlew, importtı, sheklew hám soǵan uqsas ilajlardı ámelge asırıw ushın shet el tovarlarına ústeme haqılar mámleket tárepinen belgilenedi, baj haqıları tapsırılıwı arqalı mámleket protektsionizm siyasatın ámelge asıradı.

Fritiderlik siyasatı mámleketlerdiń sırtqı ekonomikalıq qatnasıqlarǵa aralaspaw siyasatı bolıp esaplanadı.

Proteksionizm siyasatında valyuta túsiminiń bir bólegi mámleket bankine kelip túsedi. Valyuta jeterli bolǵanda ekonomikada ashıq sawda siyasatın ámelge asırıladı.

Ózbekstan Respublikasında ózbek valyutası «swm» 1-iyul 1994-jılda nızamlı tólem quralı sıpatında aylanısqa kiritildi. Milliy valyuta qádrin asırıw, mámlekettiń qalaberse millettiń

búgingi áwlad moynına júklenbekte.

Onıń qádrin asırıw ushın:

- Miynet intizamın asırıw. Hár bir adam óziniń islep tapqan pulınıń qádrini asırıwı lazım. Valyuta, qun, sarplanǵan miynet muǵdarın anıqlaydı. Bul tejemlilikti asırıwdı talap etedi.

- Inflyaciyanı páseytiriw. Bunıń ushın ishki hám sırtqı bazarda básekige shıdamlı tovarlardı islep shıǵarıwdı ámelge asırıw zárúr.

123